สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

แนวคิดการพัฒนาระบอบประชาธิปไตยในสังคมไทย

ดร.วิชัย ตันศิริ

      แนวคิดการพัฒนาระบอบประชาธิปไตยในสังคมไทยได้บังเกิดขึ้นในสังคมไทยมาเป็นเวลาค่อนข้างนาน จริงอยู่ในสมัยเริ่มต้นของระบบรัฐสภาภายหลังการยึดอำนาจของคณะราษฎร พ.ศ. 2475 อาจจะยังไม่ได้ใช้คำว่า “ประชาธิปไตย” อย่างเป็นทางการ แต่ใช้คำว่าระบอบรัฐสภา หรือ ระบอบกษัตริย์ภายใต้รัฐธรรมนูญ แต่ความปรารถนาของผู้คนในระดับผู้นำคงหนีไม่พ้นเป้าหมายของการเป็นประชาธิปไตยในอนาคต โดยเริ่มต้นที่การจัดตั้งระบบรัฐสภาและยึดถือ “รัฐธรรมนูญ” เป็นเป้าหมายของการยึดอำนาจ

      นับตั้งแต่การปฏิวัติ พ.ศ. 2475 จนปัจจุบัน สังคมไทยก็ยังคงอยู่ห่างไกลจากเป้าหมายวิบากกรรมของการรัฐประหารยังคงอยู่กับเราจนกระทั่ง พ.ศ. 2557 และในอีกไม่กี่เดือนข้างหน้า หากเป็นไปตามความคาดหมาย สังคมไทยก็คงจะมีการเลือกตั้ง จะได้มีระบบรัฐสภาที่มีทั้งวุฒิสภา และสภาผู้แทนราษฎร และมีนายกรัฐมนตรีและคณะรัฐมนตรีที่ได้รับความเห็นชอบจากรัฐสภา และผู้คนส่วนใหญ่ก็คงสวดมนต์ภาวนาว่า ระบอบรัฐสภาตามคติลัทธิประชาธิปไตยคงจะไปรอด

      แต่ในระดับลึกๆ คงจะมีผู้คนจำนวนมากที่ยังคงไม่เชื่อมั่นว่าประชาธิปไตยไทยจะไปรอด ด้วยเหตุผลต่างๆ นานา ประสบการณ์ในอดีตคอยย้ำเตือนอยู่เสมอว่าสังคมไทยไม่พร้อมจะเป็นสังคมเปิดแบบตะวันตก ที่ผู้คนถกเถียงกันได้อย่างเสรีโดยปราศจากความขัดแย้งที่รุนแรง และแบ่งฝักแบ่งฝ่าย จนยากที่จะประนีประนอม สังคมไทยมีปัญหาอะไรที่ทำให้ปกครองกันตามวิถีทางของประชาธิปไตยไม่ค่อยจะสำเร็จ

      ประการแรก ผู้นำในสังคมไทยมักจะมีข้อสมมติฐานว่า “กฎหมาย” คือปัจจัยหลักในการกำหนดพฤติกรรมมนุษย์ และหากพฤติกรรมมนุษย์เบี่ยงเบน ไม่เดินไปตามเป้าหมาย ความผิดอาจมาจากกฎหมายที่มีปัญหาในเรื่องหนึ่งเรื่องใด เช่น ไม่ละเอียดเพียงพอ หรือมีช่องโหว่ หรือลืมคิดถึงประเด็นต่างๆ ดีพอ หรือจะเป็นเพราะผู้คนในสังคมไทยชอบหลีกเลี่ยงกฎหมาย เพราะคิดว่า “ฉลาด” ขณะเดียวกัน ระบบการศึกษาก็ส่งเสริมให้เกิดนักศึกษาและกูรูทางกฎหมายได้มากกว่าทางด้านอื่นๆ ซึ่งก็สมควรอยู่ เพราะกฎหมายคือรากเหง้าของการวางแม่แบบของความประพฤติมนุษย์นอกจากศาสนา

      อันที่จริง ในอดีตก็มีสังคมอื่นในโลกที่ศรัทธาในหลักกฎหมาย แผ่นดินจีนสมัยจิ๋นซี ศตวรรษที่ 3 ก่อนคริสต์ศักราช ก็ทำการปฏิรูปแว่นแคว้นของตนโดยใช้หลัก นิตินิยม ซึ่งมหาอำมาตย์ซัง หยาง มีบทบาทสำคัญในการออกกฎหมายบังคับให้ประชาชนและขุนนางต้องปฏิรูปที่ดิน และปฏิรูประบบราชการ และการทหาร จนกระทั่งสามารถรวมแว่นแคว้นต่างๆ ไว้เป็นหนึ่ง จัดตั้งเป็นจักรวรรดิหนึ่งเดียวครั้งแรกในประวัติศาสตร์

