สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 : พระผู้ทรงผดุงคุณค่าและศักดิ์ศรีแห่งมนุษย์ชน (ตอนจบ)

ทิพย์พาพร ตันติสุนทร

ด้านเศรษฐกิจ

      ดังที่รับรู้กันทั้งในและต่างประเทศแล้วว่า พระองค์ทรงพระราชทานปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงแก่สังคมไทย ในช่วงวิกฤติเศรษฐกิจปี 2540 ซึ่งแท้จริงแล้ว พระองค์ได้พระราชทานแนวคิดนี้แก่นิสิตมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ในปี 2517 ซึ่งเกิดจากประสบการณ์ของพระองค์ที่อยู่กับพื้นที่ต่างๆ และทรงเล็งเห็นปัญหาที่เกิดขึ้นกับประเทศ

      ปัญหาความยากจนเป็นปัญหาหลัก และยังนำไปสู่ความขัดแย้งอันเนื่องมาจากความเหลื่อมล้ำตามมาอีกมาก ความยากจนจึงถือว่าเป็นรากฐานของปัญหาความขัดแย้งในชาติเพราะความไม่พออยู่พอกินและถูกเอารัดเอาเปรียบจากคนที่มีโอกาสเหนือกว่า การพัฒนาคนให้สามารถสร้างเศรษฐกิจที่พึ่งตัวเองได้ จึงเกิดขึ้นจากหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง ที่สามารถนำไปประยุกต์ให้ใช้ได้ทุกระดับตั้งแต่ บุคคล ครอบครัว ชุมชน จนถึงประเทศ และสามารถนำไปใช้กับภาคธุรกิจได้ด้วย หลักคิดของพระองค์นี้ได้รับการยอมรับในระดับโลกว่าทรงเป็นพระมหากษัตริย์นักพัฒนา คือพัฒนามนุษย์ให้สามารถที่จะพึ่งตนเองได้ โดยมีปัจจัยสี่เป็นพื้นฐานของชีวิต และอยู่ในทางสายกลางคือ พอประมาณ ไม่เบียดเบียน ไม่โลภมาก นับเป็นหลักการที่ให้ความสำคัญกับความเป็นมนุษย์สูงกว่าวัตถุ และหากเป็นการทำธุรกิจก็หมายความถึงการไม่แสวงหากำไรมากจนกระทั่งเบียดเบียนเพื่อนมนุษย์ ซึ่งเป็นการทำธุรกิจที่ต้องไม่ไปลดทอนคุณค่าความเป็นมนุษย์ในสังคม ซึ่งต้องการที่จะอยู่อย่างพึ่งอิงพิงกัน แบ่งปันกันมากกว่า ดังนี้ หัวใจของการพัฒนาในหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงที่สำคัญจึงไม่ใช่การปั่นเม็ดเงินเพื่อให้ได้กำไรมากๆ แต่เป็นการยกระดับคุณภาพชีวิตที่มีความคิดอยู่ที่การสร้างความสมดุลระหว่างคนและสภาพแวดล้อมทางสังคมควบคู่ไปด้วยกัน ทำให้เกิดความมั่นคงในตัวของคนหรือความเป็นมนุษย์ที่มีคุณค่าและศักดิ์ศรีพร้อมๆ ไปกับการสร้างความมั่นคงทางสังคม คือการไม่เอาเปรียบเพื่อนมนุษย์ และไม่สร้างความเสียหายให้กับสังคมนั่นเอง

