สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ยกระดับคุณภาพเลือกตั้งไทย : พรรคการเมืองและความเป็นสมาชิกพรรคการเมือง

สมชาติ เจศรีชัย

ปุจฉา

การมีส่วนร่วมของประชาชนในทางการเมืองที่ดูเหมือนว่าจะง่ายที่สุดก็คือการเป็นสมาชิกพรรคการเมือง ความในข้อนี้เป็นความจริงมากน้อยแค่ไหน และเมื่อเป็นสมาชิกพรรคแล้วจะต้องมีหน้าที่อะไรอีกบ้าง?

วิสัชนา

      หากหยิบจับวรรณกรรมทางการเมืองขึ้นมาอ่านดู โดยเฉพาะวรรณกรรมที่ชื่อว่า “รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย” ก็จะพบว่า ในมาตรา 45¹ พูดถึงการมีส่วนร่วมและเสรีภาพของประชาชนในทางการเมืองไว้ว่า อย่างไรก็ดี แม้ประเทศไทยจะมีกฎหมายเลือกตั้ง ส.ส. ที่บังคับให้ผู้สมัครรับเลือกตั้งต้องสังกัดพรรคการเมือง และการเป็นพรรคการเมืองจะต้องมีการจดแจ้งจัดตั้ง แต่กลับไม่ปรากฏถึงบทบัญญัติเกี่ยวกับพรรคการเมืองในฐานะสถาบันทางการเมืองไว้เป็นบทหลัก อาทิ อุดมการณ์ของพรรคการเมือง หน้าที่ในการบ่มเพาะทางการเมืองของพรรคการเมือง การรักษาและสร้างความเข้มแข็งของการปกครองในระบอบประชาธิปไตย การแก้ไขปัญหาและการพัฒนาประเทศ หรือการกำหนดนโยบายในการบริหารการพัฒนาประเทศ ตลอดทั้งมาตรามีแต่การพูดถึง ”การเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร” ซึ่งควรจะเป็นเพียงกิจกรรมหนึ่งของพรรคการเมือง และไปพิจารณากฎหมายประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยพรรคการเมืองก็ยังคงเน้นเรื่องการบริหารพรรคการเมืองและการเลือกตั้ง ส.ส. เป็นหลักถึงขั้นลงลึกถึงเขตเลือกตั้ง การสรรหาผู้สมัครรับเลือกตั้ง พรรคการเมืองที่ได้รับการจดแจ้งจัดตั้งจึงมีเข็มมุ่งที่การเลือกตั้งเป็นหลัก มิได้มีบทบาทในการพัฒนาการเมืองมากนัก ประชาธิปไตยในนัยยะของกฎหมายว่าด้วยพรรคการเมืองจึงมีค่าเท่ากับการเลือกตั้ง

      พรรคการเมืองมีบทบาทสำคัญในฐานะสถาบันทางการเมือง อาทิ การรวบรวมปัญหาของประชาชนเพื่อเสนอให้สภามีการถกเถียงและนำไปสู่การแก้ไข การกำหนดนโยบายเพื่อการบริหารประเทศ ตรวจสอบและควบคุมการบริหารงานของรัฐบาลในสภา การบ่มเพาะให้การศึกษาทางการเมืองในระบอบประชาธิปไตย เป็นต้น

      ความเชื่อมโยงของพรรคการเมืองกับประชาชนที่อยู่ในพื้นที่ต่างๆ ในทางรูปธรรมประกอบด้วย การเป็นสมาชิกพรรคและการจัดตั้งสาขาพรรคการเมือง ซึ่งเป็นมาตรการบังคับ² หรือการมีตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัด (แปลเอาว่ามีสาขาพรรคการเมืองครบสี่สาขาหรือทุกภาคแล้ว กฎหมายมิได้บังคับให้มีสาขาพรรคอีกในจังหวัดต่างๆ ของภาคนั้น คงให้มีเพียงตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัด (โดยมิได้คำนึงว่าจะเป็นตัวแทนประจำในเขตเลือกตั้งหรือไม่ ซึ่งไม่สอดคล้องกับกระบวนการสรรหาผู้สมัครรับเลือกตั้งภายในเขตเลือกตั้งนั้นๆ)) ดังนั้น ในทางกฎหมายพรรคการเมืองจึงมีปฏิสัมพันธ์กับสมาชิกพรรคการเมืองตามจังหวัดต่างๆ ผ่านสาขาพรรค จังหวัดใดไม่มีสาขาพรรคการเมืองก็ใช้ตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัด ทั้งๆ ที่ในทางปฏิบัติจุดแตกหักของการพัฒนาการเมืองที่รัฐธรรมนูญออกแบบไว้คือ “เขตเลือกตั้ง”

