สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

หลังวันเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร

สมชาติ เจศรีชัย

บรรยากาศการเลือกตั้ง ส.ส. เมื่อวันที่ 24 มีนาคม 2562 ผ่านไปที่ทำ ให้เห็นความกระตือรือร้น และรับผิด ชอบในฐานะพลเมืองที่ออกไปทำหน้าที่ในการออกเสียงลงคะแนนเลือกตั้ง เป็นการตัดสินใจทางการเมืองที่ไปเลือก “คนทำหน้าที่ใช้เงินแทนเรา” เพราะพรรคการเมืองที่เสนอตัวเข้าไปทำหน้าที่เป็นฝ่ายนิติบัญญัติและการเกิดขึ้นของฝ่ายบริหาร เพื่อนำนโยบายที่ใช้ในการหาเสียงไปปฏิบัติในฐานะรัฐบาล หลังจากการนับคะแนนเลือกตั้งและมีการรวมคะแนนจากทุกหน่วยเลือกตั้งที่เขตเลือกตั้งแล้วมีการประกาศผลการนับคะแนน (1. คะแนนจากหน่วยเลือกตั้งในวันเลือกตั้ง 2. ที่เลือกตั้งในวันลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้ง (ทั้งในเขตเลือกตั้งและนอกเขตเลือกตั้ง) และ 3. การลงคะแนนเลือกตั้งนอกราชอาณาจักร) จากนี้ไปก็คงเป็นเรื่องหลังวันเลือกตั้ง โดยหลักก็คือนำผลลัพธ์จากการนับและรวมคะแนนเลือกตั้งไปประกาศผลการเลือกตั้ง แล้วมีการเปิดประชุมสภานัดแรก การเลือกตั้งประธานสภาผู้แทนราษฎร การให้ความเห็นชอบ ผู้ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี และสุดท้ายคือการตั้งคณะรัฐมนตรีไปทำหน้าที่บริหารประเทศต่อไป

การนับคะแนนและการรวมคะแนนเลือกตั้ง

อย่าลืมนะครับ การเลือกตั้ง ส.ส. ของประเทศไทย ครั้งนี้มีการลงคะแนนเลือกตั้ง 2 กรณี คือ การลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้ง¹และการลงคะแนนเลือกตั้งในวันเลือกตั้ง การกำหนดจำนวนผู้มีสิทธิเลือกตั้งในแต่ละหน่วยเลือกตั้งมีประมาณ 1,000 คน คะแนนก่อนการพิจารณาเรื่องร้องคัดค้านการเลือกตั้ง (ตามคำแถลงขอสำนักงานคณะกรรมการการเลือกตั้งเมื่อวันที่ 28 มีนาคม 2562 (https://www.bbc.com/thai/thailand-47730271) มีดังต่อไปนี้

ผู้มีสิทธิเลือกตั้ง 51,239,638 คน²
ผู้มาใช้สิทธิเลือกตั้ง 38,268,375 คน คิดเป็นร้อยละ 74.69
ผู้ไม่มาใช้สิทธิเลือกตั้ง 12,971,263 คน คิดเป็นร้อยละ 25.31
บัตรดี 35,532,645 ใบ คิดเป็นร้อยละ 92.85
บัตรเสีย 2,130,327 ใบ คิดเป็นร้อยละ 5.57
บัตรไม่ประสงค์ลงคะแนน (โหวตโน) 605,093 ใบ คิดเป็นร้อยละ 1.58

การหาผลลัพธ์ของจำนวน ส.ส. ในสภาฯ

      รัฐธรรมนูญได้กำหนดหลักเกณฑ์ในการคำนวณหาจำนวน ส.ส. ที่พึงมีและจำนวน ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อที่พึงได้รับไว้ เนื่องจากจำนวน ส.ส.ในสภาผู้แทนราษฎรประกอบด้วย ส.ส.แบบแบ่งเขตเลือกตั้ง จำนวน 350

