อสม. : บทบาทของพลเมืองไทยในวิกฤตโควิด-19       การต่อสู้กับโรคติดต่อเชื่อไวรัสโคโรน่า 2019 หรือ โควิด19 ที่ประสบความสำเร็จโดยพิสูจน์จากอัตราป่วยและอัตราตายของคนในราชอาณาจักรไทย ทำให้ได้รับความชื่นชมยกย่องจากองค์การอนามัยโลก (WHO) ให้ อสม. หรืออาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน เป็นหนึ่งในบุคลากรสาธารณสุขที่ทำหน้าที่คัดกรอง เฝ้าระวัง ระดับหมู่บ้านที่ส่งผลให้ ยอดผู้ติดเชื้อลดลง องค์การอนามัยโลก หรือ WHO ประจำประเทศไทย ได้ออกรายงานว่า จากการที่ประเทศไทยมีรายงานผู้ติดเชื้อลดลง ส่วนหนึ่งมาจาก อาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) ของไทยกว่า 1,040,000 คน และอาสาสมัครสาธารณสุขกรุงเทพมหานครอีก 15,000 คนของไทยที่ลงพื้นที่เยี่ยมบ้าน ในการค้นหากลุ่มเสี่ยงเข้าสู่กระบวนการคัดกรอง นำเข้าระบบการรักษา ยิ่งค้นหาเร็ว ตรวจเร็ว รักษาเร็ว ยิ่งทำให้สถานการณ์ดีขึ้น ตลอดจนการให้ความรู้เรื่องสาธารณสุข การใช้ยา และการเฝ้าระวังการระบาดโควิด-19 รวมถึงทำรายงานถึงหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง และได้กล่าวชื่นชมการทำงานของ อาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) ว่าเป็นกำลังสำคัญทำงานร่วมกับเจ้าหน้าที่ในท้องถิ่น เป็นด่านหน้าออกเคาะประตูบ้านแล้วเกือบ 12 ล้านหลังคาเรือนให้ความรู้ในการป้องกันตนเองทั้งการใส่หน้ากากอนามัย การล้างมือ กินร้อนใช้ช้อนกลางของตนเอง รวมถึงการตอกย้ำความสำคัญมาตรการการเว้นระยะห่างทางสังคม (social distancing) สมชาติ เจศรีชัย       คำถามที่น่าสนใจ ...แล้วอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้านเหล่านนี้เขาคือใคร? มาจากไหน? ทำหน้าที่อะไร?       ย้อนหลังไปเมื่อปี 2520 กระทรวงสาธารณสุขได้มีโครงการทดลองเกิดขึ้นใน 20 จังหวัด โดยทดลองในทุกอำเภอ อำเภอละ 1 ตำบล เรียกว่าเป็นการใช้ “การสาธารณสุขมูลฐาน” ซึ่งเป็นวิธีหลักในการพัฒนาสาธารณสุข โดยมีอดีตหมอมือดีที่มีคุณูปการต่อวงการสาธารณสุขสามท่านได้แก่ นายแพทย์ไพโรจน์ นิงสานนท์ นายแพทย์อมร นนทสุต นายแพทย์ปรีชา ดีสวัสดิ์       ในระยะแรกๆ อาสาสมัครสาธารณสุขจะเน้นการประสานงานสาธารณสุขระหว่างกลุ่มบ้านกับสถานบริการสาธารณสุข พร้อมทั้งทำหน้าที่เฝ้าระวังโรคติดต่อที่เกิดขึ้นตามฤดูกาล จนกระทั่งต่อมาได้มีการจัดตั้งกองทุนยาและเวชภัณฑ์ประจำหมู่บ้านขึ้นเป็นแห่งแรกที่บ้านหมอกจำแป๋ อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน