สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ยกระดับคุณภาพเลือกตั้งไทย : การลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้ง

สมชาติ เจศรีชัย

ปุจฉา

ในการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเราสามารถไปใช้สิทธิออกเสียงลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้งได้หรือไม่ ถ้าได้จะต้องทำอย่างไรบ้าง?

วิสัชนา

      กิจกรรมการเลือกตั้งทั้งหลายที่สำคัญที่สุดจะไปกระทำกันใน “วันเลือกตั้ง” เพราะเป็นการที่ราษฎรตัดสินใจไปใช้สิทธิของตนเองลงคะแนนเสียงเลือกตัวแทนในการบริหารการปกครองประเทศแต่ละระดับ ผู้เขียนมักจะให้นิยามของการเลือกตั้งว่า “เป็นการเลือกคนใช้เงินแทนตัวเรา” เนื่องจากตัวแทนของเราไม่ว่าจะเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร หรือสมาชิกสภาท้องถิ่น ถึงที่สุดแล้วหน้าที่สำคัญของสมาชิกสภาคือการอนุมัติร่างกฎหมายหรือข้อบัญญัติท้องถิ่น การใช้งบประมาณที่มาจากภาษีของราษฎรนั่นเอง

      โดยหลักการที่บัญญัติไว้ในรัฐธรรมนูญมีความข้อหนึ่งที่น่าสนใจ ได้แก่ข้อความที่ว่า “การเลือกตั้ง... ต้องเป็นวันเดียวกันทั่วราชอาณาจักร” ตามมาตรา 102 ซึ่งการกำหนดให้การเลือกตั้งต้องกระทำขึ้นเป็นวันเดียวกันทั่วทั้งราชอาณาจักรนี้มีความสำคัญมาก เพราะอาจทำให้การเลือกตั้งถึงขั้นไม่ชอบด้วยรัฐธรรมนูญ โดยการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเมื่อวันที่ 2 กุมภาพันธ์ 2557 ศาลรัฐธรรมนูญมีการพิจารณาวินิจฉัยว่าการจัดการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเป็นการทั่วไปเมื่อวันที่ 2 กุมภาพันธ์ 2557 ตามพระราชกฤษฎีกายุบสภาผู้แทนราษฎร พ.ศ.2556 เป็นการเลือกตั้งที่ไม่ชอบด้วยรัฐธรรมนูญ เนื่องจากมิได้กระทำขึ้นเป็นวันเดียวกันทั่วราชอาณาจักร สำหรับการเลือกตั้งในเขตเลือกตั้งที่มีปัญหาจำนวน 28 เขต

      อย่างไรก็ดี การเลือกตั้งในครั้งดังกล่าวมีเหตุจากความขัดแย้งทางการเมือง และก่อปัญหาความไม่สงบเป็นเหตุให้คณะกรรมการการเลือกตั้งไม่อาจหาทางออกได้ตามช่องทางของกฎหมายที่มีอยู่ในขณะนั้น แต่สำหรับประเด็นที่หยิบยกขึ้นมาเป็นประเด็นในกรณีเป็นการที่ผู้มีสิทธิเลือกตั้งจะมีการไปใช้สิทธิลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้งได้หรือไม่ ทั้งนี้ จะเห็นได้ว่ากฎหมายกำหนดกิจกรรมาที่เป็นการเลือกตั้งในวันเลือกตั้งไว้สองกรณี คือ การลงคะแนนเลือกตั้งและการนับคะแนนเลือกตั้ง ซึ่งจะต้องกระทำต่อเนื่องกันไป ดังนั้น การลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้ง โดยที่ยังมิได้นับคะแนนเลือกตั้งก็สามารถกระทำได้

การลงคะแนนเลือกตั้งกรณีใดบ้างที่กฎหมายบัญญัติให้สามารถกระได้ก่อนวันเลือกตั้ง
      กรณีที่กำหนดให้มีการลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้ง ได้แก่ การลงคะแนนเลือกตั้งนอกราชอาณาจักร การลงคะแนนเลือกตั้งนอกเขตเลือกตั้ง และการลงคะแนนเลือกตั้งในเขตเลือกตั้ง แต่การจะไปใช้สิทธิลงคะแนนเลือกตั้งได้ทันทีไม่อาจกระทำได้ เมื่อกฎหมายเอื้อประโยชน์ให้ผู้มีสิทธิเลือกตั้งให้ไปใช้สิทธิลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้งได้เช่นนี้ จึงวางมาตรการในการทำให้การเลือกตั้งเป็นไปโดย “สุจริตและเที่ยงธรรม” และกำหนดแนวทางให้ผู้มีสิทธิเลือกตั้งแสดงเจตนาในการไปใช้สิทธิเฉพาะราย โดยการกำหนดให้ผู้มีสิทธิเลือกตั้งที่ประสงค์จะลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้งต้องไป “ลงทะเบียน” ก่อนตามหลักเกณฑ์และวิธีการที่คณะกรรมการการเลือกตั้งกำหนด

การลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้งนอกราชอาณาจักร
      การจัดให้มีการลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้งนอกราชอาณาจักรมีการกำหนดขึ้นนับตั้งแต่การเลือกตั้งสมาชิกวุฒิสภาเมื่อวันที่ 4 มีนาคม 2543 ซึ่งในครั้งนั้นถือว่าเป็นเรื่องใหม่มาก โดยกำหนดให้คนไทยที่มีถิ่นที่อยู่ในต่างแดนต้องไปลงทะเบียนที่สถานเอกอัครราชทูตหรือสถานกงสุลไทยทั่วโลกกว่า 60 แห่ง เสียก่อน เมื่อถึงกำหนดเวลาที่ให้มีการลงคะแนนเลือก (ปกติจะกำหนดก่อนถึงวันเลือกตั้งในประเทศไทยเป็นเวลา 7 วัน เพื่อให้บัตรเลือกตั้งส่งกลับมานับคะแนนในประเทศทันในวันเลือกตั้ง จากนั้นกฎหมายก็มีพัฒนาการโดยให้คณะกรรมการการเลือกตั้งจัดส่งบัตรเลือกตั้งไปให้ผู้มีสิทธิเลือกตั้งที่ลงทะเบียนไว้ แล้วส่งกลับคืนมาทางไปรษณีย์ หรือจัดหน่วยเลือกตั้งเคลื่อนที่ไปยังชุชนที่มีชาวไทยอยู่อย่างหนาแน่น โดยไม่ต้องเดินทางไปลงคะแนนเลือกตั้งที่สถานเอกอัครราชทูตหรือสถานกงสุล

การลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้งนอกเขตเลือกตั้ง
      ผู้มีสิทธิเลือกตั้งที่ไปศึกษา ทำงาน หรือได้รับคำสั่งของทางราชการให้ไปปฏิบัติหน้าที่นอกเขตเลือกตั้งที่ตนมีสิทธิเลือกตั้ง หรืออาศัยอยู่นอกเขตเลือกตั้งที่ตนมีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้าน โดยมิได้แจ้งย้ายที่อยู่ในทางทะเบียน หรือผู้มีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านปัจจุบันไม่ถึง 90 วัน กรณีดังกล่าวกฎหมายว่าด้วยการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร (เริ่มตั้งแต่ 8 พฤศจิกายน 2543)บัญญัติให้สามารถไปลงทะเบียนขอใช้สิทธิลงคะแนนเลือกตั้ง ส.ส. นอกเขตเลือกตั้ง ณ ที่เลือกตั้งกลางของจังหวัดที่อาศัยอยู่ได้ ยื่นคำร้องขอลงทะเบียนต่อคณะกรรมการการเลือกตั้งประจำเขตเลือกตั้งภายในระยะเวลาที่คณะกรรมการการเลือกตั้งกำหนด (เดิมเคยกำหนดไว้เป็นเวลา 30 วัน) กรณีเขตเลือกตั้งใดมีพระราชกฤษฎีกาให้มีการเลือกตั้ง ส.ส. แทนตำแหน่งที่ว่าง หรือมีการเลือกตั้งใหม่ บุคคลผู้ลงทะเบียนขอใช้สิทธิดังกล่าวก็สามารถเดินทางกลับไปใช้สิทธิลงคะแนนเลือกตั้ง ณ หน่วยเลือกตั้งที่ตนมีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านได้

การลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้งในเขตเลือกตั้ง
      ผู้มีสิทธิเลือกตั้งที่อยู่อาศัยในบ้านตามทะเบียนบ้าน แต่ในวันเลือกตั้งต้องเดินทางออกนอกเขตไม่สามารถไปใช้สิทธิได้ ก็สามารถไปแสดงตนเพื่อขอลงคะแนนเลือกตั้ง ส.ส. ก่อนวันเลือกตั้งได้ ณ ที่เลือกตั้งกลางในเขตเลือกตั้งที่ตนมีสิทธิเลือกตั้ง โดยไม่ต้องยื่นคำขอลงทะเบียนแต่ต้องแจ้งขอใช้สิทธิดังกล่าวต่อคณะกรรมการการเลือกตั้งประจำเขตเลือกตั้งภายในระยะเวลาที่คณะกรรมการการเลือกตั้งกำหนด

บทส่งท้าย
      แม้การใช้สิทธิลงคะแนนเลือกตั้งล่วงหน้าจะมิใช่เรื่องใหม่ แต่ยังมีประเด็นถกเถียงที่สำคัญคือ ประการแรกลงทะเบียนในการเลือกตั้งครั้งนั้นแล้ว ครั้งต่อไปต้องลงใหม่อีกหรือไม่ (ใช้สิทธิได้ครั้งเดียว) ประการที่สองคือ วิธีการลงคะแนนเลือกตั้งนอกราชอาณาจักรจะนำระบบลงคะแนนออนไลน์มาใช้ได้หรือไม่ (ปัญหาเรื่องหลักการ “โดยตรงและลับ”) ประการที่สาม กำหนดให้ลงทะเบียนก่อนจัดทำบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้ง (ยกเว้นผู้ที่ต้องการลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้งภายในเขตเลือกตั้ง) เพื่อตัดปัญหาการมาใช้สิทธิซ้ำซ้อนและการลบชื่อออกจากบัญชีรายชื่อภายหลัง) และประการสุดท้าย คือ การหามาตรการให้ผู้ที่มีสิทธิเลือกตั้งที่อยู่นอกเขตเลือกตั้งที่ตนมีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านต้องย้ายทะเบียนบ้านให้ถูกต้องตามกฎหมายการทะเบียนราษฎร เหล่านี้ล้วนต้องนำมาพิจารณาหาวิธีการที่เหมาะสมกันต่อไป