สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

หลังวันเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร

สมชาติ เจศรีชัย

(ต่อจากฉบับเมษายน 2562)

การเลือกนายกรัฐมนตรี

การเลือกนายกรัฐมนตรีในฐานะหัวหน้าฝ่ายบริหารมีเรื่องที่ต้องกล่าวถึงพอสมควรอย่างน้อยก็สามประเด็นคือ (1) มีการเสนอชื่อผู้สมควรเป็นนายกรัฐมนตรีในการเลือกตั้ง ส.ส. (2) การเลือกหรือการให้ความเห็นชอบนายกรัฐมนตรี (3) ทำอย่างไรเมื่อเลือกนายกรัฐมนตรีจากบัญชีรายชื่อผู้ได้รับการเสนอชื่อ จากการเลือกตั้ง ส.ส. เมื่อ 24 มีนาคม 2562 มีรายชื่อบุคคลที่พรรคการเมืองจะเสนอให้รัฐสภาพิจารณาเลือกให้เป็นนายกรัฐมนตรี ภายหลังปิดการรับสมัครเลือกตั้ง ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้ง กกต.ประกาศรายชื่อเมื่อ 15 กุมภาพันธ์ 2562 โดยมีทั้งสิ้น 68 รายชื่อ จาก 44 พรรคการเมือง โดยให้ ส.ส. ไม่น้อยกว่า ร้อยละ 10 ของจำนวน ส.ส. เท่าที่มีอยู่ของสภาผู้แทนราษฎร ให้ความเห็นชอบเสนอชื่อบุคคลซึ่งสมควรได้รับเลือกเพื่อแต่งตั้งเป็นนายกรัฐมนตรี จากรายชื่อของแต่ละพรรค และมาจากพรรคการเมือง ที่มีสมาชิกได้รับเลือกตั้ง ไม่น้อยกว่า ร้อยละ 5 ของจำนวน ส.ส. เท่าที่มีอยู่ ส่วนการลงคะแนนเลือกนายกรัฐมนตรี ให้กระทำโดยเปิดเผย และใน 5 ปีแรกของรัฐสภาชุดแรก การเลือกนายกรัฐมนตรีต้องกระทำในที่ประชุมร่วมกันของรัฐสภา (ไม่ใช่ให้สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเป็นผู้เลือก) และ ผู้ที่ได้รับการเลือกเป็นนายกรัฐมนตรี ต้องมีคะแนนเสียงมากกว่ากึ่งหนึ่ง ของจำนวนสมาชิกทั้งหมดเท่าที่มีอยู่ของทั้งสองสภา

กรณีที่เลือกนายกรัฐมนตรีจากบัญชีรายชื่อที่ถูกเสนอโดยพรรคการเมืองไม่ได้ ให้สมาชิกกึ่งหนึ่งของทั้งสองสภา เสนอให้งดเว้นการคัดเลือกบุคคลจากบัญชีรายชื่อที่ถูกเสนอโดยพรรคการเมือง และหากมีสมาชิกเห็นด้วย มากกว่าสองในสาม ก็สามารถเสนอชื่อบุคคลที่อยู่นอกบัญชีรายชื่อของพรรคการเมืองได้

การตั้งรัฐบาล (คณะรัฐมนตรี)

การแต่งตั้งตั้งคณะรัฐมนตรี (ประกอบด้วยนายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีอื่นอีก 35 คน) เข้าทำหน้าที่ในการบริหารราชการแผ่นดิน แม้จะเป็นขั้นตอนทางการเมืองต่อเนื่องจากการแต่งตั้งนายกรัฐมนตรีก็จริง แต่เมื่อต้อง “ฟอร์มคณะรัฐมนตรี” คงต้องดูจำนวนเสียง ส.ส. ในสภาผู้แทนราษฎรเป็นสำคัญ หากจำนวนเสียงอยู่ในภาวะ “ปริ่มน้ำ” เกินครึ่งมานิดหน่อย นักการเมืองเขามักคิดว่า “รัฐบาลไม่มีเสถียรภาพ”(ต่างจากการเมืองไม่มีเสถียรภาพ) เพราะคณะรัฐมนตรีต้องฟังเสียงส.ส.ในสภาด้วยทั้งในการออกกฎหมายและการอภิปรายหรือตอบข้อซักถามในสภา ดังนั้น จึงไม่แน่ว่า เมื่อได้ตัวนายกรัฐมนตรีแล้วการจัดตั้งคณะรัฐมนตรีจะสามารถดำเนินการได้ภายในระยะเวลาอันรวดเร็ว ซึ่งก็คงไม่ใช่เรื่องแปลกประหลาดแต่ประการใด ตัวอย่างจากเยอรมนีที่มีการแต่งตั้งคณะรัฐมนตรีได้ก็ใช้เวลานานกว่าหกเดือน (การเลือกตั้งในประเทศเยอรมนีจัดขึ้นในวันที่ 24 กันยายน 2560 มีการแต่งตั้งคณะรัฐมนตรีเมื่อเดือนมีนาคม 2561) ซึ่งการจัดตั้งรัฐบาลของเยอรมนีเกิดขึ้นจากความพยายามในการเจรจาของพรรคการเมืองต่าง ๆ และที่สำคัญคือการนำเอานโยบายที่พรรคการเมืองแต่ละพรรคประกาศไว้เป็น “สัญญาประชาคม” มาประกาศเป็นนโยบายของรัฐบาลผสม

