สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ท้องทะเลแห่งข้อมูล (Data Ocean)

ต้องการ แก้วเฉลิมทอง
นักวิชาการด้านดิจิทัล

      เราอาศัยอยู่ในโลกที่เต็มไปด้วยข้อมูลจำนวนมาก เสมือนหนึ่งอยู่ในโลกของท้องทะเลแห่งข้อมูล (Data Ocean) การเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่องของจำนวนผู้ใช้อินเตอร์เน็ตนับตั้งแต่ปี 1980 ส่งผลกระทบให้เกิดข้อมูลจำนวนมหาศาลตามไปด้วย โดยเฉพาะข้อมูลส่วนบุคคล ในปัจจุบันเรามีประชากรในโลกประมาณ 7.7 พันล้านคน ประชากรราวครึ่งหนึ่งหรือประมาณ 4.2 พันล้านคนอยู่ในโลกออนไลน์และได้ทิ้งร่องรอยแห่งโลกดิจิทัล (Digital Footprint) เอาไว้เสมอ ประชาชนส่วนใหญ่มักจะใช้เวลาไปกับโลกออนไลน์ มีการใช้อินเทอร์เน็ตเป็นประจำทุกวันทั้งเพื่อการทำงานและพักผ่อนหย่อนใจ อย่างไรก็ดีระบบและแพลตฟอร์มออนไลน์ทั้งหมดได้ถูกออกแบบและพัฒนาโดยใช้แนวคิดทางวิศวกรรม เพื่อให้บริการและอำนวยความสะดวกแก่ผู้ใช้บริการในระดับรายบุคคล เพราะระบบถูกออกแบบและสร้างโดยคน ความเป็นส่วนตัวของผู้ใช้งานในโลกออนไลน์จึงมีค่าเท่ากับศูนย์

      ขณะที่การเข้าถึงอินเทอร์เน็ตของคนในโลกพุ่งสูงขึ้นอย่างต่อเนื่อง เทคโนโลยีใหม่ๆ ทั้งฮาร์ดแวร์และซอฟต์แวร์ได้ถูกสร้างและพัฒนาขึ้นจำนวนมากเพื่อที่จะส่งข้อมูลสารสนเทศ (Information) และความรู้ต่างๆ ของมนุษย์ มีการประเมินกันในเรื่องอุปกรณ์เซ็นเซอร์ว่า คนหนึ่งคนจะมีประมาณ 20 ถึง 30 ตัว รถยนต์รุ่นใหม่แต่ละคันจะมีประมาณ 500 ตัว บ้านอัจฉริยะจะมีประมาณ 600 ตัว และเครื่องบินรุ่นล่าสุดจะมีประมาณ 6,000 ตัว อุปกรณ์เซ็นเซอร์เหล่านี้เองที่เป็นตัวสร้างข้อมูลให้เกิดขึ้นจำนวนมาก บริษัทการ์ทเนอร์ซึ่งเป็นบริษัทวิจัยและให้คำปรึกษาทางด้านเทคโนโลยีสารสนเทศชั้นนำของโลกได้เคยคาดการณ์ว่าอินเตอร์เน็ตในทุกสิ่ง (Internet of Things, IoT) จะถูกใช้งานมากถึง 20 พันล้านชิ้นภายในสิ้นปี 2020 จึงอาจกล่าวได้ว่าเรากำลังอยู่ในโลกแห่งการเชื่อมต่อของทุกสิ่งตลอดเวลา (Hyper-connected world)

