ลดทอนอำนาจนิยม ด้วยการสร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตย       ในงานสัมมนาเรื่อง “สร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตยอย่างไรดี?” ซึ่งจัดโดยสถาบันนโยบายศึกษาและสนับสนุนโดยมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ เมื่อวันที่ 28 พฤศจิกายน 2561 ณ ห้อง เลอโลตัส 1 โรงแรมสวิสโซเทล เลอคองคอร์ด ถนนรัชดาภิเษก กรุงเทพฯ มีผู้เข้าร่วมสัมมนาเป็นจำนวนมาก ซึ่งล้วนเป็นผู้ที่สนใจและติดตามงานของสถาบันฯ มาอย่างต่อเนื่อง งานดังกล่าวได้รับเกียรติจากวิทยากรผู้ทรงคุณวุฒิมาร่วมนำสนทนาและร่วมแลกเปลี่ยนหลายท่าน คือ ดร.วิชัย ตันศิริ คุณกษิต ภิรมย์ คุณพิภพ ธงไชย และ ผศ.วันวิชิต บุญโปร่ง       การจัดงานครั้งนี้ สืบเนื่องจากสถาบันนโยบายศึกษา ได้จัดทำโครงการ “การให้การศึกษาทางการเมืองเพื่อพัฒนาวัฒนธรรมประชาธิปไตย” ซึ่งได้ดำเนินการมาตั้งแต่ต้นปี โดยไปจัดทำเสวนาในพื้นที่ต่างๆ หลายจังหวัดทุกภูมิภาคและปิดท้ายที่กรุงเทพฯ ด้วยการจัดงานครั้งนี้ อย่างไรก็ดี การทำงานในหลายจังหวัดกับกลุ่มนักวิชาการ นักธุรกิจ นักศึกษา และสื่อมวลชน ได้พบว่าคนรุ่นใหม่ที่มาร่วมกิจกรรมกับสถาบันฯ แต่ละครั้งนั้น มีความรู้เรื่องของประชาธิปไตยเป็นอย่างดี แต่กลับมีทัศนคติในเชิงลบกับเรื่องของสังคมไทย ซึ่งคงเป็นเรื่องที่จะได้นำสู่การแสวงหาคำตอบต่อไป        Mr.Georg Gafron ผู้แทนมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ประจำประเทศไทย ได้กล่าวเปิดงานว่า ศตวรรษที่ 21 เป็นศตวรรษของทุกคนที่จะต้องมีส่วนร่วมขับเคลื่อนโลก สำหรับชาวเยอรมันให้ความสำคัญกับการเสริมสร้างประชาธิปไตย ด้วยเงินภาษีของคนเยอรมันช่วยสนับสนุนเรื่องนี้ไม่เพียงแต่ในประเทศเยอรมัน แต่ได้ทำงานด้านนี้ไปกว่า 100 ประเทศทั่วโลก และยังชี้ให้เห็นว่า ช่วงหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 เป็นเรื่องยากมากที่จะหาคนนำทางสังคมเยอรมันใหม่ แต่ก็มีคนดี เช่น คอนราด อาเดนาวร์ (Konrad Adenauer) ด้วยวัย 74 ปี ที่ขึ้นมาเป็นนายกรัฐมนตรีเยอรมันตะวันตก และนำพาประเทศไปอย่างต่อเนื่องถึง 14 ปี โดยผ่านการเลือกตั้งที่เกิดจากการมีส่วนร่วมของประชาชนอย่างแท้จริง ก่อนขึ้นสู่ตำแหน่งนายกรัฐมนตรีของประเทศ เขาผ่านการเป็นนายกเทศมนตรีเมืองโลโลญจ์มาก่อน และในปี 1932 ด้วยความสามารถที่ทำให้โคโลญจ์รุ่งเรือง