สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

การพัฒนาประชาธิปไตยไทยด้วยการสร้างพลเมือง¹ I

ชลธิชา เหลิมทอง**²

       คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร เปิดประเด็นว่า เหตุที่ต้องพูดเรื่อง การสร้างพลเมือง (Citizenship Education) เพราะประเทศไทยมีปัญหาเสถียรภาพทางการเมืองมาตลอด ซึ่งมีสาเหตุมาจากประชาชนไม่มีจิตสำนึกทางการเมือง ไม่รู้เรื่องการเมือง เพราะฉะนั้น เราต้องแก้ปัญหาที่ต้นเหตุ ด้วยการแก้ที่คน เพราะองค์ประกอบที่สำคัญที่สุดในการสร้างสังคมประชาธิปไตย (Democratization) คือ ประชาชน ผู้ที่ทำให้เกิดเปลี่ยนแปลงในทุกเรื่อง และเป็นตัวแปรในการสร้างการเปลี่ยนแปลง กฎ กติกา ทางการเมืองของประเทศ ซึ่งรวมถึงรัฐธรรมนูญด้วย

      Civic Education หรือ การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง คือกระบวนการต้นทางที่สำคัญที่สุดในการพัฒนาประชาธิปไตยอย่างยั่งยืนและมีคุณภาพ โดยมีเป้าหมายให้ประเทศมีการเมืองที่มั่นคง จึงต้องสร้างประชาชนให้มีคุณภาพพร้อมรับการเปลี่ยนแปลงและรู้เท่าทันทางการเมือง (Political Literacy) เพื่อให้เป็นพลเมืองผู้สร้างเสถียรภาพทางการเมืองอย่างมีเป้าหมายนั่นเอง

      Civic Education เป็นกลไกทางการศึกษา สร้างความรู้ ทัศนคติ สร้างวิถีชีวิต หล่อหลอมทางสังคมให้เป็นวัฒนธรรมทางการเมืองของสังคม การที่จะสร้างคนด้วยวิธีการเช่นนี้ได้นั้น ต้องมีรัฐบาลที่เข้าใจและให้ความสำคัญ และภาคสังคมเป็นผู้ผลักดันให้มีการรับรองโดยรัฐธรรมนูญ นโยบายของรัฐรวมถึงกฎหมายต่างๆ ด้วย

       การสร้างพลเมือง ต้องทำตั้งแต่เด็ก โดยเฉพาะในโรงเรียน เพราะคนเป็นผลผลิตทางการศึกษาและการหล่อหลอมทางสังคม เราต้องสร้างคนให้มีความรู้และเข้าใจทางการเมือง เพราะเป็นเรื่องที่เกี่ยวข้องกับทุกคน เมื่อไปลงคะแนนเสียงเลือกตั้ง เด็กเหล่านี้ต้องรู้ว่าการลงคะแนนของพวกเขาเป้าหมายอยู่ที่ผลประเทศชาติ ไม่ใช่ที่พรรคการเมือง

“การศึกษาที่มีความหมายต้องสามารถสร้างพลเมืองที่เป็นประชาธิปไตย”

      ทั้งนี้ เรื่อง การศึกษากับการสร้างพลเมือง ไม่ใช่เรื่องใหม่ ที่ผ่านมานักคิดและนักปรัชญาการเมืองได้กล่าวถึงเรื่องนี้มานานแล้ว โดย John Dewey นักการศึกษาชื่อดัง กล่าวว่า “การศึกษา ถ้าจะมีความหมาย จะต้องสร้างพลเมืองที่เป็นประชาธิปไตย”

