สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

กฎแห่งความช้า

ในวาระโอกาสครบรอบ 2 ปี ในการจากไปของ ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช นักรัฐศาสตร์ชื่อก้องผู้ฝากผลงานที่ยากที่จะมีผู้ใดปฏิเสธได้ในความลุ่มลึกต่อการวางแนวคิด การแก้ปัญหาการเมืองประชาธิปไตยประเทศไทยในระดับฐานราก จากความเป็นปัจเจก ความเป็นชุมชน และความเป็นรัฐ ที่ซึมซับจากปรัชญาของความเป็นตะวันออกและการเรียนรู้จากปรัชญาตะวันตก ก่อให้เกิดผลงานที่ยกระดับโดดเด่นมีความเป็นสากล ที่ได้รับการยอมรับทั้งในและต่างประเทศ

และในช่วง 2 ทศวรรษ ของความขัดแย้งทางการเมืองที่มีการต่อสู้ทางความคิด อันเนื่องจากวงจรอุบาทว์ทางการเมือง ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ได้ให้แง่คิดว่า “แตกต่าง แต่ไม่แตกแยก” เพราะเราอยู่ในสังคมเปิดที่เป็นพหุสังคม การยอมรับฟังและยอมพิจารณาความคิดที่หลากหลาย คือเอกภาพอย่างหนึ่งของความเป็นประชาธิปไตย ด้วยเหตุที่ความคิดอันหลากหลายคือธรรมชาติของมนุษย์ และคือเวลาที่ต้องลงทุนกับการพัฒนาและหลอมรวม เห็นอีกสิ่งหนึ่งที่ต้องระลึกถึงที่ท่านเขียนไว้เป็นผลงานสุดท้ายของชีวิต คือ “กฎแห่งความช้า” ซึ่งท่านสรุปไว้ในท้ายเล่มหนังสือชื่อเดียวกันนี้โดยกล่าวไว้ว่า

ธรรมชาติของโลก คือ ความช้าไม่ใช่กฎของความเร่ง ตามที่นิวตันพูดถึง (F=ma)
ธรรมชาติของมนุษย์คือ ความช้า และวิวัฒนาการ ไม่ใช่การปฏิวัติ
เมื่อใดที่เราแสวงหาความเร่งพร้อมๆ กัน ผลที่ได้คือความช้า
ความช้าไม่ใช่ผลเสีย แต่ความช้าเป็นกระบวนการที่ถูกต้องของการเรียนรู้และวิวัฒนาการ
ความช้าก่อให้เกิดประสบการณ์ และความรู้จริงที่ได้จากการทำช้าๆ
ศิลปะและงานที่ยิ่งใหญ่ของโลก สิ่งมหัศจรรย์ของโลกเกิดจากกฎแห่งความช้า
สิ่งแวดล้อมที่ดีและยั่งยืน ต้องมาจากการใช้เวลาอนุรักษ์อย่างยาวนานและช้า ๆ
ความช้าเป็นหลักประกันของความผิดพลาดน้อย และการลดความเสี่ยง
ทางสายกลางคือ กึ่งกลางระหว่างความช้ากับความเร็ว
ประชาธิปไตยอยู่ภายใต้กฎแห่งความช้า จึงต้องมีความอดทนในการพัฒนาประชาธิปไตย
ยิ่งต้องการประชาธิปไตยเร็ว ยิ่งได้ช้า จึงต้องหาประชาธิปไตยที่มั่นคงและยั่งยืน โดยใจเย็นไม่ย่อท้อ
สำหรับนักปฏิวัติพึงสังวรว่ากฎแห่งความช้า ไม่ได้ครอบคลุมถึงการมีอำนาจ และการติดยึดในอำนาจเพราะอำนาจอยู่ภายใต้กฎแห่งความรวดเร็ว เป็นอนิจจัง หมดไปอย่างรวดเร็ว