การตั้งรัฐบาลจึงไม่ใช่สูตรคณิตศาสตร์ที่มีการ “บวก” จำนวนที่นั่ง ส.ส. แล้วนำมาเปรียบเทียบทั้งสองฝ่ายว่า จำนวนเสียง(ที่นั่ง) ของ ส.ส. ที่แต่ละฝ่ายมีอยู่ในมือ ใครมีมากกว่ากัน เพราะหากเราได้ ส.ส. หรือนักการเมืองที่มีคุณภาพ ทั้งในเชิงความคิด (แยกผิดถูกได้) และการทำงาน (รู้หน้าที่มีความรับผิดชอบ) การมีเสียงปริ่มน้ำก็ไม่ใช่เรื่องน่ากลัว รัฐบาลก็จะมีเสถียรภาพ ส่งผลให้การเมืองมีเสถียรภาพตามไปด้วย

วัฒนธรรมทางการเมืองระบอบประชาธิปไตย

      นอกจากนี้ยังมีประเด็นที่ควรสนใจอีกประการหนึ่งในการจัดตั้งรัฐบาล เพื่อการบริหารราชการแผ่นดินแล้ว นั่นคือ วัฒนธรรมทางการเมืองในระบอบประชาธิปไตย ซึ่งประเด็นของวัฒนธรรมการเมืองในระบอบประชาธิปไตยนี้ มิได้มีการเขียนเป็นบทบัญญัติไว้ในรัฐธรรมนูญโดยตรง แต่วัฒนธรรมทางการเมืองเป็นเหมือนจิตวิญญาณที่ทำให้การเมืองในระบอบประชาธิปไตยเดินต่อไปได้

      วัฒนธรรมทางการเมืองที่สำคัญในช่วงเปลี่ยนผ่านหรือหัวเลี้ยวหัวต่อของการพัฒนาการเมืองไทยที่จะเดินต่อไปข้างหน้าในการจัดตั้งรัฐบาล การทำหน้าที่ของ ส.ส. และการพัฒนาประเทศที่มั่นคงและยั่งยืน

      การเคารพและยึดมั่นในกฎ กติกา
      การตรารัฐธรรมนูญขึ้นมาใช้บังคับเป็นกฎหมายสูงสุดในการปกครองประเทศที่ทั้งบ่งบอกถึงโครงสร้างทางการเมือง การรับรองสิทธิเสรีภาพ และวัฒนธรรมการปกครองที่มีอัตลักษณ์เป็นของตนเองคือ “การปกครองในระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข”ที่มิได้แต่เป็นเพียงองค์พระประมุขของประเทศ แต่ยังทรงมีพระมหากรุณาธิคุณต่อพสกนิกร ทรงชี้แนะและมีพระบรมราชานุเคราะห์กับปวงชนชาวนานัปการ นอกจากรัฐธรรมนูญแล้ว ยังมีกฎหมายลำดับรอง ได้แก่ พระราช บัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญ พระราชบัญญัติ พระราชกำหนด พระราชกฤษฎีกา กฎกระทรวง ระเบียบ และข้อบัญญัติต่าง ๆ ซึ่งในระบบกฎหมายซีวิลลอว์ ที่มีลักษณะสำคัญคือการบัญญัติกฎหมายเป็นลายลักษณ์อักษร การที่กฎหมายมีสภาพบังคับก็เพื่อให้สังคมไม่มีความวุ่นวาย สามารถแยกแยะการกระทำใดเป็นถูกหรือเป็นผิดได้ รวมทั้งการนำตัวผู้กระทำความผิดมาลงโทษ สังคมไทย จึงจะดำรงความเป็นรัฐอยู่ได้ กฎหมายก็คือภาพสะท้อนของสังคมขณะใดขณะหนึ่ง ด้วยเหตุนี้เองกฎหมายจึงสามารถแก้ไขได้ หรือทำขึ้นมาใหม่ให้สอดคล้องกับสภาพสังคมที่เปลี่ยนไปได้ วัฒนธรรมทางการเมืองที่สำคัญคือการให้ความเคารพและยึดมั่นในกฎ กติกา ที่มีใช้อยู่ในปัจจุบันขณะ หากเห็นว่ายังไม่เหมาะสมก็ชอบที่จะแก้ไขเปลี่ยนแปลงต่อไป