      สอดคล้องกับ Paulo Freire นักปฏิวัติการศึกษาชื่อดัง ได้กล่าวว่า “ครู” คือ ผู้ทำงานด้านวัฒนธรรม และเป็นผู้สร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตยให้เกิดขึ้น ด้วยเหตุนี้ “โรงเรียน” ก็คือ สถาบันสอนวัฒนธรรมทางการเมืองประชาธิปไตย (Democracy Hub) และ “การศึกษา” คือ การแสดงออกทางการเมือง (Education is a Political Act) ด้วยเหตุนี้ สถาบันการศึกษาจึงต้องบ่มเพาะผู้เรียนให้มีนิสัยและบุคคลิกภาพของความเป็นนักประชาธิปไตยตั้งแต่เด็กจนโต

      ขณะที่นักวิชาการด้านรัฐศาสตร์ของประเทศไทย อย่าง ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช กล่าวว่า “การศึกษาเพื่อการสร้างพลเมือง (Civic Education) เป็นการเชื่อมโยง “การเมือง” กับ “การศึกษา” เข้าด้วยกัน คือ การสร้างพลเมืองผ่านระบบการศึกษาภายใต้ระบบการเมืองของรัฐ เพื่อเตรียมความพร้อมให้แก่พลเมืองตั้งแต่ต้น”

      คุณทิพย์พาพร ขยายประเด็นเพื่อให้เห็นภาพมากขึ้น โดยชี้ว่า เหตุที่ต้องมีการเตรียมความพร้อมให้แก่พลเมืองตั้งแต่ต้น โดยผ่านระบบการศึกษาเพราะว่า หากคนไม่เข้าใจระบบการเมือง คนเหล่านี้ก็จะเป็นเหยื่อการเมือง ถือเป็นการศึกษาที่สูญเปล่า เพราะประเทศของเราปกครองโดยระบบการเมืองที่ใช้ภาษีของประชาชน และใช้ทรัพยากรจากทุกแหล่งของประเทศ ซึ่งมีนักการเมืองที่ดำรงตำแหน่งทางการเมืองเข้าไปบริหารจัดการ ในนามของประชาชนผ่านการเลือกตั้ง

      เพราะฉะนั้น คนไทยต้องมีความตระหนักในเรื่องนี้ ภาษีของเรามาจากไหน และหายไปไหน ซึ่งโจทย์ทางสังคมเหล่านี้ควรอยู่ในวิชาคณิตศาสตร์ วิชาสังคมศึกษา ฯลฯ ทำอย่างไรที่วิชาการเรียนต่างๆ ยึดโยงกับการเมืองและประชาธิปไตย เพื่อให้นักเรียนมีความรู้ความเข้าใจและเห็นว่าการเมืองเป็นเรื่องใกล้ตัวและเป็นเรื่องของสังคม โดยทั้งหมดนี้ต้องไม่มีการชี้นำ แต่ให้นักเรียนมีอิสระในการคิดวิเคราะห์อยู่เสมอ ทั้งนี้ เพื่อปลูกฝังสำนึก “ความเป็นเจ้่าของ” สังคมที่เขาอยู่นั่นเอง ห้องเรียนใหญ่ของชีวิตอยู่ในสังคม ห้องเรียนในสถานศึกษาเป็นเพียงสังคมจำลอง แต่ที่ผ่านมาเราก็ไม่เคยใช้สถานศึกษาเป็นสังคมจำลองเพื่อให้เรียนรู้ความเป็นจริงของสังคม หากแต่เราสอนตามตัวหนังสือ ไม่ได้ดึงกรณีศึกษาจากสังคมด้านนอกมาสอนเด็กจึงทำให้พวกเขาไม่มีโอกาสได้เรียนรู้ชีวิตจากสังคม และแก้ปัญหาที่เกิดขึ้นไม่ได้ อีกทั้งยังเพิ่มปัญหามากขึ้นอีก

