คารวะด้วยรักและศรัทธา แด่ ศาสตราจารย์ ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ประธานสถาบันนโยบายศึกษา ศ.ดร.ชัยอนันต์ กับ สถาบันนโยบายศึกษา       ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช นักรัฐศาสตร์ที่โดดเด่น มีผลงานได้รับการยอมรับอย่างสูงทั้งในและต่างประเทศ เป็นผู้คิดค้นทฤษฎีที่สงเคราะห์กับสังคมไทย “ไตรลักษณรัฐ” ซึ่งวิเคราะห์การพัฒนาทางการเมืองทั้งของไทยและต่างประเทศ จากทฤษฎีต่างๆ มากมาย กระทั่งมีทางออกในทางทฤษฎีสำหรับประเทศไทย ทั้งยังเป็นผู้เขียนหนังสือ “รัฐ” ที่นักรัฐศาสตร์หรือผู้สนใจการเมืองประเทศไทยต้องมีเพื่อให้รู้วิวัฒนาการของ “ราก” ที่เป็นฐานของรัฐไทยในปัจจุบัน ทั้งนี้ ยังมีผลงานเขียนที่ตีพิมพ์เป็นหนังสือทั้งภาษาไทยและภาษาอังกฤษ นับเป็น 100 เล่ม ล้วนเป็นผลงานทางวิชาการที่เกี่ยวกับการเมือง การพัฒนาประชาธิปไตย และด้านการศึกษา อีกทั้งยังเป็นนักคิดและนักเขียนที่รังสรรค์ผลงานบทความ บทวิเคราะห์ทางสังคมการเมืองที่มีวิสัยทัศน์ก้าวไกลและแม่นยำ ซึ่งเป็นบทบาทที่เป็นที่รับรู้ทั่วไป       ศ.ดร.ชัยอนันต์ เป็นนักวิชาการ อาจารย์สอนในมหาวิทยาลัย สมาชิกวุฒิสภา ตุลาการศาลรัฐธรรมนูญ เป็นครูสอนเด็กๆ ในฐานะผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย กรรมการร่างรัฐธรรมนูญ ฯลฯ และยังเป็นผู้ทรงคุณวุฒิที่มีบทบาทในองค์กรต่างๆ มากมาย ศาสตราจารย์ ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ถึงแก่อนิจกรรม เมื่อคืนวันศุกร์ที่ 14 กันยายน 2561 ณ โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ สิริรวมอายุ 74 ปี 7 เดือน ผู้ก่อตั้งองค์กรพัฒนาเอกชน : สถาบันนโยบายศึกษา : Think Tank ของคนรุ่นใหม่       นอกจากบทบาทดังกล่าวข้างต้นแล้ว ท่านยังเป็นผู้ที่ทุ่มเททำงานการเมืองภาคประชาชนมาอย่างต่อเนื่องยาวนานอีกด้วย คือ ท่านเป็นผู้ก่อตั้งสถาบันนโยบายศึกษา ภายใต้มูลนิธิส่งเสริมนโยบายศึกษา เพื่อให้การศึกษาทางการเมืองและพัฒนาประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วมในสังคมไทย ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ประเทศเยอรมนี ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2528 จนถึงปัจจุบัน สถาบันนโยบายศึกษา : องค์กรพัฒนาเอกชนที่ไม่แสวงหาผลกำไร       พูดภาษาชาวบ้านก็คือ เอ็นจีโอ (NGO) นั่นเอง และที่สถาบันฯ แห่งนี้ ท่านได้จัดให้เป็นเวทีของคนหนุ่มสาวในยุคนั้นได้แสดงความคิดเห็น เพื่อแสวงหาโอกาสและแนวทางการพัฒนาประเทศ การทุ่มเทของท่านในช่วง 2 ทศวรรษแรกจึงมุ่งเน้นที่ทำเอกสารวิจัยและการระดมความคิดเห็น สร้างการมีส่วนร่วมอย่างกว้างขวาง