      แต่หลักนิตินิยม ที่อาศัย การบังคับ ผู้คนเพียงอย่างเดียวก็อาจก่อให้เกิดปัญหาได้ฉะนั้น ต่อมาในราชวงศ์ฮั่น จึงได้มีการปฏิรูปโดยนำเอาลัทธิขงจื้อเข้ามาเป็นหลักของการปกครอง และการสร้างวัฒนธรรมขงจื้อให้ข้าราชการยึดถือ ราชวงศ์ฮั่นและราชวงศ์อื่นๆ ภายหลังจึงได้เจริญรุ่งเรือง เพราะลัทธิขงจื้อผนวกกับการบังคับใช้กฎหมายอย่างเคร่งครัด

      แสดงให้เห็นว่า “กฎหมาย” เพียงอย่างเดียวอาจปรับเปลี่ยนพฤติกรรมผู้คนไม่ได้ตามเป้าประสงค์ จำเป็นต้องมีศาสนาเพื่อกำกับความประพฤติ

      ประการที่สอง สังคมไทยขาดประสบการณ์ในการปกครองแบบรัฐสภา การปกครองแบบรัฐสภานั้น หากถอดแบบให้เหลือแก่นแท้จริง ก็คือการบริหารงาน หรือ จัดการแก้ไขปัญหาของส่วนรวมโดยการประชุม (หรือระบบการประชุม)

      อย่างง่ายที่สุด เมื่อมนุษย์มีปัญหาในหมู่บ้าน สิ่งแรกที่ควรทำคือ ประชุมปรึกษาหารือกันว่าจะหาทางออกจากปัญหาได้อย่างไร การประชุมหากประชุมบ่อยๆ ก็จะมีเค้ากลายเป็นระบบ และอาจจะมี “ผู้นำ” กำเนิดขึ้นโดยอัตโนมัติ หรือผู้อาวุโสสูงสุดในหมู่บ้านก็อาจกลายเป็นผู้นำโดยปริยาย ระบบ “สภาหมู่บ้าน” ก็คือ “อิฐ” ฐานราก (building-bloc) ของระบบรัฐสภาในอนาคตนั่นเอง

      อังกฤษ เป็นประเทศแรกในยุคสมัยใหม่ในยุโรปที่ให้กำเนิดระบบรัฐสภาซึ่งสืบเนื่องมาจากระบบศักดินา ที่กำเนิดขึ้นในยุคมืดในยุโรปตะวันตก เช่น ในฝรั่งเศส ต่อมาก็ในอังกฤษ ในศตวรรษที่ 11 เมื่อดยุคแห่งนอร์มันดี ได้พากองทัพข้ามช่องแคบมาพิชิตอังกฤษ ค.ศ. 1066 และจัดระบบการปกครอง (และการทหาร) ตามลัทธิธรรมเนียมของระบบศักดินา (แบบฝรั่ง)

      ระบบศักดินาของฝรั่งแตกต่างจากของไทยในประเด็นสำคัญที่ผู้เป็น “Overlord” (ผู้เป็นนายเหนือผู้อื่น = กษัตริย์) จะแบ่งที่ดิน (หลังจากชัยชนะในสงครามและยึดได้จากศัตรู) ให้แก่อัศวินผู้เป็นลูกน้อง และที่ดินดังกล่าวก็จะตกทอดไปถึงรุ่นลูกรุ่นหลานได้ ตราบที่อัศวินและลูกหลานในตระกูลยังคงจงรักภักดีต่อ “กษัตริย์” ผู้มีศักดิ์เป็นนายเหนือหัว (Overlord)

       ระบบความผูกพันดังกล่าว ระหว่างขุนนางซึ่งประกาศสาบานตัวจะจงรักภักดีและต่อสู้ในสนามรบเพื่อกษัตริย์ (ผู้เป็นนายเหนือหัว) เพื่อแลกเปลี่ยนกับที่ดินซึ่งขุนนางผู้นั้นจะได้รับไว้เป็นมรดกสืบทอดในตระกูล ตลอดจนยศศักดิ์ (เช่น ระดับดยุค เอิร์น เคานต์ ลอร์ด) ทำให้ระบบศักดินาฝรั่งก่อให้เกิดชนชั้นขุนนางที่ค่อนข้างเข้มแข็งและฝังรากลึกในแผ่นดิน ยากที่กษัตริย์จะลดทอนอำนาจของขุนนางทั้งหลาย ซึ่งผิดจากขุนนางไทยที่เกิดใหม่และแตกดับได้ตลอดเวลา ขึ้นอยู่กับพระราชวินิจฉัยส่วนพระองค์ของกษัตริย์

