สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

“ยกระดับคุณภาพเลือกตั้งไทย” รู้อย่างไรว่าใครมิสิทธิและจะไปใช้สิทธิเลือกตั้งที่ไหน?

สมชาติ เจศรีชัย

ในการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเป็นการเลือกตั้งทั่วไปของไทยที่ผ่านมาตั้งแต่ ๑๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๖ จนถึงวันที่ ๒ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๗ มีจำนวนทั้งสิ้น ๒๗ ครั้ง ยังคงมีรูปลักษณ์การจัดการเลือกตั้งแบบเดิม เปลี่ยนแปลงแต่เฉพาะระบบการลงคะแนนและการคำนวณหาผู้สมัครรับเลือกตั้งที่จะได้เป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร กล่าวคือเดิมมีการลงคะแนนแบบเขตเลือกตั้ง (เลือกคนเดียวแบบเขตเล็ก (เขตเดียวเบอร์เดียว)) กับเลือกเท่าจำนวน ส.ส. ที่พึงมีในเขตเลือกตั้งนั้น แต่ไม่เกินสามคน แบบเขตใหญ่ (แบ่งเขตเรียงเบอร์) ต่อมาในปี ๒๕๔๔ มีการเลือกบัญชีรายชื่อพรรคการเมืองเข้ามาทำให้การเลือกตั้ง ส.ส. เป็นแบบผสม ระหว่างแบบเสียงข้างมากกับแบบสัดส่วน ส่วนวิธีการเลือกตั้งที่ยังไม่เปลี่ยนเลยคือการลงคะแนนเลือกตั้งด้วยบัตรเลือกตั้ง เมื่อกาเครื่องหมายเลือกผู้สมัครหรือพรรคการเมืองแล้วก็เอาไปใส่ในหีบบัตรเลือกตั้ง สรุปแล้วการเลือกตั้งต้องมี “ของสามอย่าง” คือ ๑) หีบบัตรเลือกตั้ง ๒) บัตรเลือกตั้ง และ๓) บัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้ง

บัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งสำคัญไฉน?

การมีบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งมีประโยชน์อย่างน้อยสามประการ คือการได้รู้ว่าใครมีสิทธิเลือกตั้งอยู่ในบ้านใด (เลขประจำบ้านหรือเลขที่บ้านเท่าใด ตั้งอยู่บนถนน หมู่บ้านหรือชุมชนใด ตำบลใด อำเภอใด) มีจำนวนเท่าใด และจะต้องไปเลือกตั้งที่ไหน (หน่วยเลือกตั้งใด) ที่ว่าใครมีสิทธิเลือกตั้งบ้าง ในประเทศเราเอาข้อมูลมาจากทะเบียนบ้านตามกฎหมายว่าด้วยการทะเบียนราษฎร การทำบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งจากทะเบียนบ้านนี้ถือว่าเป็น “การอำนวยความสะดวก” ให้แก่ประชาชนผู้มีสิทธิเลือกตั้งที่เป็นบุคคลที่มีคุณสมบัติอย่างน้อยสามประการคือ ๑) อายุครบ ๑๘ ปีบริบูรณ์ในวันเลือกตั้ง ๒) มีสัญชาติไทย ๓) มีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านในเขตเลือกตั้งนั้นมาแล้วไม่น้อยกว่า ๙๐ วัน นับถึงวันเลือกตั้ง สิ่งสำคัญในการทำบัญชีรายชื่อมาจากทะเบียนบ้านคือ ความสมบูรณ์ ครบถ้วน ถูกต้องและเป็นปัจจุบันของข้อมูลในระบบทะเบียนราษฎร กล่าวคือต้องมีการแจ้งย้าย แจ้งเกิด และแจ้งตายอย่างถูกต้องและเป็นปัจจุบัน แต่ข้อมูลปัจจุบันยังไม่เป็นปัจจุบัน ทำให้เมื่อจัดทำบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งแล้วจึงต้องมีการเพิ่มชื่อเมื่อบุคคลที่อยู่ในบ้านนั้นจริงแต่ไม่มีชื่อ หรือมีการแจ้งถอนชื่อเมื่อชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งในบัญชีไม่มีตัวตนอยู่จริง

บัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งของต่างประเทศ

ในต่างประเทศไม่ได้มีระบบทะเบียนราษฎร (ทะเบียนบ้านกับบัตรประจำตัวประชาชน) แต่อาจจะมีบัตรประจำตัวประชาชนหรือ Identification Card (ID Card) ใช้วิธีการลงทะเบียนผู้มีสิทธิเลือกตั้งนั่นหมายความว่า ประชาชนจะต้องลงทะเบียนก่อนจึงจะมีสิทธิเลือกตั้ง ดังนั้น ประชาชนจึงต้องทำหน้าที่ในการออกไปลงทะเบียนเป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้ง (Voter registration (or enrollment)) ต่อคณะกรรมการการเลือกตั้งก่อนที่บุคคลนั้นจะมีสิทธิออกเสียงในบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้ง (electoral roll) ในประเทศที่มีกฎหมายกำหนดให้การไปใช้สิทธิเลือกตั้งเป็นการบังคับ (compulsory) การจัดทำบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งมักเป็นไปโดยอัตโนมัติ ส่วนการให้ไปใช้สิทธิเป็นไปโดยสมัครใจก็จะใช้การลงทะเบียนผู้มีสิทธิเลือกตั้ง การลงทะเบียนบุคคลอาจจำเป็นต้องลงทะเบียนใหม่ หรือปรับปรุงการลงทะเบียนถ้ามีเปลี่ยนที่อยู่อาศัยหรือข้อมูลอื่นๆ ที่เกี่ยวข้อง ดังนั้น โดยจะลงทะเบียนในพื้นที่ที่ตนพำนักอยู่ หากย้ายที่อยู่ใหม่ต้องลงทะเบียนใหม่ อาทิ เครือรัฐออสเตรเลีย อินเดีย เยอรมนี ฮ่องกง ราชอาณาจักรกัมพูชา ชิลี แคนาดา มาเลเซีย ฟิลิปปินส์ สาธารณรัฐเกาหลี อังกฤษ สหรัฐอเมริกา เป็นต้น

ทำไมบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งของไทยจึงไม่ตรงตามข้อเท็จจริง

การเปลี่ยนแปลงทางทะเบียนที่จะมีผลกระทบต่อการจัดทำบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งก็คือ การเกิด การตาย การย้ายถิ่นที่อยู่ ประเด็นการเกิด การตายไม่ค่อยมีปัญหามากนัก เนื่องจากการมีสถานพยาบาล และสำนักงานทะเบียนทั้งสำนักงานทะเบียนอำเภอและสำนักงานทะเบียนท้องถิ่น กรณีมีการเกิด หรือการตายในสถานพยาบาล ทำให้ข้อมูลทางทะเบียนราษฎรมีความถูกต้อง เป็นปัจจุบัน เพราะเจ้าหน้าที่สถานพยาบาลต้องไปแจ้งกับนายทะเบียน แต่หากเป็นการย้ายถิ่นที่อยู่ โดยอาจเกิดจากการย้ายถิ่นไปทำมาหากินหรือการไปศึกษาต่อเช่นนี้ มักไม่ค่อยมีการย้ายที่อยู่ทางทะเบียน เพราะยังไม่แน่ว่าตนเองจะตั้งหลักแหล่งในการทำมาหากินถาวรหรือไม่ โดยพื้นฐานของคนไทยเป็นเกษตรกรและมีการทำงานเป็นช่วงฤดูกาล เมื่อไม่มีงานทำหลังการเก็บเกี่ยวพืชผลก็อพยพย้ายหลักแหล่งไปทำมาหากินถิ่นอื่นเป็นการชั่วคราว และนี่เองจึงเป็นที่มาของการเปิดโอกาสให้มีการลงคะแนนเลือกตั้งนอกเขตเลือกตั้ง