      หลักคิดของเศรษฐกิจพอเพียง จึงเป็นการเน้นการเติบโตอย่างยั่งยืนและทั่วถึงบนหลักของความพอประมาณ มีเหตุผล และมีภูมิคุ้มกันด้วยเงื่อนไขของความรู้และคุณธรรมเพื่อเอาชนะในตัวมนุษย์เองและเพื่อลดความเสี่ยงและการเปลี่ยนแปลงต่างๆ ที่อาจเกิดขึ้น ทั้งจากภายในและภายนอกประเทศ การแก้ไขปัญหาความยากจนและการลดความเหลื่อมล้ำทางสังคมตามหลักคิดนี้ จึงมุ่งเน้นการพึ่งพาตนเองโดยมีประชาชนเป็นศูนย์กลาง ไม่เป็นวัตถุนิยม หรือ บริโภคนิยม ไม่สนับสนุนการสร้างรายได้ที่ปราศจากความรับผิดชอบต่อสังคม-ส่วนรวม แต่ให้ความสำคัญกับการหล่อหลอมจิตวิญญาณ ปลูกฝังให้คนมีความสมดุลระหว่างการผลิตกับการบริโภค ที่มีจิตสำนึกที่เอื้ออาทรและอยู่กับธรรมชาติอย่างกลมกลืน ไม่ทำร้ายธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ซึ่งเป็นการชี้แนะให้ประชาชน ดำเนินชีวิตอยู่ในทางสายกลาง โดยเฉพาะในสภาวะที่ระบบเศรษฐกิจมีการแข่งขันสูงในยุคปัจจุบัน

      จากหลักคิดนี้ พระองค์ได้ทรงชี้แนะ และได้มีการปฏิบัติในหลายพื้นที่ทั่วประเทศจนเป็นที่ประจักษ์ ทั้งโครงการในสวนจิตรลดาที่เป็นโรงนาและโรงงานอุตสาหกรรมแปรรูป รวมถึงโครงการหลวงอื่นๆ เป็นตัวอย่างเริ่มต้นจนเกิดโครงการต่างๆ มากมายกว่า 4 พันโครงการทั่วประเทศ ซึ่งแสดงให้เห็นว่าพระองค์ทรงเข้าใจปัญหาและรู้จริงถึงความต้องการของคนส่วนใหญ่ของประเทศซึ่งอยู่ในภาคชนบทและเป็นเกษตรกร รูปธรรม แนวคิด และโครงการต่างๆ ที่เกิดขึ้น จึงมีส่วนสำคัญยิ่งในการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชนของคนให้มีความมั่นคงในชีวิต ทั้งทางเศรษฐกิจ สังคม สาธารณสุข และการศึกษา ซึ่งเคยถูกละเลยและทอดทิ้ง ความเข้าใจสภาพปัญหาเกี่ยวกับความยากจน และการขาดแคลนโอกาส ทำให้พระองค์เข้าถึงความต้องการ รู้สาเหตุ กระทั่งนำไปสู่การพัฒนา ซึ่งครอบคลุมมิติที่ส่งเสริมสิทธิมนุษยชนของกลุ่มชนที่ยากจนไม่ให้ถูกกีดกันออกไปจากสังคมไปเป็นคนอื่น แต่หากได้รับโอกาสและการสร้างตัวตนของเขาให้เป็นคนไทยที่เสมอหน้า ไม่ว่าเป็นชาวเขา ชาวนา หรือ ชาวเล หลักปรัชญาเศรษฐกิจนี้จึงทำให้คนด้อยโอกาสได้รับการส่งเสริมความก้าวหน้า และได้รับประโยชน์ทางสังคม และในอีกด้านหนึ่ง พวกเขาเหล่านี้ก็ได้เกิดสำนึกของความเป็นเจ้าของชุมชนและประเทศ ในการที่จะสร้างประโยชน์ให้กลับคืนมาอีกมากมายไม่รู้จบ นับเป็นการส่งเสริมสิทธิมนุษยชนทางเศรษฐกิจและสังคม ในการพยายามต่อสู้กับความยากจนอย่างถึงที่สุดของพระองค์โดยไม่เลือกปฏิบัติ ไม่ว่าจะเป็นลัทธิใด ดังที่พระองค์ได้เคยให้สัมภาษณ์ผู้สื่อข่าวต่างประเทศว่า

      “เราไม่ได้ต่อสู้กับประชาชน เราต่อสู้กับความอดอยากหิวโหยของประชาชนให้มีชีวิตที่ดีขึ้น ถ้าประชาชนเหล่านี้มีชีวิตที่ดีขึ้น พวกประชาชนอีกฝ่ายที่ท่านเรียกว่า พวกที่กระด้างกระเดื่อง พวกคอมมิวนิสต์ ก็จะมีชีวิตที่ดีขึ้นด้วยเช่นกัน ทุกคนไม่ว่าฝ่ายใดต่างก็จะมีความสุขทั้งหมด”

