สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ยกระดับคุณภาพเลือกตั้งไทย : การอำนวยความสะดวกในการลงคะแนนเลือกตั้ง

สมชาติ เจศรีชัย

ปุจฉา

ในการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร กฎหมายมีการกำหนดให้มีการอำนวยความสะดวกให้กับบุคคลบางกลุ่ม อาทิ คนพิการ หรือคนชรา ไว้อย่างไรบ้าง?

วิสัชนา

      ผู้เขียนเห็นว่าร่างกฎหมายประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการเลือกตั้งที่ผ่านสภานิติบัญญัติแห่งชาติไปแล้วมีข้อที่น่าพิจารณาบางประการเกี่ยวกับการอำนวยความสะดวกให้กับบุคคลบางกลุ่มบางประเภท¹ ตามนัยของร่างกฎหมายดังกล่าวกำหนดกลุ่มบุคคลที่อำนวยความสะดวกไว้มี 3 กลุ่ม ได้แก่ คนพิการ คนทุพพลภาพ และผู้สูงอายุ คำว่า “คนพิการ” หมายความว่า บุคคลซึ่งมีข้อจำกัดในการปฏิบัติกิจกรรมในชีวิตประจำวันหรือเข้าไปมีส่วนร่วมทางสังคม เนื่องจากมีความบกพร่องทางการเห็น การได้ยินหรือสื่อความหมาย การเคลื่อนไหวหรือทางร่างกาย จิตใจหรือพฤติกรรม สติปัญญาทางออทิสติก และการเรียนรู้หรือความบกพร่องอื่นใด ประกอบกับมีอุปสรรคในด้านต่างๆ และมีความจำเป็นเป็นพิเศษที่จะต้องได้รับความช่วยเหลือ ส่วนคำว่า “ทุพพลภาพ” หมายถึง หย่อนกำลังความสามารถที่จะประกอบการงานตามปรกติได้ อวัยวะอาจจะยังอยู่แต่สูญเสียความสามารถในการใช้งาน และคำว่า “ผู้สูงอายุ” หมายถึง ผู้ที่อยู่ในวัยสูงอายุคือบุคคลที่มีอายุตั้งแต่ 60 ปีขึ้นไป

      ส่วนการอำนวยความสะดวกจัดให้กับบุคคลทั้ง 3 กลุ่ม โดยยึดเอาสถานที่ลงคะแนนกับวิธีการอำนวยความสะดวก กล่าวคือ 1) ในที่เลือกตั้งที่บุคคลนั้นมีชื่ออยู่ในหน่วยเลือกตั้ง กับ 2) จัดที่ลงคะแนนเลือกตั้งเป็นการเฉพาะ ซึ่งบุคคลทั้ง 3 กลุ่มต้องมาลงทะเบียนก่อน (ผลของการลงทะเบียนทำให้ตัดชื่อบุคคลนั้นออกจากบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งในหน่วยเลือกตั้งที่ตนมีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้าน) ส่วนวิธีการอำนวยความสะดวกก็ให้คณะกรรมการการเลือกตั้งไปกำหนดวิธีการเอาภายหลัง แต่ได้กำหนดหลักการไว้ว่า “ให้มีผู้ช่วยเหลือโดยบุคคลอื่นหรือกรรมการประจำหน่วยเลือกตั้งได้ และหากไม่สามารถเคลื่อนไหวร่างกายถึงขนาดทำเครื่องหมายลงคะแนนได้ก็อาจให้บุคคลอื่นหรือกรรมการประจำหน่วยเลือกตั้งเป็นผู้กระทำการแทน (กรณีนี้ศาลรัฐธรรมนูญวินิจฉัยว่า “มาตรา 92 วรรคหนึ่งไม่มีข้อความขัดหรือแย้งต่อรัฐธรรมนูญ มาตรา 85 ที่บัญญัติไว้ว่า “...ให้ใช้วิธีออกเสียงลงคะแนนโดยตรงและลับ...”)