ผู้นำอย่างฮิตเลอร์จึงสนใจมาเยือน แต่เขาไม่อยู่ให้การต้อนรับ เขาจึงถูกไล่ออก แต่เขาก็กลับมาเป้นผู้นำประเทศหลังระบบนาซีล่มสลาย และสร้างความแข็งแกร่งให้กับระบอบประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วมแบบใหม่ให้ประชาชนทุกคนได้มีส่วนตัดสินใจทางการเมืองอย่างแท้จริง คอนราด อาเดนาวร์ จึงเป็นสัญลักษณ์การเกิดใหม่ (Reborn) ของความเป็นเยอรมันที่ให้คุณค่ากับกฎเกณฑ์ของประชาธิปไตย (Democratic Rules) สิทธิมนุษยชน (Human Rights) เสรีภาพในการแสดงความคิดเห็น (Freedom of Speech) และการเลือกตั้งเสรี (Free Election) ซึ่งจะเห็นได้ว่าประชาธิปไตยมิใช่แค่เพียงเรื่องการไปเลือกตั้งเท่านั้น สิ่งสำคัญที่สุดคือสังคมต้องการความสงบสุขและเป็นค่านิยมของทั้งสังคม คิดเห็นที่แตกต่างกัน ฝึกความอดทนต่อการรับฟังความคิดของผู้อื่น จะได้รู้ว่าคนอื่นคิดอย่างไร อันเป็นคุณค่าในตัวมนุษย์ที่มีศักดิ์ศรี รัฐธรรมนูญเยอรมัน (Basic Law) จึงได้ให้ความสำคัญกับความเป็นมนุษย์สูงสุด หรือเรื่องสิทธิมนุษยชน ตั้งแต่มาตรา 1-20 ซึ่งไม่สามารถแก้ไขได้เลย เพื่อจะไม่ทำให้คนเยอรมันกลับไปสู่ความรุนแรง และระบอบเผด็จการอีก ด้วยเหตุนี้ทุกคนจึงต้องเคารพในความแตกต่าง และสามารถที่จะมีส่วนร่วมทางการเมืองได้อย่างแท้จริง        ดร.วิชัย ตันศิริ ได้กล่าวนำไว้อย่างน่าสนใจว่า การจะสร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตยในสังคมอย่างไรดีนั้น ต้องศึกษาประวัติศาสตร์การพัฒนาประชาธิปไตยในประเทศต่างๆ ที่เขาประสบความสำเร็จนั้น ล้วนใช้เวลาผ่านการพัฒนามาหลายร้อยปี ไม่ว่าจะเป็นอเมริกา ฝรั่งเศส หรือประเทศอังกฤษ หรือแม้แต่ประเทศเยอรมันเอง สำหรับประเทศไทย การสร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตยให้ดูในอดีตที่ผ่านมา จุดเริ่มต้นในยุค 2475 ผู้ก่อการปฏิวัติก็คิดว่ารัฐธรรมนูญจะเป็นตัวกำหนดพฤติกรรมของคน จึงเขียนรัฐธรรมนูญกำกับพฤติกรรมของคน และเป็นเช่นนั้นจนถึงของ คสช. ฉะนั้นการเขียนรัฐธรรมนูญก็มีผลต่อการเลือกตั้ง เรื่องการสร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตยจึงมีความสำคัญเกี่ยวข้องกับการประพฤติปฏิบัติ ซึ่งต้องเริ่มตั้งแต่เด็กเล็ก เรื่องครอบครัว และการศึกษาจึงสำคัญมาก อีกประการหนึ่งคือสังคมไทยลืมเรื่องความสำคัญของศาสนา ไม่ได้เอาศาสนามาช่วยบริหารบ้านเมืองอย่างที่ควรจะเป็น