เพื่อเพิ่มขีดความสามารถให้กับอาสาสมัครสาธารณสุขในการดูแลประชาชนตลอดจนการแนะนำการใช้บริการในควบคุม รักษาโรคและฟื้นฟูร่างกาย ภายหลังเมื่อรัฐมีนโยบายให้ประชาชนมีส่วนร่วมกับการดูแลรักษาสุขภาพตนเองและคนในครอบครัวมากขึ้น เพื่อเป็นการลดภาระของสถานบริการสาธารณสุข โดยเฉพาะเป็นการลดความแออัดของผู้ป่วยใน(in patient)โรงพยาบาล       ต่อมาเมื่อปี 2535 สมัย ดร.อาทิตย์ อุไรรัตน์ เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขได้มีมติ ครม. เมื่อวันที่ 21 ธันวาคม 2536 ให้ทุกวันที่ 20 มีนาคมของทุกปี เป็นวัน อสม.แห่งชาติ เพื่อเป็นการสร้างขวัญและกำลังใจและส่งเสริมให้ อสม. ได้รวมพลังสร้างคุณภาพชีวิตที่ดีให้ประชาชนชาวไทย และได้ดำเนินการจัดงานดังกล่าวเป็นครั้งแรกในปี 2537 เป็นต้นมา งานที่เหล่าบรรดา อสม.เข้าไปทำเป็นงานเช่นเดียวกับอาสาสมัครอื่นที่ทำงานด้วยสำนึกสาธารณะในความรับผิดชอบต่อส่วนรวม โดยปราศจากค่าตอบแทนใดๆ จากรัฐ จนถึงสมัยรัฐบาล นายอภิสิทธิ์ เวชชาชีวะ เป็นนายกรัฐมนตรี ได้คำนึงถึงขวัญกำลังใจ ในการปฏิบัติงานเชิงรุก การส่งเสริมสุขภาพในท้องถิ่นและชุมชน การดูแลผู้สูงอายุ คนพิการ การดูแลผู้ป่วยและเฝ้าระวังโรคในชุมชน ของอสม. จึงได้ออกระเบียบกระทรวงสาธารณสุขว่าด้วยการเบิกจ่ายเงินค่าป่วยการของอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) พ.ศ.2552 เป็นจำนวนเงินคนละ 500 บาท และเพิ่มเป็นคนละ 1,000 บาท ตั้งแต่เดือนธันวาคม 2561       จากที่กล่าวมาข้างต้นจะเห็นได้ว่า อาสาสมัครสาธารณสุขจะเป็นบุคลากรที่รู้จักคนในชุมชนได้ดีที่สุด บทบาทของ อสม. คือการเป็นผู้นำการดำเนินงานพัฒนาสุขภาพอนามัย และคุณภาพชีวิตของประชาชนในหมู่บ้าน/ชุมชน เป็นผู้นำการเปลี่ยนแปลง (Change agents) พฤติกรรมด้านสุขภาพอนามัยของประชาชนในชุมชน และมีหน้าที่ “แก้ข่าวร้าย กระจายข่าวดี ชี้บริการ ประสานงานสาธารณสุข บำบัดทุกข์ประชาชน ดำรงตนเป็นตัวอย่างที่ดี” อาทิ การให้คำแนะนำ ถ่ายทอดความรู้แก่เพื่อนบ้านและแกนนำสุขภาพประจำครอบครัว ในเรื่องการให้ภูมิคุ้มกันโรค การสุขาภิบาลสิ่งแวดล้อมและการจัดหาน้ำสะอาด โภชนาการและสุขาภิบาลอาหาร การป้องกันและควบคุมโรคติดต่อประจำถิ่น การอนามัยแม่และเด็กและการวางแผนครอบครัว การดูแลรักษาและป้องกันสุขภาพเหงือกและฟัน การดูแลและส่งเสริมสุขภาพจิต การป้องกันและควบคุมโรคเอดส์ การป้องกันและควบคุมอุบัติเหตุ อุบัติภัยและโรคไม่ติดต่อที่สำคัญ การป้องกันและแก้ไขมลภาวะและสิ่งแวดล้อมที่เป็นพิษเป็นภัย การคุ้มครองผู้บริโภคด้านสาธารณสุข