สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ยกระดับคุณภาพเลือกตั้งไทย : ผู้มีสิทธิเลือกตั้งและการใช้สิทธิเลือกตั้ง

สมชาติ เจศรีชัย

มีคำกล่าวที่สะท้อนถึงผลลัพธ์ของการเลือกตั้งไว้อย่างน่าสนใจว่า “ผู้เลือกตั้งเป็นอย่างไร ผู้แทนเป็นอย่างนั้น” คำกล่าวนี้สะท้อนให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างผู้เลือกตั้งกับผู้แทน เพราะผลผลิตของการเลือกตั้งก็คือการได้ผู้แทนของเขาเหล่านั้นนั่นเอง การให้ความสนใจต่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งในการเตรียมความพร้อมเพื่อเป็นการยกระดับคุณภาพของผู้เลือกตั้ง โดยเฉพาะการให้ความรู้แก่ประชาชนผู้มีสิทธิเลือกตั้ง จึงเป็นเรื่องที่มีความสำคัญ ความสำคัญอยู่ที่ว่า “จะให้รู้เรื่องอะไร? ทำอย่างไรจึงจะรู้ ” สิ่งสำคัญอย่างยิ่งก็คือจะต้อง “ค้นคน” ให้ได้ว่า ผู้มีสิทธิเลือกตั้งเป็นใคร เขามีสิทธิอย่างไร และมีเหตุใดบ้างที่เขาจะไปใช้สิทธิไม่ได้ ตลอดจนต้องมีความเข้าใจในการใช้สิทธิไม่ให้ผิดพลาด

ใครบ้างเป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้ง?

      โดยหลักการแล้วในการกำหนดให้เป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้งจะมีหลักพิจารณา ๓ ประการ ประกอบด้วย (๑) หลักสัญชาติ (๒) หลักความสามารถ โดยพิจารณากำหนดจากอายุ และ(๓) หลักภูมิลำเนา จากหลักการดังกล่าวรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย มาตรา ๙๕ ได้นำมาบัญญัติถึงตัวบุคคลว่าใครบ้างที่จะเป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้ง โดยมีการกำหนดให้ผู้มีคุณสมบัติดังต่อไปนี้ เป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้ง

       (๑) มีสัญชาติไทย แต่บุคคลผู้มีสัญชาติไทยโดยการแปลงสัญชาติ ต้องได้สัญชาติไทยมาแล้ว
ไม่น้อยกว่าห้าปี (มาจากหลักสัญชาติ) จะเห็นว่าการใช้หลักสัญชาติไม่จำเป็นต้องได้สัญชาติมาโดยการเกิดเท่านั้น แต่มาจากการแปลงสัญชาติก็ได้ เพียงแต่เคร่งครัดในแง่ของระยะเวลาของการได้สัญชาติมาเท่านั้น ต้องได้มานานไม่น้อยกว่า ๕ ปี เท่านั้น

       (๒) มีอายุไม่ต่ำกว่าสิบแปดปีในวันเลือกตั้ง ในหลักการนี้แตกต่างไปจากการกำหนดในรัฐธรรมนูญในปี ๒๕๔๐ และ ๒๕๕๐ ซึ่งเดิมจะกำหนดไว้ว่า “มีอายุสิบแปดปีในวันที่ ๑ มกราคมของปีที่มีการเลือกตั้ง” ซึ่งการกำหนดเช่นนี้จะทำให้จำนวนผู้มีสิทธิเลือกตั้งในการเลือกตั้งที่เกิดขึ้นในแต่ละช่วงเวลาของปีมีไม่เท่ากัน เพราะต้องนับจำนวนผู้มีสิทธิเลือกตั้งที่มีอายุครบ ๑๘ ปีบริบูรณ์ในวันเลือกตั้ง

       (๓) มีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านในเขตเลือกตั้งมาแล้วเป็นเวลาไม่น้อยกว่าเก้าสิบวันนับถึงวันเลือกตั้ง หลักการนี้มาจากหลักภูมิลำเนา แต่นับจากวันที่มีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้าน (อาจเกิดจากการย้ายเข้ามาอยู่ตามหลักฐานที่ปรากฏ แม้ว่าโดยข้อเท็จจริงเจ้าตัวอาจมาประกอบอาชีพ หรือศึกษาเล่าเรียนในท้องที่ดังกล่าวนานแล้ว แต่ก็มิได้ย้ายทางทะเบียนเข้ามาอยู่ในท้องที่ที่เป็นเขตเลือกตั้ง ดังนั้น เพื่อมิให้ต้องเสียโอกาสในการไปใช้สิทธิเลือกตั้งในการเลือกผู้แทนราษฎรในเขตเลือกตั้งของตน เมื่อประชาชนคนไทยย้ายถิ่นที่อยู่ก็ควรมีการดำเนินการแจ้งย้ายทะเบียนบ้านเสียให้ถูกต้องตามข้อเท็จจริง) เนื่องจากระบบการเลือกตั้งของไทยมีการจัดทำบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งจากทะเบียนบ้านที่กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทยมีการจัดทำฐานข้อมูลไว้

การถูกต้องห้ามมิให้ใช้สิทธิลงคะแนนเลือกตั้ง

      ผู้ที่มีคุณสมบัติตามที่รัฐธรรมนูญกำหนดไว้ดังกล่าวข้างต้นก็ไม่ได้ไปใช้สิทธิได้ทุกคน เพราะมีบางกรณีที่เป็นลักษณะต้องห้ามที่ไม่อาจไปใช้สิทธิได้ บางกรณีเป็นข้อจำกัดเฉพาะตัวที่ทำให้ผู้มีสิทธิเลือกตั้งถูกกฎหมายบัญญัติไม่ให้ไปสิทธิเลือกตั้งได้ ตามมาตรา ๙๖ ของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย บุคคลผู้มีลักษณะดังต่อไปนี้ในวันเลือกตั้ง เป็นบุคคลต้องห้ามมิให้ใช้สิทธิเลือกตั้ง