      การเคารพเสียงข้างมาก และคุ้มครองเสียงข้างน้อย
      หลักการสำคัญของวัฒนธรรมทางการเมืองในระบอบประชาธิปไตยคือ การเคารพเสียงข้างมาก แต่คุ้มครองเสียงส่วนน้อย เพราะการอยู่ร่วมกันในสังคมย่อมมีความคิดเห็นที่แตกต่าง กระบวนการทางการเมืองที่สำคัญของการปกครองระบอบนี้คือการพูดคุย รับฟังความคิดเห็นซึ่งกันและกัน การประชุมจึงเป็นกิจวัตรของการปกครองระบอบประชาธิปไตย และเมื่อมีมติที่คนส่วนใหญ่เห็นประการใดก็ต้องปฏิบัติไปตามนั้น อย่างไรก็ตาม ก็ไม่ควรมองข้ามเสียงข้างน้อย เพราะเสียงข้างน้อยที่มิได้เห็นพ้องกับเสียงข้างมาก เป็นความเห็นที่ควรรับฟัง เป็นมุมมองที่มีความแตกต่างไปจากเสียงข้างมาก การทำงานในสภาก็เช่นกัน ใช่ว่าการมีเสียงข้างมากเด็ดขาดในสภาจะทำให้การผ่านกฎหมาย การบริหารราชการแผ่นดิน การตรวจสอบฝ่ายบริหารจะไม่เป็นอุปสรรคอีกต่อไป เพราะนั่นคือเผด็จการรัฐสภาที่ครั้งหนึ่งในสมัยฮิตเล่อร์เคยนำเยอรมนีประสบชะตากรรมที่เจ็บปวดมาแล้ว การใช้เสียงข้างมากจึงไม่ใช่เป็นคุณแก่ฝ่ายรัฐบาล เสียงข้างน้อยที่คอยติติง ให้ความเห็น (ที่ไม่ใช่การค้านอย่างหัวชนฝา) จึงเป็นประโยชน์ที่จะมองข้ามเสียไม่ได้ เพราะที่สุดแล้วการยึดประโยชน์สาธารณะจะทำให้การฟังทั้งเสียงข้างน้อยและเสียงข้างมากที่ร่วมกันจัดตั้งรัฐบาลจะทำให้เกิดวัฒนธรรมทางการเมืองที่มีการตรวจสอบถ่วงดุลอย่างเหมาะสมเกิดขึ้น

      การมีส่วนร่วมทางการเมือง
      หลังการเลือกตั้ง ผ่านขั้นตอนการประกาศผลการเลือกตั้งของ กกต. ไปแล้ว ประชาชนทั้งที่มีสิทธิเลือกตั้ง และไม่มีสิทธิเลือกตั้งเมื่อวันที่ 24 มีนาคม 2562 ก็ยังคงต้องทำหน้าที่ของพลเมืองต่อไป ที่กล่าวเช่นนี้ เพราะเมื่อกลับไปอ่านคำปรารภที่ปรากฏในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 ความตอนหนึ่งว่า “...แต่การปกครองก็มิได้มีเสถียรภาพหรือ ราบรื่นเรียบร้อยเพราะยังคงประสบปัญหาและข้อขัดแย้งต่างๆ บางครั้งเป็นวิกฤติทางรัฐธรรมนูญที่หา ทางออกไม่ได้ เหตุส่วนหนึ่งเกิดจากการที่มีผู้ไม่นำพาหรือไม่นับถือยำเกรงกฎเกณฑ์การปกครองบ้านเมือง ทุจริตฉ้อฉลหรือบิดเบือนอำนาจ หรือขาดความตระหนักสำนึกรับผิดชอบต่อประเทศชาติและประชาชน...” ประชาชนย่อมมีส่วนต่อการสร้างวัฒนธรรมทางการเมืองในการเข้าไปมีส่วนร่วมทางการเมืองทุกระดับ เพราะเราไม่อาจปล่อยให้ระยะเวลา 4 ปี เป็นความรับผิดชอบของผู้แทนราษฎรที่ได้รับการเลือกตั้งเข้าไปเท่านั้น ประชาชนทุกคนต้องมีส่วนร่วมเข้าไปติดตามการทำงานของทั้ง ส.ส. และส.ว. มีส่วนร่วมในการตัดสินใจในการกำหนดนโยบายสาธารณะ (ผ่านการประชาพิจารณ์ รับฟังความคิดเห็น) เพราะนักการเมืองในระดับต่าง ๆ คือผู้ตัดสินใจในการไปใช้เงิน(ภาษี)แทนเรานั่นเอง