การจัดหายาจำเป็นไว้ใช้ในชุมชน และการส่งเสริมการใช้สมุนไพรและแพทย์แผนไทย เฝ้าระวังและป้องกันปัญหาสาธารณสุขในหมู่บ้าน ตลอดจนหมุนเวียนกันปฏิบัติงานที่ ศสมช. ฯลฯ การทำหน้าที่ “อาสาสมัคร” โดยชื่อเรียกขานก็พอจะบอกได้อยู่แล้วถึงความเสียสละ และอุทิศตนทำงานเพื่อส่วนรวม โดยที่ยังคงมีความรับผิดชอบต่อตนเอง อาสาสมัครหลายคนจึงยังคงประกอบสัมมาอาชีพในการเลี้ยงตนเอง เป็นแม่บ้านเป็นพ่อบ้านที่ดี มีจะต้องทำงานเพื่อส่วนรวมไปด้วย แต่เพื่อช่วยให้หมู่บ้าน/ชุมชนมีสภาวะสุขภาพที่ดี จึงเป็นความภาคภูมิใจในการได้ทำตนเป็น “อาสาสมัคร (Volunteer)” ทางด้านสาธารณสุขด้วยความเข้มแข็ง นี่แหละคืออีกคุณลักษณะหนึ่งของ “พลเมือง(Citizen)”ในสังคมไทยที่ควรค่าแก่การยกย่อง       หากพิจารณาในเชิงพัฒนาการของระบบอาสาสมัคร (Voluntary system) ของระบบการสาธารณสุขไทยคงไม่อาจปฏิเสธได้ว่า ประเทศไทยเราผ่านการมีอาสาสมัครประเภทต่าง ๆ มาอย่างยาวนาน นั่นหมายถึงการแสดงให้เห็นถึงคุณลักษณะของคนไทยที่เปี่ยมไปด้วยจิตใจเอื้อเฟื้อ เสียสละ การมีส่วนร่วมและคำนึงถึงประโยชน์ส่วนรวม เราจะพบว่าอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้านมีพัฒนาการมาตามลำดับ โดยส่งเสริมให้การดำเนินงานของ อสม. มีความเป็นรูปธรรมและเสริมสร้างขวัญและกำลังใจแก่ อสม. ดังนี้ กว่า 40 ปีที่ผ่านมา ภารกิจของ อสม.จากรุ่นสู่รุ่นทำให้ระบบการสาธารณสุขมูลฐานมีพื้นฐานที่แข็งแกร่งและสามารถรองรับปัญหางานบริการทางการแพทย์และการสาธารณสุขที่มีความซับซ้อนมากขึ้น อาทิ การส่งเสริมสุขภาพ การป้องกันและควบคุมโรค การฟื้นฟู้สมรรถภาพ การดูแลสุขภาวะทั้งทางร่างกายและจิตใจ ตั้งแต่เด็กจนถึงผู้สูงอายุในสังคม       ในยามที่เกิดวิกฤตของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรน่า 2019 ระบาดเช่นนี้ เราได้เห็นบทบาทของอาสาสมัครของไทยกว่าหนึ่งล้านคนที่ออกเดินชนกับปัญหาเป็นด่านหน้าที่มีความท้าทาย เป็นการแสดงให้เห็นถึงความรับผิดชอบในนามของ “พลเมืองไทย” เพราะการเฝ้าระวัง ค้นหา และแจ้งเบาะแสให้กับเจ้าหน้าที่รัฐ นับได้ว่าเป็นการทำงานเชิงรุกที่ทำให้สามารถสยบการระบาดของโรคไปได้ แม้ว่าการแพร่ระบาดในประเทศจะค่อนข้างรุนแรงอย่างรวดเร็วในระยะแรก ๆ ก็ตาม รากฐานของการพัฒนา “ระบบการสาธารณสุขมูลฐาน (Primary health care: PHC)” ที่มี อสม.เป็นแกนนำกว่า 40 ปีที่ผ่านมา เป็นส่วนสำคัญที่ทำให้การป้องกันโรคและส่งเสริมสุขภาพเป็นไปด้วยความแข็งแกร่ง และสร้างคุณค่าให้กับสังคมไทย