      การพัฒนาตามหลักเศรษฐกิจพอเพียงที่เป็นรูปธรรมชัดเจน อาทิ แนวทฤษฎีใหม่ที่ทรงชี้แนะให้ประชาชนรู้จักจักแบ่งที่ทำกินให้มีทั้งที่อยู่อาศัย ขุดสระน้ำ เลี้ยงสัตว์ และทำเกษตรแบบผสมผสาน เพื่อให้เกษตรกรสามารถที่จะมีที่อยู่อาศัย และสร้างเศรษฐกิจในพื้นที่ดินของตัวเอง ให้มีอาหารที่เพียงพอแก่การยังชีพโดยไม่ต้องซื้อหา และหากมีมากพอก็แบ่งปัน หรือสามารถที่จะนำไปขายได้ ก็จะสามารถสร้างความมั่นคงให้เกิดขึ้นกับครอบครัว และชุมชน ซึ่งหากเกิดขึ้นไปทั่ว และขยายไปทุกพื้นที่ของประเทศ ก็จะเป็นการสร้างความมั่นคงจากฐานราก และกลายเป็นการสร้างความมั่นคงให้กับประเทศได้อย่างดีอีกด้วย ซึ่งพระองค์ยังได้ตั้งมูลนิธิชัยพัฒนาเพื่อสนับสนุนความเสมอภาคให้กับมนุษย์ ได้รับความช่วยเหลือในยามทุกข์ ดังพระราชดำรัสเมื่อ 4 ธันวาคม พ.ศ. 2537 ว่า “ชัยของการพัฒนานั้นมีจุดประสงค์คือ ความสงบ ความเจริญ ความอยู่ดีกินดี”

      และด้วยปรัชญา และแนวทางปฏิบัติเช่นนี้ นับว่าเป็นการพัฒนาที่เพิ่มความสามารถ และศักยภาพของมนุษย์ที่ขาดโอกาสได้มีความมั่นใจ และมั่นคงในชีวิต อีกทั้งไม่ฟุ้งเฟ้อตามกระแสบริโภคนิยมที่มุ่งหาเงินมากๆ ซ้ำร้ายก็ยังทำลายทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมของมนุษย์ไปอีกด้วย การสร้างความตระหนักในการมีความรู้ มีเหตุผล และรู้ประมาณตนในการสร้างเศรษฐกิจให้พอเพียงตามขั้นตอนของทฤษฎีใหม่ ซึ่งหากทำได้ชาวนาไทยก็จะมีรายได้เพิ่มขึ้น ไม่ต้องบริโภคสินค้าจากภาคอุตสาหกรรม ไม่ต้องแบกภาระหนี้สิน ไม่ต้องจำนองที่นา และไม่ต้องสูญเสียที่นาที่บรรพบุรุษได้สร้างไว้

      รูปธรรมที่พระองค์ทรงริเริ่มการพัฒนาที่สำคัญ ในช่วงแรกเริ่มก็คือ การเปลี่ยนภูเขาปลูกฝิ่นของชาวเขาให้กลายเป็นแปลงผัก ผลไม้ ชา และกาแฟ สร้างอาชีพใหม่ และเพิ่มรายได้อีกด้วย ซึ่งทำให้ชาวเขาที่เคยถูกทอดทิ้ง ถูกกีดกัน และไม่มีสถานะที่มั่นคงทางกฎหมาย ก็กลับกลายเป็นความเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญในเชิงยุทธศาสตร์ของประเทศ ที่ทำให้ชาวเขาเหล่านี้เป็นผู้ที่นอกจากจะมีอาชีพที่ถูกกฎหมายจากการทำเกษตรแนวใหม่แล้ว ชาวเขาเหล่านี้ยังเป็นผู้พัฒนาพื้นที่ให้มีความอุดมสมบูรณ์ และรักษาป่า แหล่งน้ำ ทำให้ความเป็นชุมชนมีความมั่นคง และมั่งคั่งด้วยเศรษฐกิจตามหลักปรัชญาของพระองค์จนถึงปัจจุบัน