      ระบบขุนนางดังกล่าวเป็นเงื่อนไขสำคัญที่ทำให้กษัตริย์ในราชวงศ์นอร์มันในยุคต้นต้องประนีประนอมกับขุนนาง และยอมลงพระนามในมหากฎบัตร “Magna Carta” (ค.ศ. 1215) ซึ่งเปรียบเสมือนรัฐธรรมนูญฉบับแรกของอังกฤษที่กำหนดเงื่อนไขให้กษัตริย์จะต้องเรียกประชุมสภาฐานันดรเพื่อให้ขุนนางรับรู้/เห็นชอบ หากจะมีการเพิ่ม “ภาษี” จากที่เคยกำหนดไว้ตามธรรมเนียมเดิม จึงเป็นจุดเริ่มต้นของระบบรัฐสภาซึ่งจะต้องใช้เวลาอีกหลายร้อยปีกว่าจะมาถึงขั้นที่จะเป็นระบบรัฐสภา ต้นแบบสมัยใหม่ หลังจากการปฏิวัติ ค.ศ. 1688 รวมเวลาของกระบวนการวิวัฒนาการจากเริ่มแรก ค.ศ. 1215 ถึง ค.ศ. 1688 เป็นเวลา 423 ปี จึงจะบรรลุสถานะของการเป็นสถาบันรัฐสภาที่มีอำนาจเหนือกษัตริย์เล็กน้อย

       โดยสรุป กว่าที่ระบบรัฐสภาในอังกฤษจะเป็นที่ยอมรับกัน และเป็นต้นแบบให้แก่ยุคใหม่ที่จะต้องก้าวต่อไปเป็น “ประชาธิปไตย” ต้องใช้เวลาถึง 423 ปี ของการต่อสู้ดิ้นรน/ร่วมมือกัน ระหว่างกษัตริย์กับขุนนาง เรียนรู้ที่จะขัดแย้งกันและร่วมมือกัน ผ่านสงครามกลางเมืองช่วง ค.ศ. 1641-1649 เรียนรู้ที่จะแก้ไขปัญหาการขัดแย้งระหว่างกษัตริย์กับขุนนาง จนในที่สุดก็กลายเป็นรัฐสภาที่ค่อนข้างมีวุฒิภาวะเป็นสภาของขุนนางโดยแท้ ในศตวรรษที่ 18-19 และในช่วงกลางคริสต์ศตวรรษที่ 19 ได้ขยายสิทธิให้แก่ชนชั้นกลางและชาวเมืองทั้งหลาย จึงกลายเป็นประชาธิปไตยในต้นศตวรรษที่ 20

      ชาวไทยจะต้องเรียนจากการอ่านประวัติศาสตร์อังกฤษ สหรัฐอเมริกา และฝรั่งเศส และจะต้องเรียนรู้ที่จะปรับตัวให้เข้ากับระบบใหม่แบบค่อยเป็นค่อยไป ขณะเดียวกัน ก็จะต้องแสวงหาประสบการณ์ทั้งจากเวทีรัฐสภาของประเทศและสภาหมู่บ้าน เพื่อให้ชาวชนบทได้ฝึกฝนความเป็นนักประชาธิปไตยตั้งแต่รากหญ้า ก่อนจะเข้ามายืนหยัดบนเวทีรัฐสภาแห่งชาติ ต้องเรียนรู้ที่จะประนีประนอม เรียนรู้ที่จะสร้างแนวร่วมเพื่อผลประโยชน์ของส่วนรวมมากกว่าเพื่อตนเอง หรือกลุ่มพวกพ้อง

      จึงน่าเสียดายที่เหตุการณ์ในประวัติศาสตร์ไทยช่วง พ.ศ. 2475 มิได้ราบรื่นและไม่มีรัฐบุรุษคนใดที่สามารถชี้ช่องทางสว่างให้แก่สังคมไทยได้ในช่วงนั้น ทั้งๆ ที่มีตัวอย่างของประวัติศาสตร์ญี่ปุ่น และการปฏิรูปการเมืองใน ค.ศ. 1889 (หรือ พ.ศ. 2432) ที่ขุนนางญี่ปุ่นต่างดำเนินการปฏิรูปการเมืองในลักษณะประนีประนอมระหว่างการมอบอำนาจให้องค์จักรพรรดิ โดยเฉพาะการแต่งตั้งคณะรัฐมนตรี (ฝ่ายบริหาร) และมอบอำนาจอีกส่วนหนึ่งให้ประชาชน (ร้อยละ 1 ของประชากร) ที่จะเลือกสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ซึ่งเป็นการสร้างความสมดุลระหว่างอำนาจบริหารของพระจักรพรรดิ กับอำนาจนิติบัญญัติของสภาผู้แทนราษฎร

