สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

“กฎหมายคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล” เมื่อไหร่จะถึงฝั่งฝัน?

ธัญณิชา เหลิมทอง
สถาบันนโยบายศึกษา

      หากกล่าวถึง “กฎหมายคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล” (Personal Data Protection Act : PDPA) เชื่อว่า หลายคนอาจจะเคยได้ยินชื่อนี้มาก่อน แต่ยังคงมีคำถามมากมายเกี่ยวกับกฎหมายฉบับนี้ เช่น กฎหมายนี้คืออะไร สำคัญกับเรามากแค่ไหน มีการบังคับใช้แล้วหรือไม่อย่างไร ทำไมดูเหมือนไม่มีความเคลื่อนไหวในเรื่องนี้มากนัก และเราต้องเตรียมตัวอย่างไรบ้าง ฯลฯ

      คำถามเหล่านี้ได้รับความกระจ่างขึ้นจากการสัมมนาเรื่อง “สิทธิ” ตามกฎหมายข้อมูลส่วนบุคคลบนเส้นทางปฏิรูป ที่จัดขึ้นที่ มหกรรมวิจัยแห่งชาติเมื่อวันพุธที่ 5 สิงหาคมที่ผ่านมา โดยความร่วมมือระหว่างสำนักงานการวิจัยแห่งชาติ คณะกรรมาธิการสิทธิมนุษชน สิทธิเสรีภาพและการคุ้มครองผู้บริโภค สมาชิกวุฒิสภา (ส.ว.) และสถาบันนโยบายศึกษา โดยมีวิทยากรผู้ทรงคุณวุฒิ ได้แก่ คุณนิพนธ์ นาคสมภพ สมาชิกวุฒิสภา คุณภัทระ คำพิทักษ์ อดีตสมาชิกกรรมการร่างรัฐธรรมนูญ 2560 ดร.ต้องการ แก้วเฉลิมทอง นักวิชาการผู้เชี่ยวชาญด้านดิจิทัล และ คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ผู้อำนวยการสถาบันนโยบายศึกษา โดยมีคุณสมชาติ เจศรีชัย เป็นผู้ดำเนินรายการ

      การร่วมฟังสัมมนาดังกล่าว ทำให้รู้สึกว่าเวลา 3 ชั่วโมงผ่านไปเร็วมาก เพราะยังมีประเด็นอีกมากมายที่ต้องทำความเข้าใจและเป็นความรู้ใหม่ที่สามารถนำมาประยุกต์และทบทวนกับประสบการณ์จริงในเรื่องข้อมูลส่วนบุคคล โดยเฉพาะข้อมูลต่างๆ ทั้งชื่อ เบอร์โทรศัพท์ ที่อยู่ อีเมล์ ต่างๆ ที่เรากรอกในสื่อสังคม (social media) ต่างๆ รวมทั้งภาพถ่ายอีกด้วย

      อย่างไรก็ตามหากใครสงสัยว่า “ข้อมูลส่วนบุคคล” ของเรายังเป็นความลับส่วนตัวหรือไม่อย่างไร เราสามารถทดสอบโดยการพิมพ์หา (Search) ชื่อตัวเองในเว็บไซต์กูเกิ้ล (Google) ได้ ซึ่งจะพบว่าอาจจะมีข้อมูลส่วนบุคคลของเราอยู่บนเว็บไซต์ต่างๆ ทั้งที่เรารู้จักและให้ข้อมูลไป อย่างในเว็บไซต์ยอดนิยม เช่น ลิงค์อิน (Linkedin) เฟซบุ๊ก (Facebook) และ อินสตาแกรม (Instagram) เป็นต้น รวมถึงเว็บไซต์อื่นๆ ที่เราไม่คุ้นเคยนักว่ามีชื่อตัวเองไปอยู่ในเว็บไซต์เหล่านั้นได้อย่างไร และนี่เป็นที่มาของการที่เราต้องหาความรู้และทำความเข้าใจเรื่องกฎหมายคุ้มคราองข้อมูลส่วนบุคคลให้มากขึ้น โดยสรุปได้ 4 ข้อดังนี้