      คน และ ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อ จำนวน 150 คน รวมจำนวนทั้งสิ้น 500 คน ดังนั้น เมื่อกฎหมายรัฐธรรมนูญกำหนดให้เอาคะแนนจาก ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้งมาคำนวณหา ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อ โดยการหาจำนวน ส.ส. ที่พึงมีทั้งหมดในสภาของแต่ละพรรคการเมือง กระบวนการคำนวณหาจำนวน ส.ส. จึงมีเพียงสองขั้นตอน คือ ขั้นตอนที่ 1 การหาจำนวน ส.ส. ทั้งหมด ที่พึงมีของพรรคการเมืองในสภา ขั้นตอนที่ 2 การหาจำนวน ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อที่พึงได้รับ ตามมาตรา 91³ ของรัฐธรรมนูญ

      ขั้นตอนแรก เป็นการหาจำนวน ส.ส. ทั้งหมดที่พึงมีของพรรคการเมืองในสภา เริ่มจากการหาผลรวมของจำนวนคะแนนที่เป็น “บัตรดี” ทั้งหมดของการเลือกตั้งครั้งนั้น (บัตรที่ไม่นำมานับรวม คือ (1) บัตรเสีย (2) บัตรไม่ประสงค์ลงคะแนน และ (3) บัตรดีของพรรคการเมืองที่ไม่ได้ส่งผู้สมัคร รับเลือกตั้งแบบบัญชีรายชื่อ) แล้วนำบัตรดีทั้งหมดมาหารด้วย 500 ซึ่งเป็นจำนวน ส.ส. ทั้งหมดในสภา จะได้เป็นค่าเฉลี่ยของคะแนนต่อ ส.ส. 1 คน จากนั้นจึงนำค่าเฉลี่ยดังกล่าวไปหารคะแนนทั้งหมดที่แต่ละพรรคได้รับ จะได้ผลลัพธ์เป็นตัวเต็มและเศษ (กำหนดให้มีเศษหลังจุดทศนิยมสี่ตำแหน่ง⁴ ตั้งแต่ 0.9999-0.0001) ก็จะเป็นจำนวน ส.ส. ทั้งหมดที่พรรคการเมืองนั้นพึงมี จากนั้นเรียงจากเศษสูงสุดไปหาเศษต่ำสุด (กรณีนี้นี่เองที่จะทำให้พรรคการเมืองที่ได้คะแนนน้อยกว่าค่าเฉลี่ยก็สามารถได้รับการจัดสรร ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อ ถ้าจำนวน ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อยังไม่ครบ 150 ที่นั่ง)

      ขั้นตอนที่สอง การหาจำนวน ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อของพรรคการเมืองที่พึงได้รับ โดยการนำจำนวน ส.ส. ที่พึงมีของแต่ละพรรคลบด้วยจำนวน ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้ง ผลลัพธ์ที่ได้ก็จะเป็น ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อที่พึงได้รับของแต่ละพรรคการเมือง โดยให้คิดจากผลลัพธ์ที่เป็นตัวเต็มให้ครบ 150 ที่นั่ง หากยังไม่ครบก็ให้จัดสรรให้กับพรรคการเมืองตามจำนวนเศษสูง พรรคละ 1 ที่นั่งไปจนครบ 150 ที่นั่ง เมื่อครบจำนวน 150 ที่นั่ง พรรคการเมืองใดก็ให้หยุดจัดสรรลงแค่พรรคการเมืองนั้น

      กรณีที่พรรคการเมืองได้ ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้งเกินกว่าจำนวน ส.ส. ทั้งหมดที่พึงมี หรือที่เรียกว่า โอเว่อร์แฮงค์ (Overhang) กรณีเช่นนี้ ก็มีแนวทางปฏิบัติตามที่บัญญัติไว้ในมาตรา 128 (7) ⁵ หลักปฏิบัติในกรณีนี้เขียนไว้ในกฎหมายชัดเจน คือ ให้นำจำนวน ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อทั้งหมดไปจัดสรรให้แก่พรรคการเมืองที่มีจำนวน ส.ส.แบบแบ่งเขตเลือกตั้งต่ำกว่าจำนวน ส.ส.ที่พึงมีของพรรคการเมืองนั้น ตามอัตราส่วน แต่ต้องไม่มีผลให้พรรคการเมืองใดดังกล่าวมี ส.ส. เกินกว่าจำนวน ส.ส.ที่พึงมี นั่นหมายความว่า พรรคการเมืองใดที่มี ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้ง เกินกว่าจำนวน ส.ส. ที่พึงมีทั้งหมด ก็จะต้องจัดสรรปันส่วนไปให้พรรคการเมืองที่มีเศษจากการคำนวณมากที่สุดให้ได้รับการจัดสรรจำนวน ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อเพิ่มอีก 1 คนตามลำดับจนครบจำนวน 150 ที่นั่ง