การอำนวยความสะดวกของต่างประเทศ
      การอำนวยความสะดวกในการออกเสียงลงคะแนนสำหรับคนพิการ หรือบุคคลอื่นที่ปรากฏว่ามีการดำเนินการกันในต่างประเทศ มีวิธีการดังนี้ 1) การกำหนดที่เลือกตั้งอื่นในกรณีที่ไม่สามารถเข้าถึง (inaccessible) ที่เลือกตั้งตามที่ปรากฏในบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งได้2) การช่วยเหลือในการลงคะแนน โดยผู้ช่วยเหลือ (companion) หรือเจ้าหน้าที่ที่ดูแล (the presiding officer) 3) กรณีคนพิการทางสายตาการออกเสียงลงคะแนนให้ใช้บัตรกระดาษแม่แบบ (ballot paper template) หรือการเลือกตั้งในอดีตที่ผ่านมามีการกำหนดไว้ในคู่มือคณะกรรมการประจำหน่วยเลือกตั้งกำหนดให้มีบัตรทาบ 4) ออกเสียงทางไปรษณีย์ (Vote by post) และ 5) การออกเสียงลงคะแนนที่โรงพยาบาล สถานพยาบาลหรือสถาบันที่มีลักษณะคล้ายคลึงกันสำหรับผู้ป่วยที่พักรักษาตัวอยู่ที่นั่น

ความเห็นตามกฎหมายไทย
      การอำนวยความสะดวกในกฎหมายไทยกำหนดให้ช่วยเหลือเฉพาะเฉพาะคนพิการ หรือทุพพลภาพ หรือคนชรา แต่ไม่รวมถึงคนป่วย (ที่ยังมีความสามารถทางการรับรู้และตัดสินใจได้ ไม่ใช่บุคคลวิกลจริตหรือจิตฟั่นเฟือนไม่สมประกอบ (ผู้ป่วยที่พักรักษาตัวในโรงพยาบาลจิตเวช)) ซึ่งกรณีเช่นนี้ หากกฎหมายจะเอื้ออำนวยความสะดวกให้ก็อาจให้คณะกรรมการการเลือกตั้งไปกำหนดวิธีการลงคะแนนให้ได้ และไม่มีลักษณะต้องห้ามตามมาตรา 96 อีกด้วย และยังไม่ได้กำหนดให้มีการออกเสียงลงคะแนนทางไปรษณีย์ (มีกำหนดไว้ในการออกเสียงลงคะแนนเลือกตั้งนอกราชอาณาจักร ปรากฏตามร่างกฎหมายว่าด้วยการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร มาตรา 110² ซึ่งถ้าพิจารณาในมิติของ “การอำนวยความสะดวก” ก็จะเป็นอีกประเด็นหนึ่งที่ควรนำมาพิจารณาถกเถียง (Debate) เพื่อให้เกิดมาตรฐานในการจัดการเลือกตั้งทั้งในและนอกราชอาณาจักร นอกจากนี้ ในกฎหมายยังมิได้บัญญัติลักษณะของบัตรเลือกตั้งสำหรับคนพิการทางสายตา หรือการมีอุปกรณ์ช่วยอำนวยความสะดวกสำหรับคนพิการทางสายตาว่าจะต้องดำเนินการประการใด³ ดังนั้น คณะกรรมการอาจมีการออกแบบบัตรเลือกตั้งสำหรับคนพิการทางสายตาเป็นการเฉพาะแทนการใช้บัตรทาบซึ่งเป็นอุปกรณ์เสริมแยกต่างหากจากบัตรเลือกตั้ง เนื่องจากอาจมีความคลาดเคลื่อนของคนพิการทางสายตาในการทาบบัตรเข้ากับบัตรเลือกตั้งแบบปกติที่ได้รับมาจากคณะกรรมการประจำหน่วยเลือกตั้ง เพื่อแสดงให้เห็นถึงความเชื่อมโยงระหว่างการกำหนดแบบบัตรเลือกตั้งกับการอำนวยความสะดวกให้แก่คนพิการทางสายตา

บทส่งท้าย
      การอำนวยความสะดวกในการเลือกตั้งเป็นมิติที่เกี่ยวข้องกับสิทธิมนุษยชน (human rights) ในการเข้าถึงการเลือกตั้งของผู้มีสิทธิเลือกตั้ง จึงต้องพิจารณาทั้งความครอบคลุม และความสะดวกที่เหมาะสม ซึ่งนอกเหนือจากการที่คณะกรรมการการเลือกตั้งจะพิจารณาดำเนินการเองแล้ว ปัจจุบันกิจการเกี่ยวกับคนพิการ และผู้สูงอายุอยู่ในความรับผิดชอบของกรมส่งเสริมและพัฒนาคุณภาพชีวิตคนพิการ และกรมกิจการผู้สูงอายุ กระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ จึงควรมีการบูรณาการวิธีการจัดอำนวยความสะดวกหรือนำฐานข้อมูลของคนพิการ ทุพพลภาพ และผู้สูงอายุที่กรมฯ มีอยู่มาใช้ประโยชน์ในการพิจารณากำหนดในระเบียบคณะกรรมการการเลือกตั้งต่อไป

