สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

พลเมืองกับรัฐธรรมนูญ

ดร. เชาวนะ ไตรมาศ
เลขาธิการศาลรัฐธรรมนูญ

      พลเมือง หากย้อนไปในยุคสมัยที่ผู้คนดำเนินชีวิตอยู่ในสังคม-รัฐแบบศักดินานิยมนั้น รัฐและผู้ปกครองย่อมจะเป็นกำลังหลักในการขับเคลื่อนผู้คนทำการสร้างพลวัตให้กับสังคม-รัฐ ในลักษณะที่สถานะหน้าที่และบทบาทของผู้คนมีความโน้มเอียงไปในทางที่มีความเป็นไพร่ฟ้ามากกว่าความเป็นพลเมือง

      ในปัจจุบันขณะที่ผู้คนดำเนินชีวิตอยู่ในสังคม-รัฐ แบบเสรีประชาธิปไตยนั้น ผู้คนย่อมจะเป็นกำลังหลักในการขับเคลื่อนรัฐและผู้ปกครองทำการสร้างพลวัตให้กับสังคม-รัฐ ในลักษณะที่สถานะหน้าที่และบทบาทของผู้คนมีความโน้มเอียงไปในทางที่มีความเป็นพลเมืองมากกว่าความเป็นไพร่ฟ้า และในฐานะที่พลเมืองเป็นกำลังของบ้านเมืองเป็นด้านหลัก

      การจัดตัวแบบของระบบและการจัดรูปของกระบวนวิธีที่ดีในการสนับสนุนกำลังของพลเมืองไปใช้ให้เกิดคุณูปการแก่บ้านเมืองจึงเป็นเรื่องสำคัญในเบื้องต้นและถือเป็นปัจจัยกำหนดในการจัดวางพลังขับเคลื่อนของพลเมืองเพื่อสร้างพลวัตให้กับสังคม-รัฐว่าจะให้ดำเนินไปในทิศทางและเป้าหมายที่บรรลุถึงซึ่งประโยชน์อันพึงประสงค์ของประเทศชาติบ้านเมืองและประชาชนส่วนรวมร่วมกันได้มากน้อยอย่างไรหรือไม่ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการจัดตัวแบบของระบบและการจัดรูปของกระบวนวิธีที่ดีในการสนับสนุนกำลังของพลเมืองไปใช้ให้มีความเหมาะสมสอดคล้องกับกิจการของบ้านเมืองในส่วนที่เกี่ยวข้องกับรัฐธรรมนูญด้วยนั้น จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องออกแบบให้การสนับสนุนกำลังของพลเมืองนั้นถูกส่งผ่านเข้าไปในระบบองคาพยพของรัฐธรรมนูญได้ตลอดทั้งสายและครอบคลุมทั้งองค์รวมซึ่งต้องประกอบกันได้ทั้งในภาคส่วนของการได้มาตั้งแต่ในชั้นต้นทาง ภาคส่วนของการใช้บังคับในชั้นระหว่างทาง และภาคส่วนของการควบคุมผลในชั้นปลายทางด้วย

      ดังนั้น ในการสนับสนุนกำลังของพลเมืองไปใช้ให้มีความเหมาะสมสอดคล้องกับกิจการของบ้านเมืองในส่วนที่เกี่ยวข้องกับรัฐธรรมนูญโดยตรง จึงต้องจัดช่องทางให้พลเมืองได้เข้าถึงบทบาทสำคัญและจำเป็นที่พึงมีทั้งบทบาททั่วไปในรูปแบบที่เป็นภาระของการเข้ามีส่วนร่วม มีทั้งบทบาทพื้นฐานในรูปแบบที่เป็นหน้าที่ของการเข้ามีส่วนเกี่ยวพัน และมีทั้งบทบาทที่ควรจะเป็นในรูปแบบที่เป็นพันธะของการเข้ามีส่วนผูกพันกับกิจการของบ้านเมืองพร้อมกันไปด้วย ทั้งนี้เพื่อให้การสนับสนุนกำลังของพลเมืองนั้นสามารถส่งผ่านเข้าไปในระบบองคาพยพของรัฐธรรมนูญตลอดทั้งสายและครอบคลุมทั้งองค์รวมได้ด้วย นั่นเอง

