สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

เรื่อง ยกระดับคุณภาพการเลือกตั้งไทย : ส.ส.แบบแบ่งเขตเลือกตั้ง และ ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อ

สมชาติ เจศรีชัย

ปุจฉา
      รัฐธรรมนูญกำหนดให้มีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร (ส.ส.) สองประเภท คือ ส.ส.แบบแบ่งเขตเลือกตั้งและ ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อ โดยกำหนดให้มีความเชื่อมโยงกันไว้ อยากทราบว่าเพราะเหตุใดจึงเป็นเช่นนั้น

วิสัชนา
      ที่กล่าวว่าการเลือกตั้ง ส.ส. ทั้งสองประเภทมีความเชื่อมโยงกันหรือเกี่ยวข้องกันก็เนื่องจากรัฐธรรมนูญกำหนดหลักการสำคัญในการลงคะแนนเลือกตั้ง การนับคะแนน และการได้มาซึ่ง ส.ส.ประเภทบัญชีรายชื่อไว้ โดยให้มีการลงคะแนนเลือกตั้งเฉพาะ ส.ส.แบบแบ่งเขตเลือกตั้งเท่านั้น (มีบัตรเลือกตั้งใบเดียว) จากนั้นก็จะมีการนับคะแนนเลือกตั้งของ ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้ง ผู้สมัครรับเลือกตั้งรายใดได้คะแนนสูงสุด (ตามหลัก First-past-the-post) ก็จะอยู่ในลำดับที่จะเป็นผู้ได้รับการเลือกตั้ง แต่ทั้งนี้คะแนนที่ได้นั้นจะต้องมีจำนวนสูงกว่าจำนวนบัตรเลือกตั้งที่กากบาทไม่ประสงค์จะลงคะแนนเลือกผู้สมัครคนใดเลย จากนั้นก็ให้นำคะแนนของผู้สมัครรับเลือกตั้งแบบแบ่งเขตเลือกตั้งของแต่ละพรรคที่ได้รับไปคำนวณหาจำนวน ส.ส. ในสภาทั้งหมดที่พรรคนั้นๆ ที่จะพึงมี และจำนวน ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อที่พรรคนั้นพึงได้รับ ดังนั้น ความเกี่ยวพันของการเลือกตั้ง ส.ส. ของทั้งสองประเภท จึงพอจะสรุปได้เป็นดังนี้

      1 การสมัครรับเลือกตั้ง

      เมื่อครั้งที่มีการบังคับใช้รัฐธรรมนูญฉบับปี 2540 และปี 2550 ก็มีการกำหนดให้มี ส.ส. สองประเภทเช่นกัน แต่ให้มีการลงคะแนนเลือกตั้งแบบบัตรเลือกตั้งสองใบ คือ บัตรเลือกตั้ง ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้ง และบัตรเลือกตั้ง ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อ โดยให้มีการยื่นบัญชีรายชื่อผู้สมัครรับเลือกตั้ง ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อต่อคณะกรรมการการเลือกตั้งก่อน แล้วจึงจะให้มีการสมัครรับเลือกตั้ง ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้ง

      ในขณะที่หลักการของการเลือกตั้ง ส.ส. ตามรัฐธรรมนูญปัจจุบัน ได้กำหนดให้มีการสมัครเลือกตั้ง ส.ส. แบบแบ่งเขตเลือกตั้งก่อน แล้วพรรคการเมืองจึงจะสามารถยื่นบัญชีรายชื่อผู้สมัครรับเลือกตั้งของพรรคแบบบัญชีรายชื่อได้ เมื่อหลักการเป็นเช่นนี้ พรรคการเมืองจึงต้องส่งสมาชิกพรรคลงสมัครรับเลือกตั้งแบบแบ่งเขตก่อน แต่ไม่จำเป็นต้องส่งให้ครบทั้ง 350 เขตเลือกตั้ง จากนั้นก่อนที่จะปิดการรับสมัครเลือกตั้ง ส.ส.แบบแบ่งเขต พรรคการเมืองนั้นก็จะสามารถยื่นบัญชีรายชื่อผู้สมัคร ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อต่อคณะกรรมการการเลือกตั้งได้ ในเมื่อคะแนนซึ่งมีที่มาจากผู้สมัครรับเลือกตั้งแบบแบ่งเขตเลือกตั้งจะนำมาใช้คำนวณหา ส.ส. ที่พึงมีทั้งสภาของพรรคการเมืองและ ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อที่พึงจะได้รับ พรรคจึงต้องสรรหาคนดีมาลงสมัครในแต่ละเขต และผู้ที่เป็นคนดีจะต้องลงสมัครรับเลือกตั้งในนามของพรรคที่ดี (นโยบายดี การบริหารพรรคดีมีธรรมาภิบาล) ด้วย