เพื่อผลักดันแนวคิดออกสู่สังคมในวงกว้าง “กระบวนการมีส่วนร่วม” เป็นคำหลัก และยังเป็นหลักในการทำงานเพื่อการขับเคลื่อน “ความคิดใหม่ๆ” เพื่อแข่งกับสถานการณ์ทางการเมืองที่มีความถี่ของการรัฐประหารอยู่เป็นระยะๆ การผลิตผลงานออกสู่สังคมได้รับการยอมรับอย่างดียิ่ง และมีผลต่อพัฒนาการทางการเมืองไทยอย่างมีนัยสำคัญและในเวลาต่อมา มีนักวิชาการและนักคิดเข้าร่วมงานกับสถาบันฯ ในช่วงดังกล่าว อาทิ การจัดทำสมุดปกขาวประเด็นนโยบายสาธารณะ โดยคุณมนุชญ์ วัฒนโกเมร งานวิจัยเรื่องการพัฒนากิจการสภาผู้แทนราษฎร โดยคุณสุวิทย์ คุณกิตติ พ.ร.บ.ข้อมูลข่าวสารของราชการ โดยอาจารย์เธียรชัย ณ นคร การไต่สวนสาธารณะ โดยอาจารย์แก้วสรร อติโพธิ ซึ่งต่อมาพัฒนาเป็นประชาพิจารณ์ ผู้ตรวจการแผ่นดิน โดย ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ลัทธิรัฐธรรมนูญนิยม โดย ศ.ดร.อมร จันทรสมบูรณ์ การคลังท้องถิ่น โดย ศ.ดร.จรัส สุวรรณมาลา ความเข้าใจเรื่องการปกครองท้องถิ่น โดยคุณสนิท จรอนันต์ สภาตำบลและการกระจายอำนาจ โดย รศ.ตระกูล มีชัย ขอดเกล็ดรัฐธรรมนูญไทย โดย ดร.เชาวนะ ไตรมาศ ปัญหาและข้อคิดบางเรื่องจากรัฐธรรมนูญไทย โดย ดร.โภคิน พลกุล การเลือกตั้งและพรรคการเมือง : บทเรียนจากประเทศเยอรมัน โดย ศ.ดร.บุญศรี มีวงศ์อุโฆษ วัฒนธรรมการเมืองและการปฏิรูป โดย ดร.วิชัย ตันศิริ ถกรัฐธรรมนูญ โดย ศ.ดร.นันทวัฒน์ บรมานันท์ ถ้าอยากเป็นผู้แทน โดย ศ.เศรษฐพร คูศรีพิทักษ์ อนาคตที่ไล่ล่าประเทศไทยฯ โดย ศ.ดร.ถิรพัฒน์ วิลัยทอง ร่วมกับ ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช แนวคิดเกี่ยวกับการปฏิรูปการเมือง โดย รศ.อัษฎางค์ ปาณิกบุตร ปฏิรูประเทศไทย จากวิกฤต...สู่สหัสวรรษใหม่ โดย ดร.วุฒิพงษ์ เพรียบจริยวัฒน์ และการเมืองเรื่องข้าว โดย ศ.ดร.อภิชัย พันธเสน มีการจัดทำหนังสือพิมพ์ผู้แทนราษฎร โดยมี ศ.ดร.ธีรภัทร์ เสรีรังสรรค์ เป็นบรรณาธิการ การมีส่วนร่วมของประชาชนในการประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อม (EIA) โดยอาจารย์ปาริชาต ศิวะรักษ์ และการจัดตั้งศูนย์การให้การศึกษาทางการเมือง ที่มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช (มสธ.) เพื่อให้คนสนใจเรื่องการเมืองได้มีหลักสูตรฝึกอบรม เป็นต้น       นอกจากนี้ ยังมีรายการวิทยุที่ชื่อว่า “โครงการศึกษานโยบายสาธารณะทางวิทยุ” ซึ่งมี ศ.ดร.