บทบาทของพรรคการเมืองและสมาชิกพรรคการเมือง
      พิจารณาจากสาระรัฐธรรมนูญและกฎหมายประกอบรัฐธรรมนูญแล้ว ประชาชนที่เป็นสมาชิกพรรคการเมืองสามารถเข้าไปมีส่วนร่วมในการกำหนดนโยบายและการส่งผู้สมัครรับเลือกตั้ง แต่การจะเข้าไปมีส่วนร่วมในการกำหนดนโยบาย โดยเฉพาะในการหาเสียงเลือกตั้งหรือการบริหารประเทศ แต่ข้อ (เท็จ) จริงการกำหนดนโยบายขึ้นอยู่กับชนชั้นนำหรือผู้บริหารพรรคที่มุ่งหวังชนะใจประชาชนผู้ลงคะแนน สมาชิกพรรคในบางพรรคจึงไม่ได้มีส่วนกับการกำหนดนโยบายพรรคการเมืองเลย
      ส่วนการส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งก็หวังว่าจะได้คนที่สมาชิกพรรคการเมืองชื่นชอบและเสนอชื่อพร้อมทั้งสนับสนุนให้เป็นผู้สมัครรับเลือกตั้งทั้งในระบบแบ่งเขตเลือกตั้งและแบบบัญชีรายชื่อที่มีที่มาจากระดับล่าง (Bottom up) “ฝัน”แบบนี้ไม่ผิดหรอกครับ พอออกแบบเป็นการสรรหาเพื่อส่งผุ้สมัครรับเลือกตั้งแบบที่เรียกว่า primary vote ดูเหมือนทำให้การเลือกระดับเขตมีความ “ยุ่งยาก” จนมีนักการเมืองในนามพรรคการเมืองออกมาติงว่า ระบบการสรรหาผู้สมัครรับเลือกตั้งแบบมี่กฎหมายกำหนดไว้ยังไม่สามารถนำมาใช้กับการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรครั้งแรกนี้ได้

      การเป็นสมาชิกพรรคการเมืองคงไม่ได้มีบทบาทเฉพาะช่วงการเลือกตั้งไม่ว่าการไปร่วมรณรงค์เลือกตั้ง หรือการออกไปใช้สิทธิเลือกตั้ง โดยหลังการเลือกตั้งก็ไม่มีส่วนร่วมทางการเมืองแต่อย่างใด เพราะโดยข้อเท็จจริงหลังการเลือกตั้งสมาชิกพรรคการเมืองควรมีบทบาทในการรวบรวมปัญหาและความต้องการของสมาชิกในชุมชนหรือเขตเลือกตั้งส่งให้พรรคการเมืองในการนำไปอภิปรายหรือตั้งกระทู้สอบถามฝ่ายบริหารในสภา หรือการติดตามการทำงานของผู้แทนราษฎรที่ประชาชนลงคะแนนเลือกตั้งเข้าไป แต่บทบาทดังกล่าวจะเกิดขึ้นเป็นจริงหรือไม่คงต้องเป็นบทบาทของพรรคการเมืองด้วยในการส่งเสริมให้การศึกษาทางการเมืองแก่ประชาชนเพื่อให้รู้เท่าทันทางการเมือง (political literacy) ซึ่งจะทำให้ประชาชนสามารถมีส่วนร่วมในการแก้ไขปัญหาชุมชนและสังคม อันเป็นแนวทางของรัฐธรรมนูญที่มีเจตนารมณ์ในการให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการพัฒนาการเมืองและประเทศ

      ในขณะเดียวกัน พรรคการเมืองที่ต้องการเห็นคือพรรคในแบบของพรรคมวลชน (mass party) ซึ่งแตกต่างจากพรรคการเมืองที่ยึดโยงกับบุคคลชั้นนำหรือการมีผู้เป็นเจ้าของพรรคทำหน้าที่ทางการเงินสนับสนุนพรรค เป็นพรรคการเมืองที่อิงกับความเป็นสมาชิกของพรรคที่มีความหลากหลาย มีการจัดตั้งสาขาพรรคในระดับท้องถิ่นสำหรับการเลือกตั้งเพื่อมีตัวแทนสาขาอาชีพต่างๆ เข้าไปทำหน้าที่เป็นปากเสียงในรัฐสภา