      กรณีมีการประกาศผลการเลือกตั้งตามมาตรา 85 ของรัฐธรรมนูญกำหนดให้คณะกรรมการการเลือกตั้งประกาศผลการเลือกตั้งเมื่อตรวจสอบเบื้องต้นแล้ว มีเหตุอันควรเชื่อว่าผลการเลือกตั้งเป็นไปโดยสุจริตและเที่ยงธรรม และมีจำนวนไม่น้อยกว่าร้อยละเก้าสิบห้า (ร้อยละ 95) ของเขตเลือกตั้งทั้งหมด (จำนวนไม่น้อยกว่า 333 เขตเลือกตั้ง) ซึ่งคณะกรรมการการเลือกตั้งต้องตรวจสอบเบื้องต้นและประกาศผลการเลือกตั้งให้แล้วเสร็จโดยเร็ว แต่ต้องไม่ช้ากว่าหกสิบวันนับแต่วันเลือกตั้ง เป็นที่เข้าใจกันว่า เหตุที่บัญญัติไว้เช่นนี้เพราะต้องนำคะแนนของการเลือกตั้ง ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้งมาใช้คิดคำนวณจำนวน ส.ส. ที่พึงมีทั้งหมดของแต่ละพรรคการเมือง

(อ่านต่อฉบับหน้า)

------------------------------------------------------------------
¹ประกอบด้วย การลงคะแนนเลือกตั้งนอกราชอาณาจักรและการลงคะแนนเลือกตั้งในราชอาณาจักร โดยการลงคะแนนเลือกตั้งในราชอาณาจักรมีทั้งการลงคะแนนเลือกตั้งในเขตเลือกตั้งและการลงคะแนนเลือกตั้งนอกเขตเลือกตั้ง

²มีชื่ออยู่ในทะเบียน และมีอายุครบ 18 ปีบริบูรณ์ในวันเลือกตั้ง ทั้งที่มีถิ่นที่อยู่ในราชอาณาจักรและนอกราชอาณาจักร สำหรับผู้ที่อยู่นอกราชอาณาจักร จะลงคะแนน ณ เมือง ประเทศที่ตนมีถิ่นที่อยู่ได้ก็ต่อเมื่อมีการลงทะเบียนตามที่คณะกรรมการการเลือกตั้งกำหนด

³รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 91 บัญญัติไว้ว่า… การคำนวณหาสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อของแต่ละพรรคการเมือง ให้ดำเนินการตามหลักเกณฑ์ ดังต่อไปนี้

(1) นำคะแนนรวมทั้งประเทศที่พรรคการเมืองทุกพรรคที่ส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งแบบบัญชีรายชื่อ ได้รับจากการเลือกตั้งแบบแบ่งเขตเลือกตั้งหารด้วยห้าร้อยอันเป็น0eoวนสมาชิกทั้งหมดของสภาผู้แทนราษฎร

(2) นำผลลัพธ์ตาม (1) ไปหารจำนวนคะแนนรวมทั้งประเทศของพรรคการเมืองแต่ละพรรค ที่ได้รับจากการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบแบ่งเขตเลือกตั้งทุกเขต จำนวนที่ได้รับให้ถือเป็นจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่พรรคการเมืองนั้นจะพึงมีได้

(3) นำจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่พรรคการเมืองจะพึงมีได้ตาม (2) ลบด้วยจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบแบ่งเขตเลือกตั้งทั้งหมดที่พรรคการเมืองนั้นได้รับเลือกตั้งในทุกเขตเลือกตั้ง ผลลัพธ์คือ จำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อที่พรรคการเมืองนั้นจะได้รับ

(4) ถ้าพรรคการเมืองใดมีผู้ได้รับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบแบ่งเขตเลือกตั้ง เท่ากับหรือสูงกว่าจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่พรรคการเมืองนั้นจะพึงมีได้ตาม (2) ให้พรรคการเมืองนั้น มีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรตามจำนวนที่ได้รับจากการเลือกตั้งแบบแบ่งเขตเลือกตั้ง และไม่มีสิทธิได้รับการจัดสรรสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อ และให้นำจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อทั้งหมดไปจัดสรรให้แก่พรรคการเมืองที่มีจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบแบ่งเขตเลือกตั้งต่ำกว่าจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่พรรคการเมืองนั้นจะพึงมีได้ตาม (2) ตามอัตราส่วน แต่ต้องไม่มีผลให้พรรคการเมืองใดดังกล่าวมีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเกินจำนวนที่จะพึงมีได้ตาม (2)