สมศักดิ์ ชูโต และคุณอำนาจ สอนอิ่มสาตร์ (ดุ่ย ณ บางน้อย) เป็นผู้ดำเนินรายการหลักอย่างต่อเนื่องถึง 15 ปี บทบาทต่างๆ เหล่านี้ทำให้สถาบันฯ ได้รับความสนใจในแต่ละก้าวย่างทางความคิดที่มีความก้าวหน้า ทำงานขับเคลื่อนการเมืองในเชิงรุก และได้รับการยอมรับว่าเป็น Think Tank ของสังคมไทยอีกด้วย ยุทธศาสตร์สถาบันฯ : การมีส่วนร่วมทางการเมืองของทุกภาคส่วน สู่การเปลี่ยนแปลงทางการเมือง       ลักษณะการจัดวางงานของสถาบันฯ ท่านได้ริเริ่มจากการที่มี “กรอบความคิด” ให้ชัดเจน จึงต้องเริ่มจากการศึกษาวิจัยในเรื่องสำคัญๆ ที่ต้องมองไปไกลถึงอนาคตเป็น 10 ปีขึ้นไป ว่าประเด็นอะไรที่เป็นปัญหาที่ต้องรีบแก้ไข และต้องส่งผลในระยะยาว เมื่อศึกษาวิจัยแล้ว ก็ต้องจัดเสวนา/สัมมนา ใช้การมีส่วนร่วมจากผู้รู้ทุกภาคส่วนที่เกี่ยวข้องรวมถึงภาคประชนด้วย ให้เข้ามาแลกเปลี่ยนให้ความคิดเห็น เพื่อให้มุมมองแก่งานวิจัยได้ปรับปรุงให้สมบูรณ์ยิ่งขึ้น แล้วจึงจัดพิมพ์เผยแพร่สู่สาธารณะ ทั้งนี้ งานที่ตีพิมพ์ต้องเป็นภาษาที่ง่ายต่อความเข้าใจสำหรับประชาชนทั่วไป ไม่ใช่ภาษาวิชาการ       งานของสถาบันฯ จึงมีการเคลื่อนไหวทางความคิด จากการจัดเวทีเสวนาและสัมมนาตลอดทั้งปี เป็นที่สนใจทั้งนักวิชาการ สื่อมวลชน ข้าราชการ และนักการเมือง ซึ่งบุคคลเหล่านี้จะมาร่วมงานอยู่เสมอๆ ผู้เข้าร่วมงานของสถาบันฯ จึงมีตั้งแต่ประชาชนที่สนใจ เยาวชน สื่อมวลชน ข้าราชการ นักการเมือง ส.ส. ส.ว. และรัฐมนตรี เป็นต้น ทำให้สถาบันฯ เป็นจุดความสนใจทางการเมืองที่นักการเมืองเข้ามามีส่วนร่วมในการช่วยนำความคิดและผลการศึกษาต่างๆ ไปผลักดันเป็นนโยบาย และพัฒนาเป็นกฎหมายในระยะเวลาต่อมา กระทั่งเข้าสู่กระแสการปฏิรูปการเมือง ด้วยการร่างรัฐธรรมนูญใหม่ ซึ่งเป็นประตูเปิดสู่การร่างรัฐธรรมนูญ ฉบับปี 2540 (ไม่ใช่ แก้ไขจากของเดิมเหมือนอย่างในอดีต) ด้วยการมีส่วนร่วมของประชาชนที่คึกคักในช่วงเวลาปลายทศวรรษ 2530 และโดยเฉพาะในบทบาทที่เปลี่ยนแปลงประเทศครั้งสำคัญ เมื่อ ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช เป็นประธานคณะกรรมาธิการวิสามัญของรัฐสภาในการแก้ไขรัฐธรรมนูญ มาตรา 211 เพื่อการร่างรัฐธรรมนูญฉบับประชาชน ปี 2540 ผลงานเขียนทางวิชาการ เพื่อการศึกษาทางการเมืองแก่พลเมือง       นอกจากบทบาทในการขับเคลื่อนทางการเมืองผ่านองค์กรในภาคประชาสังคมนี้แล้ว ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ยังสร้างผลงานเขียนที่โดดเด่นซึ่งตีพิมพ์โดยสถาบันนโยบายศึกษา เพื่อผลักดันแนวคิดและสร้างกระแสความตื่นตัวทางการเมืองแบบมีส่วนร่วมอย่างต่อเนื่องให้กระจายไปสู่ทุกภาคส่วนของสังคม โดยเฉพาะให้ภาคประชาชนได้รู้ทันเรื่องการเมืองและสามารถที่จะตัดสินใจเข้าร่วมทางการเมืองได้มากขึ้น คือ สยามสู่ศตวรรษที่ 21 (พิมพ์ครั้งที่ 2, 2537) ฟิสิกส์กับการเมือง สู่ทฤษฎีทั่วไปทางการเมือง (2537) งบประมาณจังหวัด (2537) วัฒนธรรมกับการสร้างสังคมการเมืองประชาธิปไตย (พิมพ์ครั้งที่ 2, 