สิ่งสำคัญที่เป็นปัญหาของเราจนกระทั่งปัจจุบันก็เป็นปัญหาที่เกิดจากรัฐธรรมนูญและความประพฤติของคน กรณีหลัง 2475 ก็เช่นกัน ซึ่งรัชกาลที่ 7 ทรงตัดพ้อต่อว่าคณะราษฎรว่าทำไมไม่ปรึกษาพระองค์บ้าง ทำไมเอาอำนาจที่มีอยู่ในรัฐธรรมนูญไปเป็นของคณะราษฎรทั้งหมดเลย และเป็นปัญหาของการเมืองไทยมาโดยตลอด เมื่อมีอำนาจนั้นแล้วยึดอำนาจไว้ไม่แบ่งปันอำนาจ จึงเป็นที่มาทำให้หลายๆ เรื่องเกิดขึ้น และมีการยึดอำนาจโดยทหารมาโดยตลอด ทหารเป็นปัจจัยตัวแปรสำคัญที่สุดของการเมืองไทย นับตั้งแต่ 2475 เป็นต้นมา การเปลี่ยนแปลงทางวัฒนธรรมการเมืองจึงจำเป็น การศึกษาจึงต้องฝึกคนไม่ให้ใฝ่ในอำนาจ ต้องแบ่งปัน ไม่ผูกขาดอำนาจ ที่สำคัญคือการฝึกการเป็นผู้นำที่ดี ผู้ตามที่ดี เพราะอำนาจหอมหวาน อำนาจทำให้อยากใช้อำนาจมาก        คุณกษิต ภิรมย์ มองว่า สังคมมี 2 ส่วน คือ ส่วนที่ยึดถือปฏิบัติตามตามธรรมเนียมประเพณี ความเชื่อ และอีกส่วนคือ ระบบอุปถัมภ์ ซึ่งแพร่หลายเป็นค่านิยมและการปฏิบัติในสังคมไทยทั่วไป ทำให้สังคมไทยพัฒนาไปไม่ได้ในแนวทางประชาธิปไตย ทั้งที่ประเทศในเอเชียหลายประเทศก็ก้าวหน้าไปมาก แม้จะเริ่มในระยะเวลาไม่ห่างกัน ไม่ว่าจะเป็นเกาหลีใต้ อินโดนีเซีย ไต้หวัน เขาก็หลุดพ้นเผด็จการไปได้แล้ว สังคมไทยที่มีศาสนาพุทธก็หวังว่าจะเป็นสังคมประชาธิปไตยเพราะว่าพระพุทธเจ้าเป็นนักประชาธิปไตยคนแรกๆ ของโลก เพราะคณะสงฆ์ไม่มีความเป็นเผด็จการ ทุกสิ่งอย่างอยู่การถาม-ตอบ ช่วยกันคิดช่วยกันทำ และตัดสินใจ 100% ไม่ใช่เสียงข้างมากเป็นใหญ่ แล้วทุบหัวคนที่ไม่เห็นด้วย เรามีพื้นฐานเป็นประชาธิปไตยอยู่ในรากวัฒนธรรมที่มาจากศาสนา แต่เราก็ลืมๆ ไปทำให้เราขาดธรรมะ แต่ไปเอาเรื่องอำนาจเหนือทุกสิ่งอย่าง การสร้างพลเมืองไทย 70 ล้านคน ให้เป็นพลเมืองประชาธิปไตยของราชอาณาจักรไทยให้เขาหลุดพ้นจากระบบอำนาจนิยมและอุปถัมภ์ ต้องให้คนไทยยึดหลักธรรม สนใจเรียนรู้เรื่องสังคม ข่าวสารบ้านเมือง ต้องเข้าถึงแหล่งข้อมูลข่าวสาร ให้ประชาชนอยากสนใจและถกเถียงเรื่องของสังคม เช่น ที่ต่างประเทศมี Town Hall for Meeting ให้คนมาพบปะถกเถียงเรื่องปัญหาปากท้อง สาธารณูปโภค เรื่องปัญหาส่วนรวมทำให้คนอยากมีส่วนร่วมกำหนดและตัดสินใจ เป็นเจ้าของอำนาจ เจ้าของภาษี ต้องลุกขึ้นมากำกับดูแลและจัดการได้เอง ซึ่งขณะนี้ได้จัดตั้งศูนย์ศึกษาพลเมืองภิวัฒน์ (Citizen