      การไม่ใช้ความรุนแรงในทุกกรณี
      ประเด็นที่สังคมให้ข้อสังเกตทั้งก่อนและหลังวันเลือกตั้งคือ การแสดงความคิดเห็น หรือการใช้วาทกรรมโน้มน้าวให้เกิดการเห็นดีเห็นงามกับฝ่ายตนเอง และก่อความขัดแย้ง ไม่เห็นด้วยกับฝ่ายตรงข้ามจนหลายคนห่วงว่าจะเกิดความแตกแยกของคนในชาติ และอาจนำไปสู่ความร้าวฉานในชาติอีกครั้ง อันที่จริงความห่วงกังวลเช่นนี้ไม่ได้เกินเลยไป เพราะเหตุการณ์อันเป็นความขัดแย้ง โดยเฉพาะระหว่างกลุ่มที่มีพลังในสังคม (กลุ่มทุน กลุ่มคุมกำลัง กลุ่มมวลชน ฯลฯ) ล้วนต้องระมัดระวังไม่ให้นำไปสู่ “การใช้ความรุนแรงทางการเมือง (political violence)” วัฒนธรรมทางการเมืองในระบอบประชาธิปไตย จึงจำเป็นต้องใช้การเจรจาพูดคุยระหว่างกลุ่มต่าง ๆ ในสังคม หรือในรัฐสภาให้มาก เพราะความขัดแย้งที่เต็มไปด้วยผลประโยชน์ส่วนตน หรือเฉพาะกลุ่มจะนำไปสู่ความรุนแรงทางการเมือง มากกว่าการเจรจาตกลงอย่างสันติ การที่นักการเมืองอาสาเข้ามาทำงานการเมืองทุกคนคงมุ่งหวังให้ประเทศมีการพัฒนา ในหลายปีที่ผ่านมาความสามารถทางการแข่งขัน (Competitiveness) ของประเทศดีขึ้น แต่น่าเสียดายหากหลังการเลือกตั้งจะทำให้เกิดความไม่เข้มแข็งในการแข่งขันของประเทศอันเนื่องมาจากความขัดแย้ง แตกแยกของบรรดานักการเมืองและกลุ่มการเมืองทั้งหลาย

อยากเห็นอะไรหลังการเลือกตั้ง

ความปรารถนาของคนไทยทั่วไปหลังการเลือกตั้งเราอยากเห็นประเทศเดินไปข้างหน้า มีการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมอย่างต่อเนื่อง การทำหน้าที่ประธานอาเซียนในปี 2562 ของประเทศไทย ประเด็นความไม่เห็นด้วยในนโยบายหาเสียงระหว่างพรรคการเมืองบางพรรคกับกลุ่มคนในสังคม คงต้องทำให้ขอบเขตของความขัดแย้งจำกัดตัวลงและลดอัตตาของผู้นำทางการเมืองให้สามารถเริ่มพูดคุยกันได้เสียตั้งแต่ต้น ตัวอย่างเช่น การที่พรรค CDU และ SPD ของเยอรมนี ได้หาทางจัดตั้งรัฐบาลสำเร็จ แม้จะต้องใช้เวลาเจรจากัน ทั้งนี้ ก็โดยคำนึงถึงผลประโยชน์ของชาติเป็นหลัก และประการสำคัญคือความสามารถในการต่อสู้กับการแทรกแซงทั้งทางเศรษฐกิจและการเมืองจากต่างประเทศ ที่มีอิทธิพลสูงยิ่งทั้งในระดับภูมิภาคและระดับโลกได้นั่นเอง