      สถาบันนโยบายศึกษาซึ่ง ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ริเริ่มและก่อตั้งโดยมีจุดมุ่งที่ให้ประชาชนไทยได้รู้และเข้าใจการเมืองประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วมอย่างจริงจัง จึงทุ่มเทที่จะทำงานด้านการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองที่จะให้มีความรู้ และทักษะ ที่เพียงพอต่อการมีส่วนร่วมทางการเมืองมาตั้งแต่เริ่มก่อตั้งในปี 2528 และทำมาอย่างต่อเนื่อง ยาวนาน นี่คือความเข้าใจใน “กฎแห่งความช้า” ที่ต้องการให้คนไทยและสังคมไทยตกผลึกร่วมกัน โดยไม่เร่งรัด กดดันหรือบีบบังคับจากฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งให้ต้องยอมทำตาม การมีความคิดและวิจารณญาณที่จะตัดสินใจอย่างใดอย่างหนึ่งจึงต้องมีเวลาพิจารณาให้รอบด้าน และต้องรักษาบรรยากาศของภราดรภาพ สามัคคี และมนุษยธรรมไว้ให้จงได้ด้วย

      “กฎแห่งความช้า” คือการให้เวลาในการประดิษฐ์สร้างเพื่อความต่อเนื่อง ส่งเสริมชุดความคิด และหลักปฏิบัติจนกระทั่งเกิดความเจริญงอกงามในหมู่ชน กลายเป็นวิถีชีวิตที่เรียกว่าวัฒนธรรม คือ วัฒนธรรมทางการเมือง ที่ยืนยันการดำรงอยู่ของประชาธิปไตย ซึ่งต้องอาศัยวัฒนธรรมพลเมืองเป็นพื้นฐานสำคัญในการพัฒนา เพื่อให้ระบอบการเมืองที่ว่านี้เดินหน้าต่อไปได้ โดยไม่สะดุดหยุดอยู่กับที่แล้วถอยหลัง ดังที่เกิดขึ้นอยู่ในปัจจุบันกับสังคมไทย ซึ่งการสร้าง “วัฒนธรรม” จำเป็นต้องใช้เวลาในการสร้างและบ่มเพาะ และเป็นเรื่องที่สังคมไทยยังขาด เข้าไม่ถึง ไม่เข้าใจ และยังไม่มีการสอนในหลักสูตรการศึกษาใดๆ ซึ่งแน่นอนว่าการกล่อมเกลาให้คนมีความคิด ความเชื่อ และความเข้าใจและศรัทธาในเรื่องใดเรื่องหนึ่ง ย่อมต้องใช้เวลา และโดยเฉพาะในเรื่องการเมืองด้วยแล้ว นอกจากใช้เวลาแล้วยังต้องมีความอดทน และรู้จักรอคอย เพื่อให้คนแต่ละรุ่นชนได้ซึมซับและสามารถที่จะนำไปสู่การใช้ในชีวิตประจำวันได้ด้วย

      เรื่องความขัดแย้งทางการเมืองไทยที่เกิดขึ้นตลอดมา ก็หนีไม่พ้นในเรื่องการบ่มเพาะวัฒนธรรมการเมือง โดยเฉพาะเรื่องประชาธิปไตย จะอาศัยความเร่งมากำหนดเพื่อตั้งกฎเกณฑ์ บีบบังคับ คงเป็นเรื่องฝืนธรรมชาติของความเป็นมนุษย์ การสร้างการเปลี่ยนแปลงใดๆ จึงต้องการเวลาแห่งความเข้าใจในทางสังคมเพื่อความอยู่อย่างต่อเนื่องของระบบ มิฉะนั้นทุกอย่างก็อาจหนุนกลับมาที่เดิม และยิ่งเพิ่มปัญหาจนยากแก้ไขได้อีก เช่น การเมืองที่เป็นอยู่

      โอกาสนี้อยากเชิญชวนอ่าน “กฎแห่งความช้า” เพื่อการแสวงหาทางออกอีกช่องทางหนึ่งในห้วงวิกฤติของประเทศท่ามกลางสถานการณ์การระบาดจากไวรัส โควิด-19 ที่มนุษย์ทั่วโลกกำลังเผชิญ ไม่เว้นแม้แต่ประเทศไทย

ทิพย์พาพร ตันติสุนทร
ผู้อำนวยการ สถาบันนโยบายศึกษา