Activation Academy) เพื่อสร้างพลเมืองไทยให้ร่วมสร้างการเมืองประชาธิปไตย        คุณพิภพ ธงไชย ได้เห็นสอดคล้องกับคุณกษิต ภิรมย์ เรื่องประชาธิปไตยแบบพุทธ ซึ่งพระพุทธเจ้าได้สร้างสังคมประชาธิปไตยในคณะสงฆ์ เมื่อ 2500 ปีมาแล้ว แต่คณะสงฆ์ปัจจุบันรวมศูนย์อำนาจทุกอย่างและทำเป็นพิธีกรรม ซึ่งเรื่องนี้ก็สามารถอภิปรายกันได้อีกมาก และกล่าวถึงวัฒนธรรมที่เป็นอุปสรรคต่อระบอบประชาธิปไตย วัฒนธรรมไทยหลายอย่างเป็นเรื่องดีงาม สามารถทำให้คนได้อยู่ร่วมกันได้อย่างสันติพอสมควร แต่บางอย่างที่เป็นอุปสรรคและเห็นชัด คือระบบอุปถัมภ์ จะขจัดออกไปจากสังคมได้อย่างไร อีกอย่างคือโครงสร้างทางการเมืองที่อ้างว่ามาจากการเลือกตั้ง สลับกับการรัฐประหาร กลายเป็นโครงสร้างเผด็จการในรัฐสภา ไม่ใช่โครงสร้างประชาธิปไตย และการมีพรรคการเมืองที่เชื่อผู้นำ การเมืองกลายเป็นเรื่องของการเชื่อฟังและอุปถัมภ์ นอกจากนี้ ระบบโครงสร้างเศรษฐกิจขาดความเป็นประชาธิปไตย ความรวยกระจุกตัวอยู่ไม่กี่คนของประเทศ อีกทั้งโครงสร้างทางการศึกษาก็เป็นระบบอำนาจนิยมชัดเจน เมื่อจะส่งลูกเข้าโรงเรียนโดยลืมถามไปว่าโรงเรียนนี้เป็นประชาธิปไตยหรือไม่ คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนฯ ไม่เคยตรวจโรงเรียนโดยใช้เกณฑ์ของสิทธิมนุษยชนสากล โรงเรียนจึงเป็นเครื่องขัดขวางการเป็นประชาธิปไตย เด็กๆ จึงถูกเลี้ยงให้เติบโตแบบอำนาจนิยม ไม่แปลกใจเมื่อทหารทำการรัฐประหาร เด็กพวกนี้โตขึ้นจึงมีสำนึกทางการเมืองที่แปลกแยกกับประชาธิปไตย ประสบการณ์ของเยอรมันจึงน่าสนใจ เขาปฏิรูปการเมือง เศรษฐกิจ การศึกษา อย่างไรให้เป็นประชาธิปไตย ทำอย่างไรให้หลุดพ้นระบอบฟาสซิสต์        ผศ.วันวิชิต บุญโปร่ง ในมุมมองของนักการศึกษา เด็กเล็กๆ มีประชาธิปไตยมากที่สุดคืออนุบาลแต่พอโตขึ้นๆ ยิ่งเผด็จการมากขึ้น อำนาจนิยมมากขึ้น เลื่อมใสในเผด็จการมากขึ้น เด็กๆ ถูกกั้นความคิด จินตนาการ และความสามารถ เพราะครูเป็นผู้กำหนด และตีกรอบจากการออกแบบไว้แล้ว การให้เกรด และคะแนนของครูไม่ได้เป็นต้นทุนของการเสริมสร้างพฤติกรรม การเรียนรู้ และการอยู่ร่วมกันในสังคมประชาธิปไตย การคิดต่างและคิดนอกกรอบ จะไม่ได้รับการยอมรับทั้งจากครู-อาจารย์ และรุ่นพี่ และการศึกษามีความเหลื่อมล้ำในสังคมสูง นี่จึงเป็นอุปสรรคของการพัฒนาประชาธิปไตย เพราะระบบการศึกษาทั้งหลักสูตร