เปลี่ยนกระบวนทัศน์การศึกษา เพื่อสร้างยีนประชาธิปไตย

      ผู้อำนวยการร่วมสถาบันนโยบายศึกษา กล่าวว่า “เพราะมนุษย์ไม่มียีนประชาธิปไตยในตัวเองจึงต้องสร้างขึ้นตั้งแต่เด็ก” โดยผ่านการศึกษา การศึกษาไทยต้องมีการเปลี่ยนกระบวนทัศน์ใหม่ ด้วยการสร้างคนให้มีความสามารถ 3 ด้าน คือ วิชาการ วิชาชีพ และความเป็นพลเมืองที่มีความรับผิดชอบต่อสังคม (Social Responsibility) ซึ่งประเทศไทยไม่เคยให้ความสำคัญกับเรื่องนี้มาก่อน เพราะเป็นกระบวนทัศน์ใหม่ที่สอนมากกว่าการอ่านออกเขียนได้ คิดเลขเป็นและรู้เทคโนโลยี หากแต่ต้องเพิ่มการสร้างให้เกิดการเรียนรู้สังคมตัวเองและสังคมโลก มีทักษะในการอยู่่ร่วมกับคนอื่นได้และใช้สิทธิเสรีภาพอย่างรับผิดชอบเสมอ

       “ที่สำคัญที่สุด เราต้องทำให้ทุกคนรู้การเมืองอย่างเข้าใจ รู้สังคมทางการเมือง โครงสร้างการเมือง และ อำนาจอธิปไตยของตัวเอง คำที่โทมัส เจฟเฟอร์สัน พูดไว้ดีมาก ว่า “คำว่าอำนาจอธิปไตย ไม่มีคลังหรือสถานที่ใด ที่จะเก็บรักษาได้ดีเท่ากับตัวของพลเมืองเอง เพราะฉะนั้น ตรงนี้นอกจากจะมีความรู้อ่านออกเขียนได้ รู้ด้านเทคโนโลยี เขาต้องรู้การเมือง และมีสำนึกการเมือง รู้จักคิดอย่างมีวิจารณญานและรับผิดชอบต่อสังคมประเทศชาติเป็นสำคัญ” เพราะที่ผ่านมาเราเน้นให้นักเรียนแข่งกันเรียนเพื่อไปหางานทำ สร้างความมั่งคั่งให้ตัวเอง ไม่สนใจและไม่เคยยึดโยงต่อเป้าหมายของชาติ (National Goal) และผลประโยชน์แห่งชาติ (National Interest) จึงมักจะได้ยินคำพูดที่ว่า “ประเทศไม่ใช่ของฉันคนเดียว ไม่ต้องทำก็ได้” ดังนั้น หากเราสามารถออกแบบระบบการศึกษาเพื่อสร้างคนให้มีความสามารถทั้ง 3 ด้าน ก็จะทำให้ทุกคนไม่ว่าจะมีอาชีพอะไรก็จะสวมหมวกการเป็นพลเมืองของสังคม (Social Citizen) ด้วยกันทั้งสิ้น

      นอกจากนี้ ต้องทำให้ครูที่สอนมีพื้นฐานทางการเมือง/รัฐศาสตร์เบื้องต้น ให้รู้ว่าที่มาของอำนาจ ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ เรื่องสิทธิเสรีภาพ ศาสนาและวัฒนธรรมมีความสำคัญอย่างไร ต้องมีการฝึกฝนตั้งแต่ห้องเรียน ไม่เช่นนั้นครูก็จะสอนแค่เรื่องเกี่ยวกับประชาธิปไตยคืออะไร ( About Democracy) และบอกว่า ประชาธิปไตย คือ การเลือกตั้ง แต่ ไม่ได้สอนผ่านกระบวนการประชาธิปไตย (Through Democracy)ด้วยการคิด ลงมือปฏิบัติ ว่ามีเงื่อนไขอย่างไร เชื่อมโยงกับวิถีชีวิตและการสร้างวัฒนธรรมทางการเมืองอย่างไร นี่คือปัญหาของการศึกษาในสังคมไทยที่ไม่มีการยึดโยงการออกแบบสังคม การออกแบบคน ให้เข้ากับระบบการเมืองประชาธิปไตย