      ความสมดุลของสองอำนาจนี้ หากเป็นเป้าหมายใน พ.ศ. 2475 จะลดความรุนแรง และการแก่งแย่งอำนาจในหมู่ขุนนางและผู้แทนราษฎร ซึ่งจะเกิดขึ้นในคณะราษฎรและกลุ่มผู้นำไทยในสมัยหลัง พ.ศ. 2475 ทั้งนี้ เพราะรัฐธรรมนูญไทย (ฉบับถาวร) พ.ศ. 2475 ได้กำหนดให้มีระบบรัฐสภาเชิงเดี่ยว ประกอบด้วยสมาชิกสองประเภท ประเภทเลือกตั้งทางอ้อม 78 คน และประเภทแต่งตั้ง 78 คนเช่นกัน และเปิดโอกาสให้คณะราษฎรเป็นผู้เลือกประเภทแต่งตั้ง 78 คนนี้ เพื่อมาเป็นฐานเสียงสนับสนุนคณะรัฐมนตรีต่อไป จึงเป็นเหตุให้เกิดความขัดแย้งระหว่างฝ่ายพระมหากษัตริย์และขุนนาง กับฝ่ายคณะราษฎร ในประเด็นการคัดเลือกสมาชิกประเภทสอง ซึ่งคณะราษฎรได้กีดกันมิให้พระมหากษัตริย์ทรงมีส่วนเกี่ยวข้อง นี่คือสาเหตุหลักของการขัดแย้งที่นำไปสู่กบฏบวรเดช พ.ศ. 2476 และอื่นๆ ตามมาอย่างน้อยเป็นสาเหตุหนึ่ง

      แนวคิดที่จะรวมอำนาจ (ทางนิติบัญญัติ และบริหาร) ไว้ในองค์กรเดียว เช่น สภาผู้แทนราษฎร น่าจะมีอันตรายต่อระบบการปกครองแบบรัฐสภา สหรัฐอเมริกาเมื่อเริ่มต้น ค.ศ. 1788 ได้กำหนดเป็นหลักการสำคัญที่จะต้องสร้างพลังให้เกิดความสมดุลระหว่างสองสภา (วุฒิสภา-สภาผู้แทนราษฎร) จะต้องแบ่งอำนาจระหว่างฝ่ายบริหาร (ประธานาธิบดี) กับฝ่ายนิติบัญญัติ อีกทั้งจัดให้ฝ่ายตุลาการ (ศาล) เป็นอิสระจากฝ่ายบริหาร ทั้งนี้ เพราะผู้นำยุคนั้น (และยุคนี้) เชื่อในการสร้างความสมดุล-และการคานอำนาจระหว่างสถาบันการเมืองระดับประเทศตามปรัชญาแนวคิดของเมดิสัน ที่ว่า อำนาจเป็นอันตราย และหากมอบให้ผู้หนึ่งผู้ใดโดยไม่มีระบบการคานอำนาจและตรวจสอบคัดค้านอำนาจ อาจจะก่อให้เกิดผลเสียหายแก่ประเทศ

      คณะผู้ก่อการและคณะผู้นำ ผู้ทำการปฏิวัติ พ.ศ. 2475 อาจไม่ได้ตระหนักในสัจธรรมข้อนี้ และมีความหวาดระแวง และต้องการควบคุมอำนาจไว้แต่ฝ่ายเดียว จึงสร้างรัฐธรรมนูญเช่น พ.ศ. 2475 จึงไม่ได้คิดถึงระบบการคานอำนาจเช่นคณะปฏิรูปการเมืองญี่ปุ่น ค.ศ. 1889 (พ.ศ. 2432) ตรงกับยุคสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ และผู้นำในราชสำนัก และระบบราชการไทยก็ไม่มีนักคิดทางปรัชญาการเมืองที่จะเล็งเห็นการณ์ไกลเช่นนั้น จึงเอื้ออำนวยให้เกิดกรณี 2475 และการร่างรัฐธรรมนูญฉบับถาวรที่กำหนดให้มีผู้แทนราษฎรประเภทสอง ซึ่งคัดเลือก/แต่งตั้งโดยปริยาย โดยคณะราษฎร ซึ่งคุมอำนาจรัฐขณะนั้น และกลายเป็นตัวอย่างให้ผู้คุมอำนาจทางการเมือง (ฝ่ายทหาร) ต่อๆ มา ได้ใช้รูปแบบนี้ปกครองประเทศในสมัยต่อมา