      ในช่วงเวลาที่ผ่านมาการใช้อุปกรณ์ IoT มีการเติบโตอย่างก้าวกระโดดเกิดเป็นข้อมูลจำนวนมหาศาล เกิดเป็นเศรษฐกิจฐานข้อมูล (Information Economy) และต่อมาได้มีการวิวัฒนาการและยกระดับเป็นเศรษฐกิจจากความสนใจของผู้บริโภค (Attention Economy) ซึ่งเป็นระบบเศรษกิจที่ต้องดึงเอาความสนใจของผู้บริโภคให้สนใจสิ่งเหล่านั้น ทำให้ทุกบริษัทต้องเรียกร้องความสนใจของผู้บริโภคผ่านรูปแบบการตลาดประเภทต่างๆ โดยเฉพาะในปัจจุบันที่ผู้บริโภคมีเวลาจำกัด สวนทางกันกับจำนวนผู้ให้บริการทางธุรกิจที่เกิดขึ้นจำนวนมาก ทำให้ต้องพยายามแย่งชิงความสนใจจากผู้บริโภคมาไว้ที่ตัวเอง อุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์ เช่น สมาร์ทโฟนกลายเป็นหัวใจหลักในการดึงความสนใจจากผู้บริโภค พฤติกรรมและความเคยชินที่ผู้บริโภคใช้เวลาส่วนใหญ่อยู่กับโทรศัพท์มือถือตลอดเวลา มีผลอย่างมีนัยสำคัญ แอพพลิเคชั่นต่างๆ ที่อยู่บนหน้าจอสมาร์ทโฟน จะทำให้ธุรกิจเพิ่มโอกาสการเข้าถึงผู้บริโภคได้เป็นอย่างดี จากสถานการณ์การแพร่ระบาดของโควิด-19 ในช่วงที่ผ่านมาเป็นตัวแปรสำคัญที่เร่งปริมาณการใช้ข้อมูลจากการเชื่อมต่ออินเทอร์เน็ตจากโครงข่ายแบบมีสาย (Fixed broadband) และโครงข่ายแบบไร้สาย (Mobile broadband) รวมถึงอินเทอร์เน็ตผ่านดาวเทียม (Satellite internet) นอกจากนี้นโยบายของภาครัฐที่ส่งเสริมให้ประชาชนทำงานที่บ้าน (Work From Home) การเรียนออนไลน์ และการใช้อินเทอร์เน็ตเพื่อความบันเทิง ผลักดันให้สังคมเกิดเป็นเศรษฐกิจดิจิทัล (Digital Economy) อย่างสมบูรณ์

      ข้อมูลขนาดใหญ่ (Big Data) ถูกนำมาใช้เป็นเครื่องมืออันทรงพลังที่สรรสร้างความคิดและช่องทางใหม่ๆ อย่างไม่สิ้นสุด แผนธุรกิจจากวิธีคิดรูปแบบใหม่ของบริษัททางด้านเทคโนโลยี เช่น Google Facebook Amazon Microsoft และ Apple ถูกสร้างขึ้นมา เพื่อให้ใช้งานฟรีในรูปแบบต่างๆ เช่น เสิร์ชเอนจินหรือเครื่องมือที่ใช้สำหรับการสืบค้นข้อมูลบนเครือข่ายอินเทอร์เน็ต สื่อสังคมออนไลน์ และบริการส่งข้อความ โดยแลกกับข้อมูลของผู้ใช้บริการ ข้อมูลเหล่านี้ได้ถูกนำมาวิเคราะห์ในเชิงลึก ทำให้ธุรกิจสามารถเลือกใช้โฆษณาเพื่อสื่อไปยังกลุ่มเป้าหมายให้สอดคล้องกับความต้องการหรือไลฟ์สไตล์ของกลุ่มเป้าหมายได้มากยิ่งขึ้น เช่น โฆษณาขายประกันรถยนต์สำหรับคนที่เพิ่งซื้อรถยนต์คันใหม่ หรือผ้าอ้อมสำหรับครอบครัวที่เพิ่งจะมีลูก เป็นต้น โดยเฉพาะในส่วนที่เรียกว่าข้อมูลของบุคคล (Personal Data) ทำให้องค์กรธุรกิจเหล่านี้มีความเข้าใจในพฤติกรรมของลูกค้ามากกว่าตัวลูกค้าเอง ข้อมูลส่วนบุคคลจึงกลายเป็นสินทรัพย์ที่มีมูลค่าสูงสำหรับคนที่เห็นโอกาสภายในข้อมูล การตลาดออนไลน์รูปแบบใหม่เน้นกลุ่มลูกค้าบนข้อมูลส่วนตัวเชิงพฤติกรรม เช่น ความคิด ความคาดหวัง และความกลัว ดิจิทัลไลเซชั่น (Digitalization) คือกระบวนการใช้เทคโนโลยีทางด้านดิจิทัลและส่งผลกระทบต่อการดำเนินธุรกิจ เช่น การแปลงการทำงานในองค์กรไปสู่ดิจิทัล ทั้งดิจิทัลไลเซชั่นและอินเทอร์เน็ตจะเป็นเทคโนโลยีที่กำลังเปลี่ยนแปลงทั้งคนและโลกใบนี้