       (๑) เป็นภิกษุ สามเณร นักพรต หรือนักบวช เป็นเรื่องที่แสดงให้เห็นว่า ประชาชนไทยที่นับถือศาสนาพุทธและอยู่ในสมณเพศ หรือนักพรต หรือนักบวชในศาสนาอื่นไม่สามารถออกไปใช้สิทธิเลือกตั้งได้

       (๒) อยู่ในระหว่างถูกเพิกถอนสิทธิเลือกตั้งไม่ว่าคดีนั้นจะถึงที่สุดแล้วหรือไม่ สิทธิเลือกตั้งเป็นสิทธิทางการเมืองที่มีความสำคัญ เพราะสามารถนำพาตนเองเข้าไปมีส่วนร่วมทางการเมือง ต้องสินใจทางการเมืองที่สำคัญผ่านการออกเสียงประชามติหรือการทำประชาพิจารณ์ การที่ประชาชนถูกเพิกถอนสิทธิเลือกตั้งจึงเป็นการทำลายสิทธิทางการเมือง ดังนั้น จึงควรถูกกระทำโดยองค์กรที่ใช้อำนาจอธิปไตยแทนประชาชนคือศาล การถูกเพิกถอนสิทธิเลือกตั้งดังกล่าวจะต้องบัญญัติไว้โดยกฎหมายระดับพระราชบัญญัติ เพราะเป็นการกระทบสิทธิประชาชนดังกล่าวแล้วข้างต้น ในคดีที่มีการเพิกถอนสิทธิเลือกตั้งส่วนใหญ่เป็นการกระทำความผิดในคดีเลือกตั้ง อาทิ การย้ายคนเข้ามาโดยมีเจตนาทุจริตเลือกตั้ง เป็นต้น

       (๓) ต้องคุมขังอยู่โดยหมายของศาลหรือโดยคำสั่งที่ชอบด้วยกฎหมาย เป็นสิทธิและเสรีภาพในร่างกายกรณีที่ถูกขังโดยอำนาจศาลตามที่รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยรับรองไว้ในมาตรา ๒๘ ว่า “ บุคคลย่อมมีสิทธิและเสรีภาพในชีวิตและร่างกาย การจับและการคุมขังบุคคลจะกระทำมิได้ เว้นแต่มีคำสั่งหรือหมายของศาลหรือมีเหตุอย่างอื่นตามที่กฎหมายบัญญัติ...” การถูกคุมขังเป็นเหตุให้ไม่สามารถไปใช้สิทธิเลือกตั้งได้ และกฎหมายของราชทัณฑ์ก็ไม่เปิดช่องไว้ ประกอบกับกฎหมายเลือกตั้งที่ผ่าน ๆ มาก็มิได้เปิดโอกาสให้องค์กรจัดการเลือกตั้งไปจัดการเลือกตั้งในที่ที่คุมขังไว้เหมือนในบางประเทศ เช่น ฝรั่งเศส กฎหมายจึงเขียนเป็นลักษณะต้องห้ามไว้

       (๔) วิกลจริตหรือจิตฟั่นเฟือนไม่สมประกอบ การไปลงคะแนนเลือกตั้งเป็นการตัดสินใจทางการเมืองที่มีความเป็นอิสระ และขณะใช้สิทธิต้องรู้สึกผิดชอบชั่วดี แยกแยะถูกผิดได้ สามารถให้ความสำคัญกับคะแนนเสียงที่กากบาทเลือกหรือไม่เลือกผู้สมัครคนใดได้ ดังนั้น หากผู้มีสิทธิเลือกตั้งมีลักษณะของวิกลจริต คือ หรือมีจิตฟั่นเฟือน คือ จึงเป็นบุคคลที่ไม่อาจตัดสินใจด้วยตนเองอย่างเป็นอิสระได้

      ทั้งสี่กรณีดังกล่าว การที่กฎหมายบัญญัติห้ามไม่ให้ไปใช้สิทธิเลือกตั้งไว้ในวันลงคะแนนเลือกตั้งก่อนวันเลือกตั้ง หรือในวันเลือกตั้งเป็นหน้าที่และอำนาจของคณะกรรมการประจำหน่วยเลือกตั้งในแต่ละหน่วยที่จะต้องมีการตรวจสอบ ควบคุม เพื่อไม่ให้มีการใช้สิทธิ ดังนั้น ในบางลักษณะการพิจารณาจากลักษณะภายนอกจึงไม่อาจจะตัดสินได้เอง ต้องมีเอกสารหลักฐานกำกับ อาทิ การถูกศาลสั่งเพิกถอนสิทธิเลือกตั้ง การเป็นผู้วิกลจริต เป็นต้น

      นอกจากการกำหนดความเป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้งและลักษณะต้องห้ามมิให้ใช้สิทธิเลือกตั้งไว้แล้ว ยังมีประเด็นที่ต้องนำมาขยายให้เกิดความเข้าใจอีกสองประเด็นคือ การเลือกตั้งเป็นสิทธิหรือหน้าที่ และการไปใช้สิทธิเลือกตั้งจะกระทำได้ที่ไหน และอย่างไรอีกด้วย ในเบื้องต้น การเป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้งมีการกำหนดระยะเวลาในการพิจารณาตามหลักความสามารถจนถึงวันเลือกตั้งซึ่งมีความแตกต่างไปจากการเขียนรัฐธรรมนูญฉบับที่แล้วๆ มา