       1. ต้องเข้าใจว่า “ของฟรีไม่มีในโลก” เพราะฉะนั้นแพลตฟอร์มเครือข่ายสังคมที่เราใช้กัน เช่น เฟซบุ๊ก อินสตาแกรม ไลน์ (Line) กูเกิล (Google) และ ติ๊กต็อก (Tik Tok) ที่เราคิดว่า “ฟรี” ไม่ใช่เรื่องจริง เพราะหนึ่งในช่องทางการหารายได้ของบริษัทเหล่านี้ คือการขายข้อมูลของเราเพื่อนำไปใช้ในทางธุรกิจและทางการเมือง ซึ่งอาจจะเป็นอีเมล์, เบอร์โทรศัพท์ ซึ่งเป็นช่องทางสื่อสารกับเราโดยตรง หรือการนำข้อมูลเชิงพฤติกรรมของเรา ไม่ว่าจะเป็นการโพสต์ (Post) ชอบ (Like) แบ่งปัน (Share) แสดงความคิดเห็น (Comment) และการค้นหา (Search) ไปวิเคราะห์แบบใช้ฐานข้อมูลขนาดใหญ่ (Big Data) ที่สามารถระบุพฤติกรรมผู้บริโภคของเราได้ เพื่อนำไปจับคู่ (match) กับบริษัทต่างๆ ที่ซื้อโฆษณาในเว็บไซต์เหล่านี้ ที่สามารถรู้พฤติกรรมของเราจากการประมวลผล (Algorithm processing) ได้ทันทีและมีแนวโน้ม (สูง) ที่ผู้บริโภคจะซื้อสินค้าและบริการที่ขึ้นมาบนหน้าเว็บไซต์นั้นๆ ที่สอดคล้องกับความชอบของตัวเอง

      โดยข้อมูลเหล่านี้มีมูลค่าทางการตลาดสูงมาก เนื่องจากสามารถเจาะกลุ่มผู้ซื้อ/กลุ่มเป้าหมายได้ตรงที่สุด เพราะปัจจุบันโลกของเราถูกขับเคลื่อนด้วย “ความสนใจจากผู้บริโภค” (Attention Economy) ซึ่งเป็นเทรนด์ขนาดใหญ่ทั่วโลก ที่ “ผู้บริโภค” กลายเป็น “สินค้า” เสียเองโดยไม่รู้ตัว เพราะความพยายามในการแย่งความสนใจจากผู้บริโภคของบรรดาแพลตฟอร์มต่างๆ จึงพยายามสร้างประโยชน์และความบันเทิงในรูปแบบต่างๆ เพื่อทำให้ผู้บริโภคเลือกที่จะเข้ามาใช้เวลาและทำกิจกรรมต่างๆ บนแพลตฟอร์มของตัวเอง สิ่งที่เกิดขึ้นตามมาก็คือ ข้อมูลส่วนตัวทั้งหลายของผู้บริโภคที่ตกค้างอยู่ในระบบดิจิทัล ซึ่งสิ่งเหล่านี้กลายเป็นสินทรัพย์ (Asset) ที่แต่ละแพลตฟอร์มสามารถนำไปต่อยอดเพื่อสร้างให้เกิดเป็นมูลค่าตามมาได้

      2. ประเทศไทยยังไม่มีการคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคลอย่างจริงจัง แม้ว่าจะมีการออกกฎหมายคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคลแล้ว เมื่อเดือนพฤษภาคม 2562 โดยให้มีเวลาเตรียมการบังคับใช้ประมาณ 1 ปี โดยกฎหมายจะมีผลบังคับใช้ในเดือนพฤษภาคม 2563 แต่ทุกวันนี้ก็ยังไม่มีผลบังคับใช้ เพราะทั้งภาครัฐและภาคเอกชนต่างก็อ้างว่าไม่มีความพร้อมทำให้มีการเลื่อนออกไปอีก 1 ปี จนถึงเดือนพฤษภาคม 2564

      อย่างไรก็ตาม หากดูจากสภาพบริบทสุญญากาศการบังคับใช้กฎหมายที่เกิดขึ้น มีแนวโน้มเป็นไปในทางที่จะมีการเลื่อนการบังคับใช้ออกไปอีก ด้วยเหตุผลเดิมๆ คือ “ยังไม่มีความพร้อม” แล้วจะพร้อมได้อย่างไร ในเมื่อหน่วยงาน กระทวง ทบวง กรม ที่เกี่ยวข้องกับการจัดเก็บข้อมูลของประชาชนทั้งแบบออฟไลน์และออนไลน์ยังไม่มีความรู้ ความเข้าใจที่ชัดเจนเพียงพอ ซึ่งยังไม่นับว่าจะให้ความรู้แก่ประชาชนเกี่ยวกับเรื่องนี้

      3. คนไทยผู้ใช้บริการถูกเอารัดเอาเปรียบ/ล่วงละเมิดเสมอ ขณะที่ภาคธุรกิจมีแต่ได้กับได้ เพราะสามารถนำข้อมูลของเราไปทำอะไรก็ได้ โดยที่เราไม่มี “กฎหมาย” ให้พวกเขา “หยุด” การกระทำนั้นๆ เลย ยกตัวอย่างกรณีที่หลายคนน่าจะมีประสบการณ์อยู่บ้าง เช่น กรณี SMS เรียกเก็บเงิน ที่เราต้องจ่ายให้บริษัทผู้ให้บริการเครือข่ายนอกเหนือจากค่าบริการการโทรและการใช้อินเทอร์เน็ต ถามว่า SMS เหล่านั้นส่งมาถึงเราได้อย่างไร ถ้าบริษัทผู้ให้บริการเครือข่ายไม่มีส่วนรู้เห็นเป็นใจด้วย