บทสรุป
      พรรคการเมืองเป็นสถาบันทางการเมืองหนึ่งที่มีความสำคัญต่อการขับเคลื่อนการปกครองในระบอบประชาธิปไตย แต่การจะทำให้เป็นสถาบันทางการเมืองอย่างแท้จริงสำหรับประเทศไทยแล้ว ยังคงต้องใช้เวลาอีกพอสมควร เพราะต้องทำให้พรรคการเมืองเป็นของมวลชนไม่ใช่การมีเจ้าของพรรคครอบงำพรรค และมีการดำเนินงานที่เป็นประชาธิปไตย ทำอย่างไรให้พรรคการเมืองมุ่งเน้นในการส่งเสริมให้สมาชิกและประชาชนรู้เท่าทันทางการเมืองการปกครองใน ระบอบประชาธิปไตย ตลอดจนมีการใช้สิทธิและเสรีภาพอย่างมีเหตุผล และมีความรับผิดชอบต่อสังคม การปฏิบัติตนตามหน้าที่ของปวงชนชาวไทย และในฐานะสมาชิกพรรคการเมืองก็มิได้มีเพียงหน้าที่เฉพาะในการเข้ามาเป็นองค์ประกอบหนึ่งของการส่งผู้สมัครรับเลือกตั้ง หรือเพียงการจ่ายเงินค่าธรรมเนียมและหรือค่าบำรุงพรรคการเมืองก็มีความเป็นสมาชิกพรรคการเมือง หากแต่เราต้องการสมาชิกพรรคที่แข็งขัน (active member) ที่เข้ามามีส่วนร่วมในกิจกรรมทางการเมืองและการบริหารพรรคการเมือง ตลอดจนการพัฒนาการเมืองในการมีส่วนร่วมทั้งระดับเบื้องต้นในการลงคะแนนให้กับผู้สมัครของพรรคการเมือง ไปจนถึงการลงเป็นผู้สมัครรับเลือกตั้ง

-----------------------------------------------------
¹มาตรา 45 บุคคลย่อมมีเสรีภาพในการรวมกันจัดตั้งพรรคการเมืองตามวิถีทางการปกครองระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข ตามที่กฎหมายบัญญัติ
กฎหมายตามวรรคหนึ่งอย่างน้อยต้องมีบทบัญญัติเกี่ยวกับการบริหารพรรคการเมือง ซึ่งต้องกำหนดให้เป็นไปโดยเปิดเผยและตรวจสอบได้ เปิดโอกาสให้สมาชิกมีส่วนร่วมอย่างกว้างขวางในการกำหนดนโยบายและการส่งผู้สมัครรับเลือกตั้ง และกำหนดมาตรการให้สามารถดำเนินการโดยอิสระไม่ถูกครอบงำหรือชี้นำโดยบุคคลซึ่งมิได้เป็นสมาชิกของพรรคการเมืองนั้น รวมทั้งมาตรการกำกับดูแลมิให้สมาชิกของพรรคการเมืองกระทำการอันเป็นการฝ่าฝืนหรือไม่ปฏิบัติตามกฎหมายเกี่ยวกับการเลือกตั้ง

²มาตรา 33 ภายในหนึ่งปีนับแต่วันที่นายทะเบียนรับจดทะเบียน พรรคการเมืองต้องดำเนินการ ดังต่อไปนี้

(1) ดำเนินการให้มีจำนวนสมาชิกไม่น้อยกว่าห้าพันคน และต้องเพิ่มจำนวนสมาชิกให้มีจำนวนไม่น้อยกว่าหนึ่งหมื่นคนภายในสี่ปีนับแต่วันที่นายทะเบียนรับจดทะเบียน

(2) จัดให้มีสาขาพรรคการเมืองในแต่ละภาคตามบัญชีรายชื่อภาคและจังหวัดที่คณะกรรมการกำหนดอย่างน้อยภาคละหนึ่งสาขา โดยสาขาพรรคการเมืองแต่ละสาขาต้องมีสมาชิกที่มีภูมิลำเนาอยู่ในเขตพื้นที่ที่รับผิดชอบของสาขานั้นตั้งแต่ห้าร้อยคนขึ้นไป

เมื่อจัดตั้งสาขาพรรคการเมืองขึ้นในภาคใดแล้ว ให้หัวหน้าพรรคการเมืองมีหนังสือแจ้งการจัดตั้งสาขาต่อนายทะเบียนภายในสิบห้าวันนับแต่วันที่จัดตั้งสาขานั้นตามหลักเกณฑ์และวิธีการที่นายทะเบียนกำหนดโดยความเห็นชอบของคณะกรรมการ และให้ประกาศให้ประชาชนทราบเป็นการทั่วไปด้วย
ฯลฯ