2537) การปฏิรูปการเมือง (ปกขาว) (2538) ผ่าทางตันการเมืองไทย (ปกขาว) (2538) กระบวนทัศน์ใหม่ในการศึกษารัฐ-สังคม สยามท่ามกลางกระแสโลกานุวัตร เมืองไทยในสิบปีหน้า (พิมพ์ครั้งที่ 2, 2538) ไตรลักษณรัฐกับการเมืองไทย (2540) อนาคตการเมืองไทย (2541) ทฤษฎีใหม่ : มิติที่ยิ่งใหญ่ทางความคิด (2541) Portfolios Government และ Multiple Legislative Process ข้อเสนอในการออกแบบระบบการเมืองและการบริหารใหม่ (ปกขาว) (2542) Thailand: State-Building Democracy and globalization (2545) อนาคตที่ไล่ล่าประเทศไทยฯ (ร่วมกับ ศ.ดร.ถิรพัฒน์ วิลัยทอง และคณะ) (2546) สิ่งแวดล้อมกับความมั่นคง : ความมั่นคงของรัฐกับความไม่มั่นคงของราษฎร (ร่วมกับ ศ.ดร.กุสุมา สนิทวงศ์ ณ อยุธยา) (2546) การปฏิรูประบบราชการเพื่อการพัฒนาประเทศที่ยั่งยืน (2547) รัฐ (2551) 100 ปีแห่งการปฏิรูประบบราชการ วิวัฒนาการของอำนาจรัฐและอำนาจการเมือง (พิมพ์ครั้งที่ 4 2554) รัฐกับสังคม : ไตรลักษณรัฐไทยในพหุสังคมสยาม (พิมพ์ครั้งที่ 2, 2554) ประชารัฐกับการเปลี่ยนแปลง (พิมพ์ครั้งที่ 3, 2547) เมืองไทยในสิบปีหน้า (พิมพ์ครั้งที่ 2, 2552) กฎแห่งความช้า (2557)       ผลงานต่างๆ ของ ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ดังข้างต้น ได้ผสานกับกิจกรรมของสถาบันฯ ที่อาจารย์ได้วางเป้าหมายไว้ชัดเจน คือ การให้การศึกษาทางการเมืองแก่สังคมไทย จะทำให้คนไทยมีความรู้ และมีข้อมูลที่เพียงพอต่อการเข้าไปมีส่วนตัดสินใจทางการเมือง อันมีผลต่อการพัฒนาการเมืองไทยให้มีเสถียรภาพในระยะยาว ซึ่งไม่ใช่การไปร่วมจากการถูกครอบงำ หรือชี้นำของภาครัฐหรือกระแสสังคม       นอกจากนี้ สถาบันฯ ยังพัฒนาเครื่องมือเพื่อช่วยครูด้านสังคมศาสตร์ในการสอนในห้องเรียนอีกด้วย อาทิ เกมวงเวียนประชาธิปไตย (2535) และไพ่การเมือง (2538) พิมพ์สี่สีสวยงาม ซึ่งเกิดจากความตั้งใจและความคิดเริ่มเริ่มของ ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ที่ต้องการปลูกจิตสำนึกให้คนไทยตระหนัก คือ เสรีภาพและประชาธิปไตย สันติภาพ สิ่งแวดล้อม และคุณค่าทางวัฒนธรรม       การเสนองานวิจัย การเสริมสร้างสมรรถนะให้กับระบบรัฐสภา (Legislative System Development) โดยได้รับการสนับสนุนจากมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ และไปศึกษาดูงานที่ประเทศเยอรมันเพื่อการนี้โดยเฉพาะ ซึ่งต่อมาได้มีการนำมาพัฒนาในหลายเรื่อง โดยได้ริเริ่มให้รัฐสภาติดตั้งระบบทีวีวงจรปิดเพื่อถ่ายทอดการประชุมให้ประชาชนที่มาเยี่ยมรัฐสภาหรือพบปะนักการเมือง ได้ฟังและเห็นการประชุม รวมถึงการให้มีที่ทำงานของ ส.ส. และ ส.ว. และการจัดให้มีผู้ช่วย ส.ส. และ ส.