      นี่คือ ตัวอย่างของการถูกละเมิดข้อมูลส่วนบุคคล โดยการนำข้อมูลไปใช้ในทางธุรกิจ ซึ่งผู้บริโภคต้องรู้ทันและต้องเรียกร้องให้มีการคืนค่าบริการส่วนต่างเหล่านี้ เพราะนี่คือการฉ้อโกงประชาชน โดยนำข้อมูลส่วนบุคคลไปใช้โดยไม่ได้รับอนุญาต เราต้องเรียกร้องให้มีการยุติการกระทำดังกล่าวและคืนเงินให้เรา ซึ่งต้องทำด้วยตัวเอง เพราะยังไม่มีกฎหมายคุ้มครองตรงนี้

      การพึ่งตัวเองจึงเป็นเรื่องสำคัญและนี่อาจจะเป็นที่มาของความรู้สึกที่มีต่อคำว่า “สิทธิ” ที่ควรเป็นเรื่องใกล้ตัว เป็นเรื่องสิทธิที่เรามี แต่ในบริบทสังคมไทยตอนนี้ที่ไม่มีการปูพื้นฐานเรื่อง “สิทธิ”/สิทธิมนุษยชน มาก่อน ทำให้เรารู้สึกว่า “สิทธิ” เป็นเรื่องที่ต้องต่อสู้เพื่อให้ได้มา ซึ่งเราต้องยอมรับร่วมกันว่าทุกคนในสังคม โดยเฉพาะคนในชนบทที่อยู่ห่างไกล คนที่ไม่มีโอกาสเข้าถึงการศึกษาและเข้าใจระบบต่างๆ มากนัก ไม่มีศักยภาพที่จะทำเรื่องเหล่านี้ได้ และกลุ่มคนเปราะบางเหล่านี้มักจะเป็นเหยื่อที่ถูกเอาเปรียบทั้งทางตรงและทางอ้อมมากที่สุด ซึ่งแตกต่างจากสากลโลก โดยเฉพาะยุโรป สิทธิมนุษยชน/ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์/สิทธิส่วนบุคคล จะไม่สามารถละเมิดได้ การเคารพและปกป้องเป็นหน้าที่ของผู้มีอำนาจรัฐทั้งหมด

      นี่ยังไม่นับรวมถึงระบบการกรอกข้อมูลอัตโนมัติ (Auto fill) ข้อมูลต่างๆ บนเว็บไชต์การชื้อขายออนไลน์ จากบรรษัทข้ามชาติ ที่คนไทยแทบจะไร้ช่องทางในการขอความเป็นธรรมหากมีการละเมิดข้อมูลส่วนบุคคล โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ลาซาด้า (Lazada) อเมซอน (Amazon) กูเกิ้ล เพลย์ (Google play) แอปเปิ้ล สโตร์ (Apple store) ที่มีการบันทึกข้อมูลส่วนบุคคลทุกอย่าง รวมถึงเลขบัตรเครดิตด้วย ซึ่งลึกๆ เราก็ภาวนาว่าจะปลอดภัย แต่ในความเป็นจริงอาชญากรรมทางดิจิทัล (Cyber Crime) สามารถเกิดขึ้นได้เสมอและไม่มีพรมแดน

      4. ถึงเวลาแล้วที่เราต้องตระหนักถึงเรื่องสิทธิข้อมูลส่วนบุคคลอย่างจริงจัง ต้องรู้ว่า "ข้อมูลส่วนบุคคล" คือ สินทรัพย์ที่เราจะปล่อยให้ใครมาละเมิดหรือนำไปใช้ไม่ได้ ต้องทำให้คำว่า “สิทธิ” ตามหมายข้อมูลส่วนบุคคลจับต้องได้และมีอยู่จริง เพื่อเป็นส่วนหนึ่งของการปฏิรูปประเทศไทย ภาครัฐต้องกระตือรือร้นมากกว่านี้ ปัจจุบันการละเมิดที่เกิดขึ้น เหนือการควบคุมจากประชาชนไปแล้ว ด้วยเหตุที่ทุกวันนี้ประชาชนเป็นผู้ถูกละเมิดอย่างต่อเนื่อง โดยที่รัฐยังไม่สามารถดูแลคุ้มครองได้ จากการที่รัฐประกาศเลื่อนการบังคับใช้กฎหมายนี้ ประชาขนต้องใส่ใจที่จะเรียนรู้เพื่อดูแลคุ้มครองด้วยตัวเองในเรื่องนี้ ซึ่งก็ไม่ใช่เรื่องที่ง่ายนักและเป็นเรื่องที่ใช้เวลา ดังนั้น กฎหมายคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคลควรเร่งรัดให้มีการบังคับใช้ เพื่อที่ข้อมูลส่วนตัวของประชาชนจะไม่ถูกละเมิดและถูกนำไปใช้โดยปราศจากความรับผิดชอบของรัฐ