       ความผิดพลาดของคณะราษฎรไม่จำกัดอยู่เพียงประเด็นเรื่องการคัดเลือกและการแต่งตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรประเภทสอง (เพื่อเป็นฐานเสียงในรัฐสภา) แต่ยังมีปัญหาของ “กบฏบวรเดช” พ.ศ. 2476 ซึ่งเกิดจากหลายสาเหตุ ซึ่งนำไปสู่การปราบปรามโดยฝ่ายกองทัพของรัฐบาล ชัยชนะของกำลังทหารของฝ่ายรัฐบาลจึงกลายเป็นตัวชี้วัดต่อไปในอนาคตว่า กำลังทหารจะกลายเป็นปัจจัยสำคัญทางการเมืองไทย และนี่คือมรดกบาปมาจนถึงวันนี้ ที่การเมืองไทย-สังคมไทย ไม่สามารถสลัดตนเองให้หลุดพ้นอำนาจทางทหารและการรัฐประหาร ซึ่งเกิดขึ้นค่อนข้างบ่อยในสังคมไทยในรอบ 84 ปีที่ผ่านมา

      ทั้งนี้ เพราะในจุดเริ่มต้น สังคมไทยไม่ใช้วิธีเจรจาต่อรอง และออมชอมซึ่งกันและกัน แต่ใช้อำนาจ กำลังทหาร และอาวุธในการตัดสินปัญหา จึงกลายเป็นตัวอย่างให้ในสมัยต่อๆ มา

      การจะแก้ไขปัญหานี้ หรือปมอสรพิษนี้ จึงต้องการทั้งเวลาเพื่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและการศึกษา

      ในประเด็นเกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงทางสังคมนี้ นักคิด นักปราชญ์แต่โบราณจนกระทั่งถึงยุคสมัยใหม่หลายท่านมีความคิดเห็นสอดคล้องต้องกันว่า พื้นฐานทางเศรษฐกิจมีความสำคัญต่อการพัฒนาการเมือง นักปราชญ์แต่โบราณ เช่น อาริสโตเติล จนกระทั่ง แม็กซ์ เวเบอร์ นักคิดจากเยอรมันนีต้นศตวรรษที่ 20 ตลอดจน ซีมูร์ มาร์ติน ลิปเซต์ (Lipset) มีความคิดสอดคล้องกันว่า ความเจริญทางเศรษฐกิจมีความสัมพันธ์กับความเป็นประชาธิปไตย โดยเฉพาะการเติบโตของชนชั้นกลางในเมือง ตลอดจนการสื่อสารมวลชน รวมทั้งนักวิชาชีพ ชนชั้นใหม่เหล่านี้คือพลังที่จะก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลง เช่น การต่อต้านคอร์รัปชั่น การเรียกร้องให้หน่วยงานของรัฐทำงานอย่างมีประสิทธิภาพ ตลอดจนระบบการเมืองที่เปิดโอกาสให้ทุกคนได้มีส่วนร่วม

      ลิปเซต์ ได้ศึกษาตัวชี้วัดต่างๆ โดยเฉพาะตัวชี้วัดทางการศึกษา และพบว่าในยุโรปที่ระบอบประชาธิปไตยมีเสถียรภาพ สัดส่วนผู้รู้หนังสือมีถึงร้อยละ 96 สัดส่วนผู้จบมัธยมศึกษา มีถึง 44 ต่อพันคน สัดส่วนผู้ศึกษาในระดับอุดมศึกษา มีถึง 4.2 ต่อพันคน ตัวเลขเหล่านี้อาจจะล้าสมัยไปบ้างแล้ว

      สำหรับสังคมไทย ได้วางแผนการศึกษาในยุคสมัยใหม่ จาก พ.ศ. 2503 โดยเร่งขยายการศึกษาภาคบังคับ (7 ปี ตั้งแต่ พ.ศ. 2503) และลดเหลือ 6 ปี ตั้งแต่ พ.ศ. 2520 และปรับเป็นการศึกษาภาคบังคับ 9 ปี ตาม พ.ร.บ.การศึกษา พ.ศ. 2542 และการศึกษาพื้นฐาน 12 ปี โดยรัฐจัดให้ฟรี โดยหวังว่าจะยกระดับอุดมศึกษา (ทั้งระดับ ปวส. และปริญญาตรี) ให้ได้ร้อยละ 30 ของประชากรในกลุ่มอายุ

      อย่างไรก็ตาม แม้ว่าจะได้ยกระดับการศึกษาในเชิงปริมาณ แต่หากไม่มีการปรับเปลี่ยนเนื้อหาสาระ และเป้าหมายบางประการเพื่อสร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตย เราคงไม่สามารถบรรลุเป้าหมายตามที่ได้ตั้งปณิธานไว้ตั้งแต่ พ.ศ. 2475