ว. เพื่อสนับสนุนงานของสมาชิกรัฐสภาให้มีประสิทธิภาพยิ่งขึ้น ดังปรากฏในปัจจุบัน ผู้บุกเบิกแนวคิด การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education) สำหรับประเทศไทย       ในช่วงทศวรรษ 2540 เป็นต้นมา ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิชให้ความสำคัญกับการ “สร้างพลเมือง” มากขึ้น เพื่อให้ “การมีส่วนร่วมทางการเมือง” มีอยู่อย่างต่อเนื่อง และสร้างความเข้าใจในเรื่อง การศึกษา กับ การเมือง ซึ่งเป็นเรื่องที่เอื้อต่อกัน ให้ถูกต้อง ในหลายครั้งและหลายเวทีเสวนาหรือสัมมนาในเรื่องที่เกี่ยวข้อง ไม่ว่าจะเป็นการปฏิรูปการศึกษา การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง วัฒนธรรมพลเมือง ฯลฯ ท่านจะให้การสนับสนุน ให้แง่คิดจากการที่ท่านมาปาฐกถา หรือร่วมในเวทีอภิปรายหลายๆ ครั้ง มีผลงานเขียน-บทความต่างๆ ซึ่งแสดงให้เห็นถึงความสำคัญของ “การสร้างคน” ให้มีความสนใจเรื่องสังคมและการเมือง ซึ่งต้องมีการบ่มเพาะตั้งแต่เด็กให้มีวิธีคิดและวิถีชีวิตประชาธิปไตยให้เป็นวัฒนธรรม ทั้งในครอบครัว ในโรงเรียน ในชุมชน และสังคมของประเทศ ดังปรากฏในหนังสือ “เพลิน” และในช่วงเวลานี้ ท่านก็ได้อุทิศตัวทำงานการศึกษากับเด็กๆ ที่วชิราวุธวิทยาลัยในฐานะผู้บังคับการอีกด้วย ซึ่งท่านได้เคยปรารภไว้ตั้งแต่เป็นอาจารย์สอนอยู่ที่คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ว่า “การเป็นครูสอนเด็กๆ ในโรงเรียนคือความใฝ่ฝัน” ซึ่งแสดงให้เห็นว่าท่านเห็นความสำคัญในการสร้างพลเมืองด้วยการศึกษาให้มีคุณภาพตั้งแต่เด็กเล็กไปจนถึงผู้ใหญ่ ในช่วงเวลาดังกล่าว สถาบันได้ตีพิมพ์หนังสือ วัฒนธรรมพลเมือง ศาสตร์การสอนความเป็นนักประชาธิปไตย โดย ดร.วิชัย ตันศิริ ไปดู Civic Education ที่เยอรมัน และการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง โดยคุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร แนวทางการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองในสังคมประชาธิปไตย โดย ดร.วิชัย ตันศิริ ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช Dr. Canan Atilgan และคุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร และประชาธิปไตยนอกห้องเรียน โดยคุณยศวดี บุณยเกียรติ สถานการณ์เปลี่ยน จุดยืนไม่เปลี่ยนแปลง       การรัฐประหารในปี 2549 และ 2557 สถาบันฯ ก็ยังไม่ละทิ้งแนวทางการพัฒนาประชาธิปไตยของประเทศ อันเป็นแนวทางที่ ศ.ดร.