และแนวทางการปฏิบัติไม่สอดรับกับวิธีคิดและแนวทางประชาธิปไตย สังคมไทยยังอยู่ในภาวะที่ยอมรับอำนาจนิยมสูง สิ่งที่น่าจะช่วยได้คือ การกระจายอำนาจให้ท้องถิ่นมีบทบาทมากขึ้นในการจัดการศึกษา เด็กๆ ในท้องถิ่นได้รับการดูแลใกล้ชิด และปราชญ์ชาวบ้าน ปราชญ์ท้องถิ่นที่เชี่ยวชาญแต่ละด้าน ก็สามารถมีโอกาสเข้ามามีส่วนร่วมกับการศึกษามากขึ้น ทำให้มีต้นทุนที่มีคุณภาพมากกว่าที่ควรเป็น และทำให้เกิดการกระจายตัวทางการศึกษามากขึ้นกว่าการจัดการศึกษาแบบรวมศูนย์และสร้างความเหลื่อมล้ำสูง        ร.ต.อ.มนูญ วิเชียรนิตย์ ผู้อำนวยการสำนักสนับสนุนงานสืบสวนสอบสวน สำนักงาน กกต. กล่าวว่า นับจาก พ.ศ. 2475 ถึงปัจจุบัน ประเทศไทยยังไม่เคยมีวัฒนธรรมประชาธิปไตย และได้อ้างถึงข้อเขียนของ ดร.สุรินทร์ พิศสุวรรณ กล่าวไว้ว่า “เกิดเป็นมนุษย์ผู้ประเสริฐ ต้องแบ่งปันให้ผู้อื่น ทำเพื่อผู้อื่น” ซึ่งสอดคล้องกับความหมายคำว่าการเมืองของท่านพุทธทาส ที่ให้ความหมายว่า การเมือง คือ การจัดการทำคนที่อยู่มากๆ ให้อยู่ด้วยกันอย่างสันติสุข ด้วยความสงบอย่างแท้จริง เป็นการเมืองที่บริสุทธิ์ แต่การเมืองของเราตรงข้าม คือ เป็นการเมืองที่สกปรก และโดยความหมายคำว่า ประชาธิปไตย อยู่ที่อำนาจสูงสุดเป็นของประชาชน แต่ในข้อเท็จจริง ในประเทศไทยยังไม่ใช่ ประชาธิปไตยที่ขาดธรรมจึงน่ากลัว ซึ่งสอดคล้องกับท่านกษิต ภิรมย์ ได้กล่าวถึงสมัยพุทธกาล หากประชาธิปไตยขาดจากธรรมเป็นเครื่องกำกับ เพราะทุกคนอ้างสิทธิเสรีภาพ แต่ลืมความรับผิดชอบต่อกัน ต่อสังคม ต่อผู้อื่น ไม่เกรงกลัวและละอายต่อบาป การเคารพตนเองและเคารพต่อผู้อื่น นี่แหละประเทศจึงไม่พัฒนาไปสู่ความเป็นประชาธิปไตย       นี่คือการแลกเปลี่ยนประเด็นเรื่องการสร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตย ที่สังคมไทยยังไม่มีการออกแบบสร้าง เราจึงไม่มีต้นทุนในเรื่องนี้ แม้รัฐธรรมนูญทุกฉบับจะเขียนระบุชัดเจนว่าประเทศไทยปกครองด้วยระบอบประชาธิปไตยที่มีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข แต่เนื้อหาของรัฐธรรมนูญยังขาดความเป็นประชาธิปไตย จึงเป็นพันธกิจของพลเมืองที่ตื่นรู้ให้เข้ามาช่วยกันสร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตยให้เกิดขึ้นในทางโครงสร้าง ทั้งการเมือง เศรษฐกิจ และการศึกษาของประเทศ เพื่อขจัดระบบอุปถัมภ์และระบบอำนาจนิยมที่แฝงฝังอยู่ในโครงสร้างต่างๆ ของสังคมไทย