      การสร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตย รวมถึง มิติทางศาสนา และ บุคลิกนิสัย (character) ของเยาวชนรุ่นใหม่ให้สอดคล้องกับวิถีชีวิตแบบประชาธิปไตย เช่น จะไม่นิยมการใช้ความรุนแรงในการแก้ไขข้อขัดแย้ง จะให้ความยุติธรรมแก่ฝ่ายตรงกันข้าม และมีน้ำใจเป็นนักกีฬา (ไม่ต่อยใต้เข็มขัด-ฉ้อฉล-ไว้ใจมิได้ เป็นต้น)

      พลเมืองไทยจะต้องมีวัฒนธรรม-บุคลิกภาพ ที่ตรงไปตรงมา ไว้วางใจซึ่งกันและกัน ตลอดจนมองทุกคนในแผ่นดินไทยว่าเป็นเพื่อนร่วมชาติ โดยบรรพบุรุษของเราต่อสู้มาด้วยกัน (trust, and identification)

      ที่สำคัญสำหรับกลุ่มผู้นำ ต้องมีทั้งความกล้าหาญ กล้ารับผิดชอบ มีความซื่อสัตย์สุจริต เสียสละ และไม่หวงอำนาจ ติดยึดกับอำนาจ มีอำนาจแล้วต้องแบ่งปันกับเพื่อร่วมงานในการใช้อำนาจ

      ในการทำงาน จะต้องสร้างบรรยากาศการร่วมกันคิด ร่วมกันทำ ใช้วิธีการประชุมเพื่อปรึกษาหารือในปัญหาของหน่วยงาน ยกย่องผู้มีสติปัญญาและความสามารถในการแก้ไขปัญหา มิใช่กีดกัน ตลอดจนส่งเสริมให้คนดีมีศีลธรรมได้มีโอกาสทำงานเพื่อส่วนรวมตามพระราชปณิธานของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชฯ

       ทำไมการพัฒนาวัฒนธรรมทางการเมืองจึงมีความสำคัญมากในสังคมไทย ทำไมผู้เขียนจึงพยายามเผยแพร่แนวคิดนี้ และมุ่งหวังจะได้เห็นการพัฒนาวัฒนธรรมทางการเมืองเป็นวาระสำคัญที่สุดของการปฏิรูปการศึกษาของไทย

      ตั้งแต่ พ.ศ. 2508 เมื่อผู้เขียนเริ่มรับราชการเป็นอาจารย์ที่วิทยาลัยวิชาการศึกษา-ประสานมิตร ผู้เขียนก็ได้เสนอจัดตั้งกลุ่มวิชา “รัฐศึกษา” หรือ “รัฐศาสตร์” สำหรับนักศึกษาฝึกหัดครู เพื่อเตรียมการไปเป็นครูสอนวัฒนธรรมประชาธิปไตยในสถานศึกษา แต่ผู้เขียนไม่ได้รับการสนับสนุนตลอดรอดฝั่งและได้โอนย้ายเข้ามาอยู่ในกระทรวงศึกษาธิการ ภายหลังเมื่อเกิดเหตุการณ์ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 ก็คิดว่าเป็นโอกาสดีที่จะเผยแพร่แนวคิด แต่ก็เผอิญเป็นช่วงที่พรรคคอมมิวนิสต์รุกหนัก โอกาสคงไม่เหมาะ จนกระทั่งภายหลังการยึดอำนาจ พ.ศ. 2534 และเริ่มมีขบวนการปฏิรูปการเมืองหลัง พ.ศ. 2535 จนกระทั่งสังคมไทยได้รัฐธรรมนูญใหม่ พ.ศ. 2540 ซึ่งถูกใจประชาชนจนปัจจุบัน และในช่วง พ.ศ. 2539 เรื่อยมา ผู้เขียนก็ได้เริ่มเผยแพร่แนวคิดเรื่อง “วัฒนธรรมประชาธิปไตย” ขณะที่เพื่อนนักวิชาการต่างๆ เสนอแนวคิดการปฏิรูปโครงสร้างทางการเมือง ตัวผู้เขียนจะเน้นเฉพาะเรื่อง “วัฒนธรรมการเมือง” เหตุใดจึงคิดเช่นนั้น คงมีหลายเหตุผล แต่เหตุผลหนึ่งก็ใคร่จะกล่าวเพิ่มเติมในบทความนี้ว่า สังคมไทยอาจมีความเป็นพิเศษกว่าสังคมอื่นๆ ที่เป็นสังคมอุปถัมภ์ และสังคมฐานันดร (status society) มากกว่าสังคมอื่นๆ ขณะเดียวกัน การเลื่อนฐานะ (ทางสังคม) ของผู้คนก็ค่อนข้างรวดเร็วในสังคมไทย