การเพิ่มชื่อ-ถอนชื่อในบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้ง

      (1) การเพิ่มชื่อ
      เมื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งหรือเจ้าบ้านพบว่าไม่มีชื่อบุคคลในทะเบียนบ้านปรากฏชื่ออยู่ในบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้ง (รายชื่อตกหล่น) ก็เปิดโอกาสให้ผู้นั้นหรือเจ้าบ้าน มีสิทธิยื่นคำร้องขอเพิ่มชื่อต่อคณะกรรมการการเลือกตั้งประจำเขตเลือกตั้ง คณะกรรมการการเลือกตั้งประจำเขตเลือกตั้งตรวจสอบหลักฐาน และถ้าเห็นว่าผู้ยื่นคำร้องหรือผู้มีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านเป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้ง ให้สั่งเติมชื่อตามที่ยื่นคำร้องลงในบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งโดยเร็ว ถ้าคณะกรรมการการเลือกตั้งประจำเขตเลือกตั้งเห็นว่าผู้ยื่นคำร้องหรือผู้มีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านเป็นผู้ไม่มีสิทธิเลือกตั้ง ก็ให้สั่งยกคำร้อง และแจ้งให้ผู้ยื่นคำร้องทราบโดยแสดงเหตุผลไว้ด้วย เมื่อได้รับแจ้งแล้ว ผู้ยื่นคำร้องมีสิทธิยื่นคำร้องต่อศาลจังหวัดที่ตนมีภูมิลำเนาอยู่ หรือต่อศาลแพ่งสำหรับผู้ที่มีภูมิลำเนาอยู่ในกรุงเทพมหานครก่อนวันเลือกตั้ง เพื่อให้ศาลวินิจฉัยว่าจะให้เติมชื่อในบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งตามที่ยื่นคำร้องหรือไม่

      (2) การถอนชื่อ
      ผู้มีสิทธิเลือกตั้งผู้ใดเห็นว่าในบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งที่ได้มีการประกาศมีชื่อผู้ซึ่งไม่มีสิทธิเลือกตั้งรวมอยู่ด้วย ผู้มีสิทธิเลือกตั้งผู้นั้นมีสิทธิยื่นคำร้องต่อคณะกรรมการการเลือกตั้งประจำเขตเลือกตั้งได้ก่อนวันเลือกตั้ง เพื่อให้ถอนชื่อผู้ซึ่งไม่มีสิทธิเลือกตั้งนั้นออกจากบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้ง เมื่อคณะกรรมการการเลือกตั้งประจำเขตเลือกตั้งพิจารณาแล้วเห็นว่าสมควรสั่งถอนชื่อผู้ซึ่งไม่มีสิทธิเลือกตั้งออกจากบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้ง หรือสมควรยกคำร้อง ก็ให้มีคำสั่งถอนชื่อผู้นั้นหรือยกคำร้อง แล้วแต่กรณี และให้แจ้งคำสั่งให้ผู้นั้นและเจ้าบ้านทราบ ถ้าเจ้าบ้านผู้ใดเห็นว่าในบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งปรากฏชื่อบุคคลอื่นอยู่ในทะเบียนบ้านของตนโดยที่บุคคลนั้นมิได้มีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านดังกล่าวจริง เมื่อเจ้าบ้านนำหลักฐานทะเบียนบ้านมาแสดงว่าไม่มีชื่อบุคคลนั้น ให้คณะกรรมการการเลือกตั้งประจำเขตเลือกตั้ง หรือคณะกรรมการประจำหน่วยเลือกตั้ง แล้วแต่กรณี มีคำสั่งถอนชื่อบุคคลนั้นออกจากบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้ง

      จะเห็นได้ว่า การจะมาเป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้งของไทยเราไม่ต้องออกแรงอะไรมากเหมือนในบางประเทศ เพราะระบบทะเบียนราษฎรของเรามีความสมบูรณ์ และเป็นระบบนี้มานานแล้ว การจะให้คนไทยต้องออกแรงไปลงทะเบียนเพื่อให้มีสถานภาพเป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้งอีกก็คงเป็นเรื่องยากแล้ว ในครั้งหน้าจะบอกเล่าถึงสถานที่จะไปลงคะแนน คราวนี้ท่านที่จะไปลงคะแนนเลือกตั้งนอกเขตเลือกตั้งที่ตนมีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านต้องออกแรงไปลงทะเบียนกันแล้ว มิเช่นนั้นถึงวันเลือกตั้งก็คงต้องกลับไปเลือกตั้งในเขตเลือกตั้งที่ตนเองมีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้าน