สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

การสรรหาและเลือกสรรตัวผู้สมัครรับเลือกตั้ง

สมชาติ เจศรีชัย

ปุจฉา

ในการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยและกฎหมายประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการเลือกตั้ง ส.ส. จะมีวิธีการส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งกันอย่างไร?

วิสัชนา

การเลือกตั้ง ส.ส. ตามรัฐธรรมนูญและกฎหมายประกอบรัฐธรรมนูญครั้งนี้ พรรคการเมืองที่ส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งแบบแบ่งเขตเลือกตั้งแล้วจึงจะมีสิทธิส่งผู้สมัครแบบบัญชีรายชื่อได้ การจัดทำบัญชีรายชื่อต้องให้ ๑) สมาชิกพรรคมีส่วนร่วมในการพิจารณา ๒) คำนึงถึงผู้สมัครรับเลือกตั้งจากภูมิภาคต่างๆ และ ๓) ความเท่าเทียมกันระหว่างหญิงชาย (รธน. ม.๙๐) พรรคการเมืองจะไม่ส่งผู้สมัครครบทั้ง ๓๕๐ เขตและเสนอบัญชีรายชื่อไม่ครบ ๑๕๐ รายชื่อ ก็ได้

กระบวนการสรรหาผู้สมัครรับเลือกตั้ง

      การกำหนดวิธีการขั้นตอนการสมัครรับเลือกตั้งอยู่ในกฎหมายว่าด้วยการเลือกตั้ง ส.ส. แต่การส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งบัญญัติไว้ในกฎหมายว่าด้วยพรรคการเมือง ดังนั้น เมื่อมีการประกาศให้มีการเลือกตั้งครั้งใดก็ต้องใช้กฎหมายหลักถึง ๔ ฉบับ ได้แก่ ๑) รัฐธรรมนูญ (เป็นกฎหมายหลัก) ๒) พ.ร.ป. กกต. ๓) พ.ร.ป.พรรคการเมือง และ ๔) พ.ร.ป.เลือกตั้ง ส.ส. นี่ยังไม่รวมระเบียบคณะกรรมการการเลือกตั้งที่ออกตามกฎหมายประกอบรัฐธรรมนูญอีกหลายฉบับด้วยกัน

      การส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งแยกเป็นแบบแบ่งเขตเลือกตั้ง และแบบบัญชีรายชื่อ ซึ่งตามกฎหมายพรรคการเมืองกำหนดขั้นตอนการสรรหาตัวผู้สมัครตั้งแต่ระดับพื้นที่ ไล่เรียงมาจนถึงคณะกรรมการบริหารพรรค ซึ่งหลายคนเรียกกระบวนการนี้ว่า “ไพรมารีโวต (primary vote)” หรือที่บางท่านเรียกว่า “ระบบการคัดเลือกผู้สมัครรับเลือกตั้งขั้นต้น”

      การสรรหาผู้สมัครรับเลือกตั้งตามกฎหมายว่าด้วยพรรคการเมืองนี้จะต้องมีปัจจัยพื้นฐาน ๒ ประการ คือ
      ๑) สาขาพรรคการเมือง
      ๒) ตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัด

      การมีสาขาพรรคการเมืองนี้ไม่ใช่สาขาพรรคประจำจังหวัด แต่ส่วนมากจะมีความมั่นคงในระดับเขตเลือกตั้งที่พรรคการเมืองนั้นมีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร แต่ถ้าไม่มีการจัดตั้งสาขาพรรคการเมือง ส่วนมาก ส.ส.ในเขตเลือกตั้งนั้นก็มักจะตั้งเป็นศูนย์ประสานงาน ซึ่งอาจพัฒนามาจากการเป็นศูนย์ประสานงานเมื่อครั้งที่มีการเลือกตั้ง การที่ไม่มีการตั้งสาขาพรรคก็อาจเกิดจากการที่สาขาพรรคจะต้องอยู่ภายใต้บังคับของกฎหมายพรรคการเมืองนั่นเอง ความยุ่งยากดังกล่าวบางพรรคก็ไม่มีสาขาพรรคในจังหวัดที่มีและไม่มี ส.ส. แต่ไปเลี่ยงกฎหมายเป็นศูนย์ประสานงานของพรรค ส่วนตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัดก็เป็นการกำหนดขึ้นมาใหม่ในกฎหมายพรรคการเมืองฉบับนี้การสรรหาผู้สมัครภายในเขตเลือกตั้งนั้น เป็นการเปิดทั่วไปให้สมาชิกของแต่ละพรรคยื่นความจำนงที่ต้องการเป็นผู้สมัครรับเลือกตั้งในนามพรรคการเมืองนั้น นั่นหมายความว่ากระบวนการสมัครเป็นสมาชิกพรรคต้องเสร็จเรียบร้อยแล้วจนมีสถานภาพ (Status) การเป็นสมาชิกพรรค แล้วให้คณะกรรมการสรรหาฯ ตรวจสอบคุณสมบัติของผู้สมัครในแต่ละเขต แล้วส่งรายชื่อผู้สมัครให้สาขาพรรคการเมืองหรือตัวแทนพรรคประจำจังหวัดที่มีพื้นที่รับผิดชอบในเขตเลือกตั้งนั้น