      ชาวไทยไม่ว่ายากดีมีจนมักนิยมการมีเอกสิทธิ์เหนือผู้อื่น การจะให้ลูกหลานเข้าเรียนก็ต้องเลือกโรงเรียนเด่น โรงเรียนดัง ชีวิตการเป็นอยู่ก็ต้องแสดงออกว่ามีรสนิยมสูงแบบสุรุ่ยสุร่าย ในการทำงานก็มักจะใช้ระบบเส้นสายที่สมัยนี้มักเรียกว่าระบบอุปถัมภ์ ขาดมาตรฐานของการวินิจฉัยตามเกณฑ์ “achievement norms” ปทัสถานของความสำเร็จ

      ทำไมสังคมไทยจึงมีลักษณะเช่นนั้น อาจมีหลายสาเหตุ แต่เหตุที่สำคัญหรืออาจเป็นรากเหง้าของปัญหาก็คงต้องวินิจฉัยจากปัญหาหลักของสังคมไทยในเรื่อง “การสืบสันตติวงศ์” ในประวัติศาสตร์ไทยในสมัยกรุงศรีอยุธยาที่ขาดปทัสถานที่แน่ชัดระหว่าง “พระอนุชา” ซึ่งดำรงพระอิสริยยศเป็น “วังหน้า” ก็อาจจะมีปัญหากับพระราชโอรสที่ทรงอ้างสิทธิในการเข้าสู่บัลลังก์เช่นกัน การขัดแย้งในประเด็นนี้ก่อให้เกิดการนองเลือดในปัญหาการสืบราชสมบัติในยุคสมัยกรุงศรีอยุธยา และเกิดการพิฆาตฆ่าฟันกันมิรู้จบ นายแพทย์วิบูล วิจิตรวาทการ ผู้เขียน “ราชวงศ์บ้านพลูหลวง” ได้อ้างอิงพระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ เคยตรัสไว้ว่า

       “คิดดูในระหว่าง 90 ปี (ราชวงศ์บ้านพลูหลวง) ฆ่าทิ้งกันเสียถึง 7 ครั้ง เกือบเป็น 13 ปีฆ่ากันครั้งหนึ่ง หรือถ้ารอดตายก็กลายเป็นไพร่หลวง และตะพุ่นหญ้าช้าง ถ้านับพวกที่ไม่ตาย ก็ต้องว่าผู้ดีกลายเป็นไพร่ ไพร่กลายเป็นผู้ดีถึง 7 ครั้ง ใน 90 ปีนั้น” โดยเฉพาะในรัชกาลสมเด็จพระบรมโกศ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ ได้ทรงพระราชนิพนธ์ไว้ว่า “แผ่นดินขุนหลวงบรมโกศ ชาววังหลวงเห็นจะตายเกือบหมด” การเป็นเช่นนี้จึงต้องเชื่อว่าโดยเฉพาะในกรุงนั้น หาคนดีได้ยาก”” (หน้า 39)

      ราชวงศ์บ้านพลูหลวง เริ่มต้นที่พระเพทราชาผู้ก่อกบฏยึดอำนาจจากสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ซึ่งนักจัดละครได้นำมาแสดงช่อง 33 ในเรื่อง “บุพเพสันนิวาส” ซึ่งมีผู้ชมติดใจกันไปทั่วสังคมไทย แต่ความสนุกสนานบันเทิงไม่ได้ลบเหตุการณ์ในประวัติศาสตร์ ซึ่งประกอบด้วยการแย่งชิงราชสมบัติและความโหดร้ายทารุณ และขุนนางขี้ฉ้อมากมาย จนเกิดวีรกรรมบ้านบางระจัน เพราะขุนศึกของอยุธยาสมัยนั้นส่วนใหญ่ประจบสอพลอ จึงเสียกรุงแก่พม่า (พระเจ้าอลองพญา)

      การขาดแนวคิดที่ว่า “อะไรคือความชอบธรรม” ในระบบการปกครอง หรือมีหลักเกณฑ์แต่ไม่ยึดเหนี่ยว ก็จะนำพาประเทศชาติไปสู่ความหายนะดังกล่าว ล้นเกล้าฯ รัชกาลที่ 5 จึงทรงวางกฎมณเฑียรบาลให้แน่ชัดเรื่องการสืบสันตติวงศ์ที่จะต้องมีพระราชโอรสที่ทรงสถาปนาขึ้นเป็น “มกุฎราชกุมาร” พระองค์จึงทรงแต่งตั้งพระมงกุฎเกล้าฯ พระราชโอรสขึ้นครองตำแหน่ง “มกุฎราชกุมาร” เสียแต่เนิ่นๆ ป้องกันความวุ่นวายที่มักจะเกิดขึ้นหากยังมีช่องว่าง ทำให้ไม่มีปัญหาการสืบสันตติวงศ์ในสมัยนั้น