--------------------------------------------------------------------------------------------------

¹ ร่างพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร มาตรา 92 บัญญัติว่า “เพื่ออำนวยความสะดวกให้แก่คนพิการ หรือทุพพลภาพ หรือผู้สูงอายุ ในการออกเสียงลงคะแนน ให้ คณะกรรมการหรือผู้ซึ่งคณะกรรมการมอบหมายจัดให้มีการอำนวยความสะดวกสำหรับการออกเสียงลงคะแนนของบุคคลดังกล่าวไว้เป็นพิเศษ หรือจัดให้มีการช่วยเหลือในการออกเสียงลงคะแนน ภายใต้การกำกับดูแลของคณะกรรมการประจำหน่วยเลือกตั้ง ในการให้ความช่วยเหลือดังกล่าวต้องให้บุคคลนั้นได้ออกเสียงลงคะแนนด้วยตนเองตามเจตนาของบุคคลนั้น เว้นแต่ลักษณะทางกายภาพทำให้คนพิการ หรือทุพพลภาพ หรือผู้สูงอายุไม่สามารถทำเครื่องหมายลงคะแนนในบัตรเลือกตั้งได้ ให้บุคคลอื่นหรือกรรมการประจำหน่วยเลือกตั้งเป็นผู้กระทำการแทนโดยความยินยอมและเป็นไปตามเจตนาของคนพิการ หรือทุพพลภาพ หรือผู้สูงอายุนั้น ทั้งนี้ ให้ถือเป็นการออกเสียงลงคะแนนโดยตรงและลับ
ในกรณีที่คณะกรรมการเห็นสมควร อาจกำหนดให้มีการจัดที่เลือกตั้งสำหรับคนพิการหรือทุพพลภาพ หรือผู้สูงอายุเป็นกรณีพิเศษ โดยจัดให้บุคคลนั้นได้ลงทะเบียนเพื่อขอใช้สิทธิเลือกตั้ง ณ สถานที่ดังกล่าว และเมื่อได้ลงทะเบียนแล้ว ให้หมดสิทธิเลือกตั้ง ในหน่วยเลือกตั้งที่ตนมีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้าน การอำนวยความสะดวกตามวรรคหนึ่ง การจัดที่เลือกตั้ง และการลงทะเบียนเพื่อขอใช้สิทธิตามวรรคสอง ให้เป็นไปตาม หลักเกณฑ์และวิธีการที่คณะกรรมการกำหนด การลงทะเบียนดังกล่าวให้เป็นไปตามวิธีการที่คณะกรรมการกำหนด ซึ่งต้องคำนึงถึงความสะดวกของผู้ขอลงทะเบียนด้วย

² มาตรา 110 ในกรณีที่มีผู้มีสิทธิเลือกตั้งลงทะเบียนเพื่อ ขอใช้สิทธิเลือกตั้งในประเทศใด ให้คณะกรรมการหรือผู้ซึ่ง คณะกรรมการมอบหมายจัดให้มีการออกเสียงลงคะแนนในประเทศ นั้น โดยอาจจัดให้มีสถานที่ลงคะแนน หรือให้มีการออกเสียงลงคะแนนทางไปรษณีย์หรือโดยวิธีอื่นใดที่มิใช่เป็นการจัดให้มีสถานที่ออกเสียงลงคะแนนก็ได้ ทั้งนี้ ให้พิจารณาตามความเหมาะสมของประเทศนั้น และให้เป็นไปตามหลักเกณฑ์ วิธีการ และเงื่อนไขที่คณะกรรมการกำหนด

³ มาตรา 85 การออกเสียงลงคะแนนให้กระทำได้โดย วิธีการลงคะแนนด้วยบัตรเลือกตั้ง คณะกรรมการอาจกำหนดให้มีการออกเสียงลงคะแนน โดยวิธีอื่นก็ได้ หากการออกเสียงลงคะแนนโดยวิธีนั้นสามารถ ป้องกันการทุจริตในการเลือกตั้งได้อย่างมีประสิทธิภาพ และสะดวกกว่าการออกเสียงลงคะแนนด้วยบัตรเลือกตั้งและมีค่าใช้จ่ายที่คุ้มค่า และวิธีการนั้นเป็นการออกเสียงลงคะแนนโดยตรงและลับ
การออกเสียงลงคะแนนตามวรรคหนึ่งและวรรคสอง ให้เป็นไปตามหลักเกณฑ์และวิธีการที่คณะกรรมการกำหนด