      รัฐธรรมนูญ การสร้างความเข้าใจพื้นฐานเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญในระดับที่สามารถใช้ประโยชน์สูงสุดจากรัฐธรรมนูญได้ ควรเริ่มจากการสร้างมุมมองที่ภาพใหญ่ในองค์รวมของกรอบความคิดรวบยอด 9 องค์ประกอบหลัก เพื่อเป็นการขยายมุมมองให้สามารถสร้างความเข้าใจพื้นฐานได้ว่า “(1) รัฐธรรมนูญนั้นเป็นอะไรและพลเมืองมีส่วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์อย่างไร (2) รัฐธรรมนูญนั้นประกอบด้วยอะไรและพลเมืองมีส่วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์อย่างไร (3) รัฐธรรมนูญนั้นมีความยึดโยงกับอะไรและพลเมืองมีส่วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์อย่างไร (4) รัฐธรรมนูญนั้นมีฐานที่มาจากอะไรและพลเมืองมีส่วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์อย่างไร (5) รัฐธรรมนูญนั้นมีกระบวนวิธีได้มาอย่างไรและพลเมืองมีส่วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์อย่างไร (6) รัฐธรรมนูญนั้นมีหน้าที่หลักอะไรและพลเมืองมีส่วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์อย่างไร (7) รัฐธรรมนูญนั้นทำงานอย่างไรและพลเมืองมีส่วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์อย่างไร (8) รัฐธรรมนูญนั้นขับเคลื่อนด้วยอะไรและพลเมืองมีส่วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์อย่างไร และ (9) รัฐธรรมนูญนั้นก่อให้เกิดผลอะไรต่อประเทศชาติบ้านเมืองและประชาชนและพลเมืองมีส่วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์อย่างไร” ด้วย

พลเมืองกับรัฐธรรมนูญ

      ปัญหาอันเป็นผลสืบเนื่องมาจากความเกี่ยวพันกันระหว่างพลเมืองกับรัฐธรรมนูญซึ่งสะสมสืบเนื่องกันมานับแต่ในอดีตและยังรอการแก้ไขอยู่ในปัจจุบันนั้น นับเป็นอุปสรรคสำคัญในการพัฒนาการเมืองของประเทศอย่างมีนัยสำคัญทั้งในส่วนของการพัฒนากระบวนการประชาธิปไตยในระบอบการเมืองปกครอง และในส่วนของการพัฒนากระบวนการปกครองโดยกฎหมายหรือหลักนิติธรรมในตัวของระบบรัฐธรรมนูญเองด้วย

      บทบาทของพลเมืองในส่วนที่เกี่ยวข้องกับรัฐธรรมนูญ ย่อมจะต้องมีทั้ง (1) บทบาททั่วไปในรูปแบบที่เป็นภาระของการเข้ามีส่วนร่วม (2) บทบาทพื้นฐานในรูปแบบที่เป็นหน้าที่ของการเข้ามีส่วนเกี่ยวพัน และ (3) บทบาทที่ควรจะเป็นในรูปแบบที่เป็นพันธะของการเข้ามีส่วนผูกพัน

      สำหรับความสำคัญของ (1) บทบาททั่วไปในรูปแบบที่เป็นภาระของการเข้ามีส่วนร่วมนั้น เพื่อผลในการให้ได้มาซึ่งรัฐธรรมนูญที่มีรากฐานทางสัญญาประชาคม และการได้มาซึ่งรัฐธรรมนูญที่มีรากฐานทางรูปแบบและเนื้อหาที่ดีมีความชอบธรรมและมีคุณูปการ (2) บทบาทพื้นฐานในรูปแบบที่เป็นหน้าที่ของการเข้ามีส่วนเกี่ยวพันนั้น เพื่อผลในการผลักดันโน้มนำ กำกับ ควบคุมให้กระบวนการใช้บังคับรัฐธรรมนูญมีความเป็นไปตามรัฐธรรมนูญ และมีความชอบด้วยรัฐธรรมนูญตามหลักการปกครองโดยกฎหมายที่มีรัฐธรรมนูญเป็นกฎหมายสูงสุด และ (3) บทบาทที่ควรจะเป็นในรูปแบบที่เป็นพันธะของการเข้ามีส่วนผูกพันนั้น เพื่อผลในการใช้รัฐธรรมนูญที่ดีมีความชอบธรรมและมีคุณูปการนั้นได้ถูกบังคับใช้ให้ดำเนินไปในทิศทาง วิถีครรลอง และกระบวนวิธีที่ก่อให้เกิดผลดีส่งประโยชน์กับประเทศชาติบ้านเมืองและประชาชนด้วย ทั้งนี้เพราะรัฐธรรมนูญเป็นสถาบันทางการเมืองในระดับโครงสร้างส่วนบนและเป็นกฎหมายในระดับปฐมภูมิที่มีความสูงสุดในอำนาจบังคับเหนือระบบการเมืองและระบบกฎหมายของประเทศ