ชัยอนันต์ ได้วางรากฐานไว้ คือการให้การศึกษาทางการเมืองแก่ประชาชนผ่านกิจกรรมหลากหลาย ทั้งเสวนา สัมมนา การวิจัย และผลิตสื่อสิ่งพิมพ์ รวมถึงการเผยแพร่ทาง website (www.fpps.or.th) การผลักดันให้มีการคิดใหม่ในการจัดการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง ก็ยิ่งมีความจำเป็นและมีความสำคัญต่อการสร้างคนเพื่อเสถียรภาพของสังคมโดยรวม การสร้างวัฒนธรรมพลเมืองด้วยการให้การศึกษาทางการเมือง หรือ Civic Education คือการสร้างคนไปพร้อมๆ กับการสร้างระบบ เพราะหากแม้นระบบไม่ดี ก็ยังจะมี “คน หรือพลเมืองที่มีคุณภาพ” เป็นผู้สร้างการเปลี่ยนแปลงระบบ กฎ กติกา หรือรัฐธรรมนูญและประเทศให้ดีขึ้นได้ ซึ่งอาจารย์ได้ให้ความเห็นว่า รัฐบาลไม่ได้มีแนวคิดของการสร้างพลเมืองในแนวทางนี้ โจทย์วิชาการ : ข้อคิดสุดท้าย เรื่อง นกติดปีกประชาธิปไตยไทย       ภายหลังรัฐประหาร เมื่อมีรัฐบาลพลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา ในเดือนพฤศจิกายน 2557 ศ.ดร.ชัยอนันต์ ได้นำเสนอกรอบความคิดเกี่ยวกับสังคมไว้ในหนังสือ “กฎแห่งความช้า” ซึ่งอาจารย์เห็นว่ากรอบนี้ควรใช้ประกอบกับมิติชีวิตที่เป็นธรรมชาติ ซึ่งจำเป็นต้องใช้เวลาและความอดทน รวมถึงเรื่องการเมือง รัฐธรรมนูญ ประชาธิปไตย และการเลือกตั้ง ก็อยู่ภายใต้กฎนี้ และนับเป็นผลงานเล่มสุดท้ายที่ท่านกำชับให้รีบพิมพ์เผยแพร่ในปีนั้น       ต่อมาในปีหลังๆ อาจารย์ไม่สามารถเขียนหนังสือ หรือสื่อสารด้วยการพูดได้เช่นเดิม แต่อาจารย์ก็สามารถจะทำงานทางความคิดที่อาจารย์ชื่นชอบได้อีก ทางสถาบันฯ โดยคุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ได้นำโจทย์วิชาการ เรื่อง “นกติดปีกประชาธิปไตย” ไปสนทนากับอาจารย์ที่โรงพยาบาลจุฬาฯ อยู่เนืองๆ ในช่วงปี 2560 และช่วงปีใหม่ ปี 2561 เป็นการพูดคุยอย่าง “ศิษย์” กับ “ครู” แท้ๆ โดยให้อาจารย์พยักหน้าเมื่อเห็นพ้องด้วย และหากไม่เห็นด้วยให้ส่ายหน้าขณะที่มีการตั้งคำถามและอธิบายประกอบตลอดการสนทนา       การถกเถียงเป็นไปอย่างสนุกและราบรื่น อาจารย์จะตอบรับด้วยดวงตาเป็นประกาย พยักหน้ารับเป็นช่วงๆ สลับด้วยอาการคิ้วขมวดเป็นครั้งคราว เมื่อต้องการคำอธิบายเพิ่มเติม เรื่องที่คุยกันสรุปได้ดังภาพประกอบ อาจารย์อนุญาตให้เขียนเผยแพร่ลงในจดหมายข่าวของสถาบันนโยบายศึกษา (แต่ยังไม่ได้พิมพ์เผยแพร่ในขณะนั้น)       สังคมไทยเป็นสังคมเปิดมาช้านาน และเปิดรับแนวคิด ลัทธิเสรีประชาธิปไตยตามอย่างตะวันตกมานานนับ 8 ทศวรรษ ตั้งแต่ปี 2475 แต่เราก็ยังอยู่ในการเมืองแบบไทยๆ ล้มลุกคลุกคลาน ให้น้ำหนักการเปลี่ยนแปลงที่การจัดโครงสร้างทางอำนาจเป็นหลัก แล้วละเลย “การสร้างคน ที่คิดชอบ อยู่เป็น ในแบบประชาธิปไตย” ซึ่งเป็นเนื้อในของการสร้างวัฒนธรรม ที่ต้องเริ่มต้นจากการสร้าง “ค่านิยมร่วม” ให้กับคนในสังคม       แน่นอนว่า ประชาธิปไตยลอกเลียนแบบกันไม่ได้ ต้อง “คิดและประดิษฐ์สร้าง” ให้เหมาะสมกับสังคมไทยเอง ว่าไปแล้ว สังคมไทยก็มี “รากอารยะ” ที่เป็นตัวเป็นตนของตนเองอยู่ จึงขึ้นอยู่กับว่าจะปรับสร้างระบบอย่างไรให้เหมาะสมกับสังคมไทย พร้อมๆ กับจะสร้างวิธีคิดและอุปนิสัยของคนไทยอย่างไรให้ไปกันได้กับระบบที่ให้ความสำคัญกับส่วนรวม ซึ่งเป็นค่านิยมประชาธิปไตย นี่จึงเท่ากับเป็นการค้นหาบริบทและสร้างบริบทใหม่ที่มีความเป็นไทยและเป็นสากลด้วย       เปรียบไปก็เหมือนนกที่ประกอบสร้างด้วย 2 ปีกที่แตกต่างโดยสิ้นเชิง คือปีกวัฒนธรรมตะวันตก และปีกวัฒนธรรมตะวันออก จึงทำให้หลายครั้งที่นกตัวนี้ทำท่าจะเหินบิน กระพือปีกซึ่งยังขาดดุลยภาพ ก็พลันตกร่วงลงพื้นสู่ที่เดิม       ใช่แล้ว เรายังไม่ได้เปลี่ยนแปลงอะไรเลย นอกจากเวลา 80 กว่าปีที่ผ่านไป เรายังไม่เป็นประชาธิปไตย เราอยากตามอย่างเขา โดยที่ยังไม่ได้ดัดแปลงตัวเอง จึงยังต้องการเวลาในการทำความเข้าใจเพื่อเปลี่ยนแปลง ไม่ใช่เร่งรีบทำเลียนแบบเขา เข้าทำนองของ “กฎแห่งความช้า” งานเขียนชิ้นสุดท้ายที่อาจารย์เขียนเพื่อให้สติฝากไว้แก่สังคมในยามที่ประเทศตกอยู่ในวงจรอุบาทว์อีกครั้ง       ข้อคิดที่ได้จากการหารือกับอาจารย์ ซึ่งไม่คิดเลยว่าจะเป็นการสนทนากันเป็นครั้งสุดท้าย จึงขอนำบันทึกนี้เพื่อเผยแพร่ตามที่ได้รับปากไว้กับอาจารย์ และขอส่งต่อให้กับผู้คนได้ช่วยคิดต่อและไม่ย่อท้อกับการลงแรงทำงาน ไม่ว่าจะปฏิรูปหรือปฏิวัติ เพื่อสร้างสังคมประชาธิปไตยไทยในแบบของเราเอง ยังต้องอดทนบ่มเพาะพัฒนาการ และต้องให้เวลาโดยไม่เร่งรัดรีบทำกระทั่งขาดการตกผลึกทางความคิดของสังคม ทั้งข้อคิดสุดท้ายและผลงานเขียนชิ้นสุดท้ายในช่วงปลายชีวิตของท่าน บอกไว้ว่า “กฎแห่งความช้า ไม่ได้ครอบคลุมถึงการมีอำนาจและการติดยึดในอำนาจ เพราะอำนาจอยู่ภายใต้กฎแห่งความเร็ว เป็นอนิจจัง หมดไปอย่างรวดเร็ว”       ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ผู้มีบทบาทและคุณูปการ ทั้งด้านวิชการ ด้านการเมือง การศึกษา และผู้นำด้านการพัฒนาทางการเมืองในภาคประชาสังคม ท่านได้ฝากแนวคิดและผลงานเป็นที่ประจักษ์ไว้มากมายอย่างต่อเนื่อง และจะยังคงส่งผลต่อนัยยะทางประวัติศาสตร์การพัฒนาการเมืองของประเทศอย่างยิ่งทั้งในช่วงที่ท่านมีชีวิตอยู่ และตลอดไป       ท่านคือผู้สร้างการเปลี่ยนแปลงในประวัติศาสตร์การเมืองไทย การจุดประกายเรื่องการให้การศึกษาทางการเมืองเพื่อพัฒนาการเมืองและประชาธิปไตยในภาคประชาชน จะยังเป็นรากฐานไว้สืบไปให้ผู้คนได้ศึกษาและสานต่อ       สถาบันนโยบายศึกษา จะยังคงสานต่องานที่ ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ประธานสถาบันนโยบายศึกษา ผู้ที่ได้บุกเบิกสร้างไว้ในภาคประชาชนต่อไป