      ครงข่ายของ IoT มีขนาดที่ใหญ่ ซับซ้อน และเชื่อมต่อกับระบบต่างๆ จำนวนมาก ทำให้มีระบบนิเวศของ IoT มีสภาพแวดล้อมที่ไม่ปลอดภัยและยากต่อการบริการจัดการ โดยเฉพาะการดูและรักษาข้อมูลส่วนบุคคล (Privacy Data) ในปี 2018 มีกรณีเกิดการรั่วไหลของข้อมูลออกมา และได้มีการประเมินว่าประชากรโลกประมาณ 1,000 ล้านคนได้รับผลกระทบดังกล่าว ความสนใจในการปกป้องข้อมูลส่วนบุคคลจึงทวีความสำคัญในทุกระดับชั้นของสังคม ในต่างประเทศมีการออกกฎหมายคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคลของสหภาพยุโรป (General Data Protection Regulation: GDPR) จากการลงมติอนุมัติโดยสหภาพยุโรปในปี 2016 ซึ่งได้รับการยอมรับจากทั่วโลกให้ใช้เป็นมาตรฐานสากล และมีความครอบคลุมพื้นที่ประเทศต่างๆ ทั่วโลก สำหรับประเทศไทยได้มีการออกพระราชบัญญัติว่าด้วยการคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล พ.ศ. 2562 (Personal Data Protection Act: PDPA) และกำหนดบังคับใช้ในประเทศปี พ.ศ. 2564 โดยนิยามข้อมูลส่วนบุคคลคือข้อมูลเกี่ยวกับบุคคลซึ่งทำให้สามารถระบุตัวบุคคลนั้นได้ไม่ว่าทางตรงหรือทางอ้อม รวมถึงข้อมูลที่นำมารวมกันแล้วสามารถใช้ระบุอัตลักษณ์ของบุคคลได้ มีการบังคับใช้กฎหมายเพื่อให้การใช้งานเป็นไปตามวัตถุประสงค์ของกฎหมาย และที่เจ้าของข้อมูลอนุญาต (Consent) โดยไม่ละเมิดความเป็นส่วนตัว (Data Privacy) และไม่เกิดการรั่วไหล (Data Breaches) หรือผิดวัตถุประสงค์ (Misuse) ไม่ว่าข้อมูลต้นทางจะเริ่มที่ไหน ถูกนำไปใช้ หรือเคลื่อนย้าย

      สิทธิที่พึงมีของประชาชนทุกคนเพื่อความมั่นคงทางอธิปไตยด้านข้อมูล (Data Sovereignty) คือสิทธิของการที่ผู้เป็นเจ้าของข้อมูล จะต้องได้รับการปกป้องคุ้มครอง และต้องไม่ถูกนำเอาไปใช้โดยไม่ได้รับการอนุญาตจากเจ้าของข้อมูล มีรายงานการสำรวจถึงความรับผิดชอบในการจัดการปกป้องข้อมูลส่วนบุคคลของ Gigya บริษัทบริหารจัดการลูกค้าบนเครือข่ายโซเชียลของประเทศสหรัฐอเมริกา พบว่าประชาชนประมาณ 63 เปอร์เซ็นต์ เชื่อว่าเป็นความรับผิดชอบของตน 15 เปอร์เซ็นต์ มองว่าหน่วยงานภาครัฐควรเข้ามาดูแล และมีเพียง 5 เปอร์เซ็นต์ เห็นว่าควรเป็นความรับผิดชอบของบริษัทเอกชน อย่างไรก็ดี ยังไม่มีข้อสรุปว่าใครควรจะรับผิดชอบในเรื่องดังกล่าว หากเมื่อพิจารณาและวิเคราะห์ในองค์ประกอบต่างๆ พบว่าหน่วยงานภาครัฐขาดแคลนซึ่งทรัพยากรทางด้านบุคคลและความรวดเร็วในการบริหารจัดการ ภาคธุรกิจมีเทคโนโลยีที่ทันสมัยแต่ขาดแรงจูงใจในการดำเนินงาน ขณะที่ภาคประชาชนแม้จะมีความเชื่อว่าเป็นหน้าที่และความรับผิดของตน แต่ขาดซึ่งทักษะและความรู้ รวมถึงแรงกระตุ้นที่จะจัดการกับปัญหาดังกล่าว เรื่องดังกล่าวนับเป็นประเด็นระดับโลกที่ซับซ้อนและอ่อนไหว หน่วยงานภาครัฐมีเครื่องมือทางกฎหมายและนโยบายสำหรับเป็นกลไกในการกำกับดูแล และภาคเอกชนมีเทคโนโลยีชั้นสูงและประสิทธิภาพในการบริหารจัดการที่รวดเร็ว แนวทางความร่วมมือระหว่างหน่วยงานภาครัฐ ผู้ผลิตอุปกรณ์ IoT บริษัททำธุรกิจที่ให้บริการ และประชาชนทุกคนจึงมีความสำคัญที่จะช่วยยกระดับมาตรฐานความปลอดภัยของข้อมูลส่วนบุคคลของทุกคนในโลกใบนี้