      ปรัชญาเศรษฐกจิพอเพียง จึงมาบรรจบกับเวลาของกระแสโลกที่ต่อต้านระบบบริโภคนิยมอันนำมาสู่ความขัดแย้ง ความอยุติธรรมทางสังคมและสิ่งแวดล้อม ดังที่เผชิญอยู่ในยุคโลกาภิวัตน์ที่ทุกประเทศพยายามผลักดันให้เศรษฐกิจขยายตัวสูงเพื่อหวังให้ประชาชนมีรายได้ และบริโภคในระดับสูง ทั้งที่โลกมีทรัพยากรไม่พอ ซ้ำร้ายทรัพยากรหลายอย่างยิ่งร่อยหรอลงไปอย่างต่อเนื่อง การที่สังคมไทยมีหลักเศรษฐกิจพอเพียงจึงเป็นการตอบโจทย์ของโลกปัจจุบัน และสำหรับประเทศไทย แนวคิดของพระองค์จึงเป็นเรื่องทันสมัยและเหมาะสมกับสภาพแวดล้อมของประเทศ ปราศจากค่านิยมแบบตะวันตก ซึ่งสามารถปฏิบัติได้ ไม่ซับซ้อนและบังเกิดผลจริง คือสร้างเศรษฐกิจที่พึ่งพาตนเองโดยเฉพาะ

      ความสำเร็จนี้นายโคฟี แอนนัน (Kofi Annan) เลขาธิการสหประชาชาติ ได้ทูลเกล้าถวายรางวัลความสำเร็จสูงสุดด้านการพัฒนามนุษย์ (Human Development Lifetime Achievement Award) ของโครงการพัฒนาแห่งสหประชาชาติ (United Nations Development Programme : UNDP) เมื่อวันที่ 26 พฤษภาคม 2549 และได้กล่าวสดุดีพระองค์ไว้ในโอกาสดังกล่าวว่า

“ …พระองค์ทรงเอื้อมพระหัตถ์เอื้อไปยังบรรดาผู้ที่ยากจนที่สุด และเปราะบางที่สุดในสังคมไทย ทรงรับฟังปัญหาของพวกเขาเหล่านั้น และให้ความช่วยเหลือพวกเขาเหล่านั้น ให้สามารถยืนหยัดดำรงชีวิตของตนเองต่อไปได้ด้วยกำลังของตัวเอง ... โครงการเพื่อการพัฒนาชนบทต่างๆ ขององค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ยังประโยชน์ให้กับประชาชนนับล้านๆ ทั่วทั้งสังคมไทย”

      ซึ่งหลักการทรงงานของพระองค์นี้ได้เป็นที่ยอมรับในระดับสากลอย่างแท้จริง และเป็นหลักการพัฒนามนุษย์และสังคม เพื่อความยั่งยืน นี้อยู่บนหลักการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิความเป็นมนุษย์ ให้ได้รับความมั่นคงและพ้นจากความกลัว ความยากจน และความหิวโหย โดยไม่เลือกปฏิบัติแก่กลุ่มชน หรือลัทธิใดๆ