การเลือกสรรเป็นผู้สมัครรับเลือกตั้งเบื้องต้น

      เมื่อสาขาพรรคการเมืองหรือตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัดได้รับรายชื่อผู้สมัคร ให้จัดประชุมสมาชิกเพื่อลงคะแนนเลือกผู้สมัครตามที่คณะกรรมการสรรหาฯ ส่งมา การประชุมสาขาพรรคการเมืองต้องมีสมาชิกมาประชุมไม่น้อยกว่า ๑๐๐ คนหรือการประชุมตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัดต้องมีสมาชิกมาประชุมไม่น้อยกว่า ๕๐ คน โดยในการลงคะแนนให้สมาชิกมีสิทธิลงคะแนนเลือกได้หนึ่งคน และเมื่อลงคะแนนเสร็จแล้วให้นับคะแนนและประกาศผลการนับคะแนน แล้วรายงานรายชื่อผู้สมัครซึ่งได้รับคะแนนสูงสุดสองลำดับแรกให้คณะกรรมการสรรหาฯ

      จากนั้นให้คณะกรรมการสรรหาฯ ส่งรายชื่อผู้สมัครซึ่งได้รับคะแนนสูงสุดของแต่ละเขตเลือกตั้งให้คณะกรรมการบริหารพรรคพิจารณาให้ความเห็นชอบ โดยหากคณะกรรมการบริหารพรรคไม่เห็นชอบ ให้แสดงเหตุผลและให้พิจารณาผู้สมัครซึ่งได้คะแนนในลำดับถัดไปเป็นผู้สมัครรับเลือกตั้ง ในกรณีที่คณะกรรมการบริหารพรรคการเมืองไม่เห็นชอบกับรายชื่อทั้งหมด ให้คณะกรรมการบริหารพรรคการเมืองและคณะกรรมการสรรหาฯ ประชุมร่วมกัน หากที่ประชุมร่วมกันมีมติเห็นชอบกับผู้สมัครรายใด ก็ให้เสนอชื่อผู้สมัครายนั้น

      ส่วนการส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งแบบบัญชีรายชื่อ ให้คณะกรรมการสรรหาฯ กำหนดวัน เวลา และสถานที่ในการเสนอรายชื่อบุคคลเป็นผู้สมัครรับเลือกตั้ง และมีหนังสือแจ้งไปยังคณะกรรมการบริหารพรรคการเมือง หัวหน้าสาขาพรรคการเมือง ตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัด และประกาศให้สมาชิกทราบ เมื่อครบกำหนดเวลาเสนอรายชื่อ ให้คณะกรรมการสรรหาฯ ตรวจสอบคุณสมบัติและจัดทำบัญชีรายชื่อไม่เกิน ๑๕๐ คน โดยคำนึงถึงผู้สมัครรับเลือกตั้งจากภูมิภาคต่างๆ และความเท่าเทียมกันระหว่างชายและหญิง แล้วส่งบัญชีรายชื่อดังกล่าวไปยังสาขาพรรคการเมืองหรือตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัด หัวหน้าสาขาพรรคการเมืองหรือตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัดจะต้องจัดให้มีการประชุม (การประชุมสาขาพรรคการเมืองต้องมีสมาชิกมาประชุมไม่น้อยกว่า ๑๕๐ คน หรือการประชุมตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัดต้องมีสมาชิกมาประชุมไม่น้อยกว่า ๕๐ คน) เพื่อให้สมาชิกลงคะแนนเลือกตั้งบุคคลในบัญชีรายชื่อโดยให้สมาชิกลงคะแนนเลือกได้คนละไม่เกิน ๑๕ คน เมื่อลงคะแนนเลือกเสร็จสิ้นแล้ว ให้หัวหน้าสาขาพรรคการเมืองหรือตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัดประกาศผลการนับคะแนน แล้วรายงานไปยังคณะกรรมการสรรหาฯ โดยเร็ว จากนั้นให้คณะกรรมการสรรหาฯ จัดทำบัญชีรายชื่อผู้สมัครรับเลือกตั้ง โดยเรียงลำดับตามผลรวมของคะแนนที่ได้รับจากสาขาพรรคการเมืองหรือตัวแทนพรรคการเมืองประจำจังหวัด ส่งบัญชีให้กับคณะกรรมการบริหารพรรคการเมืองพิจารณาให้ความเห็นชอบ หากคณะกรรมการบริหารพรรคฯ ไม่เห็นชอบด้วย จะต้องดำเนินการใหม่จนกว่าจะได้บัญชีรายชื่อผู้สมัครรับเลือกตั้ง

บทสรุป

การสรรหาและเลือกสรรผู้สมัครดังกล่าวแม้จะมีลักษณะของความเป็นประชาธิปไตย และการมีส่วนร่วม อย่างหลากหลายของสมาชิกพรรค แต่ยังอาจมีประเด็นปัญหาที่กระบวนการต้องไม่เกิดการครอบงำสมาชิก มีเวลาเพียงพอกับการสรรหาแต่ละขั้นตอน เพื่อให้แล้วเสร็จทันเวลากับการรับสมัครเลือกตั้งในระดับเขตและการยื่นบัญชีรายชื่อผู้สมัครให้กับคณะกรรมการการเลือกตั้ง ตลอดจนสามารถเลือกผู้สมัครที่มีคุณภาพได้จริง