      ฉะนั้น การบรรลุถึงซึ่งเป้าหมายอันพึงประสงค์ของประเทศชาติบ้านเมืองและประชาชนนั้น หากเริ่มจากการได้มาซึ่งรัฐธรรมนูญที่ไม่มีรากฐานทางสัญญาประชาคม ไม่มีรากฐานทางรูปแบบและเนื้อหาที่ดีมีความชอบธรรมและมีคุณูปการ แม้จะมีการนำไปใช้ได้อย่างดีแต่ผลดีก็ไม่ได้เกิดขึ้นตามมาด้วย เนื่องจากตัวรัฐธรรมนูญเองนั้นไม่ดีมาตั้งแต่ในชั้นต้นทางแล้ว และในทางกลับกันแม้ว่าจะได้รัฐธรรมนูญที่ดีมาแล้วก็ตาม แต่หากในชั้นระหว่างทางการบังคับใช้รัฐธรรมนูญนั้นไม่ได้ดำเนินไปในทิศทาง วิถีครรลอง และกระบวนวิธีที่ดี ในชั้นที่เป็นปลายทางผลดีก็ย่อมจะเกิดขึ้นกับประเทศชาติบ้านเมืองและประชาชนไม่ได้ด้วยเช่นเดียวกัน

      กล่าวอีกนัยได้ว่า การหวังผลสำเร็จในการใช้รัฐธรรมนูญเป็นกลไกขับเคลื่อน และการใช้พลเมืองเป็นพลังขับเคลื่อนในการสร้างพลวัตให้กับสังคม-รัฐได้นั้น จำเป็นต้องสร้างองค์ประกอบร่วมในระบบองคาพยพของรัฐธรรมนูญให้เป็นองค์รวมเดียวกันทั้งในภาคส่วนของการได้มาตั้งแต่ในชั้นต้นทาง ภาคส่วนของการใช้บังคับในชั้นระหว่างทาง และภาคส่วนของการควบคุมผลในชั้นปลายทาง โดยอาศัยบทบาททั้งสามภาคส่วนของพลเมืองคือ บทบาททั่วไปในรูปแบบที่เป็นภาระของการเข้ามีส่วนร่วม บทบาทพื้นฐานในรูปแบบที่เป็นหน้าที่ของการเข้ามีส่วนเกี่ยวพัน และบทบาทที่ควรจะเป็นในรูปแบบที่เป็นพันธะของการเข้ามีส่วนผูกพันประกอบเข้าด้วยกัน

      ซึ่งเห็นได้ว่าการสร้างชาติบ้านเมืองโดยการสร้างกระบวนพลวัตให้กับสังคม-รัฐนั้น พลเมืองกับรัฐธรรมนูญแท้ที่จริงแล้วดำรงความสัมพันธ์ที่มีความเชื่อมโยงกันในลักษณะที่มีความเป็นคู่แฝดกันโดยที่ต่างมีความเป็นอุปกรณ์ที่เกื้อกูลต่อกันนั่นเอง

      ดังนั้น บทบาทของพลเมืองในส่วนที่เกี่ยวข้องกับรัฐธรรมนูญ ทั้งบทบาททั่วไปในรูปแบบที่เป็นภาระของการเข้ามีส่วนร่วม บทบาทพื้นฐานในรูปแบบที่เป็นหน้าที่ของการเข้ามีส่วนเกี่ยวพัน และบทบาทที่ควรจะเป็นในรูปแบบที่เป็นพันธะของการเข้ามีส่วนผูกพัน จึงถือว่าเป็นความจำเป็นพื้นฐานในการระดมสรรพกำลังจากพลเมืองเข้าเป็นกำลังหลักในการสร้างชาติบ้านเมืองด้วยการสนับสนุนการขับเคลื่อนรัฐและผู้ปกครองทำการสร้างพลวัตให้กับสังคม-รัฐเพื่อเป้าหมายสูงสุดในการรักษาผลประโยชน์สำคัญของชาติให้มีเสถียรภาพ อำนวยประโยชน์สุขให้แก่ชาติบ้านเมืองและประชาชนส่วนรวมร่วมกันได้อย่างยั่งยืนซึ่งถือว่าเป็นหน้าที่พื้นฐานอย่างมีนัยสำคัญของความเป็นพลเมืองในสังคม-รัฐแบบเสรีประชาธิปไตยโดยแท้จริง