      2 การลงคะแนนและการนับคะแนน
      การลงคะแนน การเลือกตั้งครั้งใหม่นี้จะมีผลในทางการเมือง เนื่องจากเป็นการลงคะแนนเลือกตั้งในบัตรเลือกตั้งใบเดียวแต่ส่งผลถึงจำนวนที่นั่งทั้งหมดในสภาของพรรคการเมืองที่ส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งและการได้ ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อ พรรคจึงต้องพิถีพิถันในการส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งแบบแบ่งเขตเลือกตั้ง เพื่อครองใจผู้มีสิทธิเลือกตั้งในระบบ “one man one vote” หรือหนึ่งคนหนึ่งเสียง ทุกคะแนนจึงมีค่าต่อการจัดตั้งรัฐบาลหรือการทำงานทางการเมืองในสภา อย่างไรก็ดี การเลือกตั้งต้องมีคุณภาพ ไม่ได้ชี้ขาดที่ต้องมีผู้เลือกตั้งในเปอร์เซ็นต์ที่มากๆ แต่อยู่ที่การให้ความรู้ทางการเมืองแก่ประชาชนและจัดให้การลงคะแนนเลือกตั้งสะดวก ง่าย ไม่เป็นบัตรเสีย เริ่มตั้งแต่การออกแบบบัตรเลือกตั้ง การแสดงตนใช้สิทธิ และการจัดที่เลือกตั้ง
      ส่วนการนับคะแนน เมื่อปรากฏว่าการนับคะแนนสิ้นสุดแล้ว คะแนนที่ผู้สมัครแต่ละคนได้รับ บัตรเสีย (เกิดจากสาเหตุต่างๆ) และบัตรที่กากบาทในช่อง”ไม่ประสงค์จะลงคะแนน” จะถูกนำมาประมวลจากทุกหน่วยเลือกตั้ง เพื่อหาผู้สมัครรับเลือกตั้งที่จะเป็นผู้ที่อยู่ในลำดับที่จะได้รับการเลือกตั้ง (ซึ่ง กกต. จะประกาศผลการเลือกตั้ง) ของแต่ละเขตเลือกตั้ง กรณีที่ผู้ได้รับคะแนนเลือกตั้งสูงสุดภายในเขตเลือกตั้งแต่ยังน้อยกว่าจำนวนบัตรเลือกตั้งที่กากบาทไม่ประสงค์จะลงคะแนน กรณีเช่นนี้ กกต. จะไม่ประกาศผลการเลือกตั้ง และจะต้องประกาศให้มีการรับสมัครใหม่ กับไม่นำคะแนนที่ผู้สมัครแต่ละคนได้รับครั้งนี้ไปใช้ในการคำนวณหาจำนวนที่นั่งของพรรคในสภา และคำนวณหาจำนวน ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อ

      3 การได้มาซึ่ง ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อ โดยนำคะแนนเลือกตั้งจากระบบแบ่งเขตเลือกตั้งของผู้สมัครรับเลือกตั้งแต่ละคนของแต่ละพรรคที่ได้รับไปคำนวณหาจำนวน ส.ส. ในสภาทั้งหมดที่พรรคนั้นๆ จะพึงมี และจำนวน ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อที่จะพึงได้รับ ซึ่งเป็นการสะท้อนค่านิยมของคนไทยที่ยังให้คุณค่าในตัวบุคคลมากกว่าสถาบันทางการเมืองคือพรรคการเมือง

      4 การเสนอชื่อบุคคลที่สมควรให้ความเห็นชอบเป็นนายกรัฐมนตรี ให้พรรคการเมืองที่ส่งผู้สมัครรับเลือกตั้ง ส.ส.แบบแบ่งเขตเลือกตั้งแจ้งรายชื่อบุคคล ซึ่งพรรคการเมืองนั้นมีมติว่าจะเสนอให้สภาผู้แทนราษฎรพิจารณาให้ความเห็นชอบเพื่อแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีไม่เกินสามรายชื่อต่อคณะกรรมการก่อนปิดการรับสมัครรับเลือกตั้ง ส.ส.แบบแบ่งเขตเลือกตั้ง

      ข้อความสุดท้ายที่อยากจะสื่อถึงผู้อ่านก็คือว่าระบบการเลือกตั้ง ส.ส.แบบนี้ที่บางท่านเรียกว่า “ระบบจัดสรรปันส่วน” ก็คือการเลือกตั้งระบบผสม (Mixed Electoral Systems) ระหว่างการแบ่งเขตกับแบบสัดส่วน แต่เมื่อเราใช้คะแนนเลือกตั้งของ ส.ส.แบบแบ่งเขตเลือกตั้งมาคำนวณเพื่อให้ได้มาซึ่งส.ส.แบบบัญชีรายชื่อโดยไม่มีการลงคะแนนเลือกตั้ง ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อ จึงเห็นว่า ส.ส.แบบบัญชีรายชื่อไม่ได้มาจากการเลือกตั้งโดยตรงของประชาชน จึงเป็น “แบบหรือระบบ” การเลือกตั้งที่เป็นแบบไทยๆ ที่รอการพิสูจน์จริงๆ ถ้าแบบนี้ไปได้ดี แก้ไขปัญหาการเลือกตั้งที่มีมาในอดีตได้ นักรัฐศาสตร์ทั่วโลกเห็นที่จะต้องรื้อตำราและมาศึกษาเรื่องนี้ในประเทศไทยกันอย่างหนักเชียวละ