⁴การกำหนดทศนิยมถึงสี่ตำแหน่งจะทำให้การจัดสรรจำนวนที่นั่งให้กับพรรคการเมือง มีความละเอียดมากขึ้น

⁵มาตรา 128 ในกรณีที่มีการประกาศผลการเลือกตั้งครบทุกเขตเลือกตั้งแล้ว การคำนวณหาจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อของแต่ละพรรคการเมืองที่ส่งผู้สมัครแบบบัญชีรายชื่อจะพึงได้รับ ให้คำนวณตามวิธีการดังต่อไปนี้ โดยในกรณีที่มีเศษให้ใช้ทศนิยมสี่ตำแหน่ง ฯลฯ

(๕) ถ้าพรรคการเมืองใดมีผู้ได้รับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบแบ่งเขตเลือกตั้งเท่ากับหรือสูงกว่าจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่พรรคการเมืองนั้นจะพึงมีได้ตาม (๒) ให้พรรคการเมืองนั้นมีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรตามจำนวนที่ได้รับจากการเลือกตั้งแบบแบ่งเขตเลือกตั้ง และไม่มีสิทธิได้รับการจัดสรรสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อ และให้นำจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อทั้งหมดไปจัดสรรให้แก่พรรคการเมืองที่มีจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบแบ่งเขตเลือกตั้งต่ำกว่าจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่พรรคการเมืองนั้นจะพึงมีได้ตาม (๒) ตามอัตราส่วน แต่ต้องไม่มีผลให้พรรคการเมืองใดดังกล่าวมีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเกินจำนวนที่จะพึงมีได้ตาม (๒)

(๖) ในการจัดสรรตาม (๕) แล้วปรากฏว่ายังจัดสรรจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อไม่ครบหนึ่งร้อยห้าสิบคน ให้พรรคการเมืองที่มีเศษจากการคำนวณมากที่สุดได้รับการจัดสรรจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อเพิ่มอีกหนึ่งคนตามลำดับจนครบจำนวนหนึ่งร้อยห้าสิบคน กรณีที่เศษที่เหลือของแต่ละพรรคการเมืองเท่ากันจนทำให้ไม่สามารถจัดสรรสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อได้ครบจำนวนหนึ่งร้อยห้าสิบคน ให้นำค่าเฉลี่ยคะแนนของแต่ละพรรคการเมืองต่อจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่พึงมีหนึ่งคนมาพิจารณา โดยหากพรรคการเมืองใดมีค่าเฉลี่ยคะแนนของพรรคการเมืองต่อจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่พึงมีหนึ่งคนมากกว่าพรรคการเมืองอื่น ให้พรรคการเมืองนั้นมีสิทธิได้รับการจัดสรรสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อเพิ่มอีกหนึ่งคน และหากยังมีจำนวนค่าเฉลี่ยดังกล่าวเท่ากันอีก ให้ใช้วิธีจับสลาก

(๗) ในกรณีที่เมื่อคำนวณตาม (๕) แล้วปรากฏว่าพรรคการเมืองทุกพรรคได้รับจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อรวมกันแล้วเกินหนึ่งร้อยห้าสิบคน ให้ดำเนินการคำนวณปรับจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อใหม่ โดยคำนวณตามอัตราส่วนที่ทุกพรรคจะได้รับการจัดสรรจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อซึ่งเมื่อรวมแล้วไม่เกินหนึ่งร้อยห้าสิบคน โดยให้นำจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อที่แต่ละพรรคการเมืองจะได้รับคูณด้วยหนึ่งร้อยห้าสิบ หารด้วยผลบวกของหนึ่งร้อยห้าสิบกับจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อที่เกินจำนวนหนึ่งร้อยห้าสิบและให้นำ (๔) มาใช้ในการคำนวณด้วย โดยอนุโลม ฯลฯ