       ปัญหาการสร้างปทัสถานในการประพฤติปฏิบัติในกระบวนการการเมืองและการปกครอง จึงมีความสำคัญมาก และผู้นำจะต้องประพฤติเป็นตัวอย่าง ขณะเดียวกันก็จะต้องจัดการศึกษาอบรมทั้งในระบบโรงเรียน และนอกระบบโรงเรียน ในเรื่อง “วัฒนธรรมการเมืองที่พึงประสงค์ในระบอบประชาธิปไตย” โดยกระบวนการศึกษาต้องยึดถือเป็นหน้าที่หลัก และเป็นวาระสำคัญของชาติ

      ในหลักสูตรการฝึกอบรม ควรจะต้องคำนึงถึงหลักธรรมทางศาสนาของทุกศาสนา โดยเฉพาะหลักพระพุทธศาสนา และหลักธรรมาธิปไตย ซึ่งพระเดชพระคุณสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ประยุทธ์ ปยุตฺโต) ได้นิยามไว้อย่างกะทัดรัดว่า เป็นกระบวนการตัดสินใจที่ใช้ปัญญาโดยมีเจตนาที่เป็นธรรม

      นอกจากนั้น ในโครงการ/หรือแผนการสร้างคน/นักประชาธิปไตย จะต้องคำนึงถึงสองระดับ คือ ระดับการศึกษาพื้นฐาน (จากอนุบาล-มัธยมศึกษาตอนปลาย) ควรเป็นหลักสูตรที่สมดุลระหว่างการประพฤติปฏิบัติ การสร้างอุปนิสัย ทัศนคติ อุดมการณ์ และความรู้ขั้นพื้นฐานทางการเมืองการปกครอง และระดับอุดมศึกษา สำหรับผู้ที่จะมีบทบาทสำคัญในสังคมในอนาคต ก็ควรที่จะปรับหลักสูตรการฝึกหัดครู (ครุศาสตร์) ให้ครูฝึกหัดได้เรียนรู้ แนวคิด/หลักคิดทางรัฐศาสตร์ ซึ่งเป็นพื้นฐานสำหรับการปกครองของไทย ควรต้องศึกษาปรัชญาการเมือง เพื่อสร้างศักยภาพการวิเคราะห์ประเด็นปัญหาทางสังคม-การเมือง ควรศึกษาเรื่องการเมืองเปรียบเทียบเพื่อเปิดแนวคิดทางการเมืองให้กว้างขวาง ตลอดจนหลักการวิเคราะห์ประเด็นสำคัญทางการเมือง เป็นต้น หลักสูตรดังกล่าวควรเป็นส่วนหนึ่งของวิชาพื้นฐานในปี 1-2 ระดับอุดมศึกษาด้วย ในขณะที่คณะสังคมศึกษา-รัฐศาสตร์ ก็จะต้องศึกษาให้ลึกซึ้งยิ่งขึ้น มันน่าละอายที่บัณฑิตที่จบการศึกษาระดับอุดมศึกษา ยังอ่อนด้อยในการคิดวิเคราะห์ปัญหาทางการเมือง และหลงเชื่อในคำโฆษณาชวนเชื่อของผู้นำจอมปลอมที่เก่งประดิษฐ์ถ้อยคำที่สวยหรู โดยปราศจากแก่นสารหรือสาระ และทำให้เกิดความเข้าใจไขว้เขว เช่น นำคำว่า “ประชาธิปไตย” ไปใช้กับกลุ่มบุคคลที่ฉ้อฉลและบิดเบี้ยวหลักของกฎหมายให้เห็นอยู่เสมอ อีกทั้งไม่กล้ารับความผิดเมื่อศาลได้พิพากษาแล้ว หากการศึกษาไทยไม่สามารถจะสร้างกลุ่มผู้นำให้คิดทันความคิดอันฉ้อฉล ไม่สามารถจะแบ่งแยกความถูกจากความผิด ความดีและความชั่ว ได้ตามจุดมุ่งหมาย สังคมไทยคงต้องหมดหวังที่จะก้าวหน้าไปสู่โลกอนาคต ซึ่งยิ่งสลับซับซ้อนด้วยระบบ A.I. และหุ่นยนต์ และป่วยการที่จะมียุทธศาสตร์การศึกษา 20 ปี หากยังแก้ไขปัญหาไม่ตรงจุด