ด้านสาธารณสุข

การเข้าถึงการดูแลรักษาที่มีแพทย์ พยาบาล ตามศูนย์อนามัยหรือโรงพยาบาลเป็นไปได้อย่างยากลำบาก ทำให้ประชาชนต้องเผชิญกับโรคภัย และมีอนามัยที่ไม่สมบูรณ์ ขาดหลักโภชนาการ การเสด็จพระราชดำเนินไปพบประชาชน จึงได้มีการจัดหน่วยแพทย์เคลื่อนที่ไปด้วยทุกครั้งเพื่อให้การรักษาประชาชน และหากพบปัญหาก็จะรีบดำเนินการด้วยพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์เพื่อทำให้โรคภัยต่างๆ ได้รับการแก้ไขและให้หมดไปจากประชาชน อาทิ โรคโปลิโอ โรคเรื้อน โรคคอพอก เป็นต้น ซึ่งทำให้สังคมได้รับทราบ และตระหนักถึงเรื่องสุขอนามัยมากขึ้น พระองค์ยังสนับสนุนเครื่องมือแพทย์ตามโรงพยาบาลต่างๆ ตลอดจนพระราชทานทุนทรัพย์ส่วนพระองค์แก่นักเรียนทุนไปศึกษาต่อด้านการแพทย์เป็นประจำทุกปี ด้วยพระองค์ตระหนักว่า สุขภาพร่างกายที่ดี จึงจะสามารถสร้างเศรษฐกิจและเป็นกำลังของสังคมประเทศได้ดี ดังพระราชดำรัสที่ว่า

       “...การรักษาความสมบูรณ์ของร่างกายเป็นปัจจัยของเศรษฐกิจที่ดี สังคมที่มั่นคง และจะทำให้การพัฒนาสังคมและเศรษฐกิจของประเทศบรรลุถึงความสำเร็จ มั่นคง และเจริญก้าวหน้า ....” (22 ตุลาคม พ.ศ. 2522 ณ มหาวิทยาลัยมหิดล)

      นอกจากนี้ยังมีโครงการเพื่อสนับสนุนให้ด้านสุขอนามัยของประชาชนให้มีความเข้มแข็งจากการบริโภคอาหารที่ถูกต้อง อาทิ โครงการโรงโคนมสวนจิตรลดา โรงนมผงสวนดุสิต โรงนมเม็ดสวนดุสิต โรงสีข้าว ทดลองเลี้ยงปลานิล การก่อตั้งมูลนิธิชัยพัฒนา การส่งเสริมเกษตรปลอดสารพิษ การสร้างศูนย์ฝึกให้เกษตรกรพึ่งพาตนเองได้ เป็นเกษตรแบบผสมผสาน เป็นแหล่งผลิตอาหารในท้องถิ่นของตนเองที่มีคุณภาพ ทำให้มีสุขภาพแข็งแรง และลดการพึ่งพาจากภายนอก อีกทั้งยังสร้างความเจริญให้เกิดขึ้นในพื้นที่ของเกษตรกรเอง

      ความใส่พระทัยนอกจากด้านสุขภาพอนามัย ที่อยากเห็นคนไทยมีสุขพลานามัยที่สมบูรณ์ ปลอดภัยจากโรคภัยไข้เจ็บแล้ว พระองค์ยังให้ความสำคัญกับเรื่องจิตใจเป็นอย่างยิ่ง ดังกรณีที่ช่วงระยะหลังนี้แพทย์ถูกฟ้องร้องจากคนไข้เยอะ พระองค์ตรัสกับอดีตคณบดีคณะแพทย์ศาสตร์ โรงพยาบาลศิริราช ว่า “อ่อนน้อมถ่อมตน ทุกคนมีดี อย่างดูถูกใคร” ท่านอดีตคณบดีท่านนี้ ได้น้อมนำมาปฏิบัติตามเสมอ และไม่ว่าจะไปพูดที่ไหน จะนำคำสอนนี้เผยแพร่ให้ทุกคนทราบ อีกทั้งนำคำสอนนี้ไปมอบให้แพทยสภา ซึ่งแพทยสภานำไปต่อยอดในหลักสูตรผู้บริหารระดับสูง ใครเข้าเรียนหลักสูตรนี้จะได้รับคำสอนนี้ไปด้วย ถือเป็นแนวทางการทำงานของแพทย์และพยาบาลทุกคน

      ซึ่งเป็นเรื่องดีที่ผู้บริหารสถานพยาบาลและแพทย์หันมาใส่ใจกับความรู้สึกของผู้ป่วย ก่อนที่จะบานปลายกลายเป็นเรื่องใหญ่ถึงขั้นเอาแพ้เอาชนะกัน ทำให้การสาธารณสุขของประเทศดูแดลคนทั้งร่างกายและจิตใจให้เป็นสุขภาวะที่พร้อมของสังคม