      ปัจจุบันการศึกษาไทยยังไม่ให้ความสำคัญกับเรื่องสร้างพลเมืองในแนวทางนี้ จึงเป็นหน้าที่ของคนไทยทุกคนซึ่งเป็นเจ้าของอำนาจอธิปไตยที่จะต้องช่วยกันสร้างให้เป็นเจตจำนงทางการเมือง (Political Will) และ เจตจำนงของสังคม (General Will) มารองรับ ว่าเราอยากให้ประเทศไทยมีระบบการศึกษาแบบนี้ ให้อยู่ทั้งใน รัฐธรรมนูญ พ.ร.บ.การศึกษา แนวนโยบายพื้นฐานแห่งรัฐ รวมถึง นโยบายของพรรคการเมืองต่างๆ เพื่อที่เราจะสามารถสร้างคนมารองรับสังคมที่เราออกแบบไว้ได้

      อย่างไรก็ตาม ปัญหาที่สำคัญกว่านั้นเรายังไม่เคยออกแบบสังคมเลยว่าคนไทยอยากเห็นสังคมประชาธิปไตยไทยให้มีหน้าตาเป็นอย่างไร คนไทยไม่เคยมีการออกแบบร่วมกัน แต่ใช้ระบอบประชาธิปไตยแบบตะวันตกซึ่งยังไม่มีการศึกษาเพื่อปรับให้เข้ากับบริบทและสังคมวิทยาของประเทศไทย หรือปรับแนวคิดประเทศไทยให้เข้ากับแนวคิดประชาธิปไตย ซึ่งจำเป็นต้องพิจารณาในเรื่องนี้อย่างจริงจัง มิเช่นนั้นการเมืองไทยจะวนเวียนอยู่กับการมีประชาธิปไตยที่มีความหมายเพียงให้มีการเลือกตั้งและสลับกับการมีรัฐประหาร กลายเป็นวงจรอุบาทว์ของการเมืองไทย ซึ่ง ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ได้กล่าวไว้

ครั้งแรกกับการออกแบบ “สังคมประชาธิปไตยไทยในจินตภาพ”

      คำถามดังกล่าวกลายเป็นกิจกรรมไฮไลท์สำคัญของการทำ Workshop โดยการให้ผู้เข้าร่วมเขียนภาพแนวคิด “สังคมประชาธิปไตยไทยในจินตภาพ” ที่พวกเขาอยากเห็น โดยผู้เข้าร่วมประชุมได้แลกเปลี่ยนความเห็นกันอย่างกว้างขวาง เพราะคำถามดังกล่าวเป็นเรื่องที่คนไทยมองข้ามมาเป็นเวลานาน จนเราไม่เคยได้ออกแบบบ้านซึ่งเป็นประเทศของเราเลย ถือเป็นครั้งแรกที่เราได้ตั้งคำถามนี้เพื่อทบทวนภาพการเมืองร่วมกันว่าจากจุดนี้เราอยากเห็นการเมืองไทยเป็นแบบไหน

       คุณทิพย์พาพร กล่าวว่า การออกแบบสังคมประชาธิปไตย ต้องคำนึงถึงสภาพสังคมวิทยา ประวัติศาสตร์และพัฒนาการทางการเมืองและสังคมของไทยที่มีมาอย่างยาวนาน เราไม่จำเป็นต้องลอกแบบใคร แต่ต้องมีการคำนึงถึงคุณค่าหลักที่เป็นสากลและต้องยึดโยงเชื่อมกับโลกประชาธิปไตยตรงนั้น ขณะเดียวกันเนื้อในของเราที่ดีเราต้องมีการพัฒนาต่อและยกของเราขึ้นมาให้เป็นสากลได้ด้วย นี่คือโจทย์ทางสังคมที่เราต้องช่วยกันคิด เพื่อการสร้างสังคมประชาธิปไตยในบริบทของไทยเอง

      หลังจากที่ได้ให้เวลาปรึกษาหารือกัน ผู้เข้าร่วมประชุมได้เสนอภาพสังคมประขาธิปไตยที่พวกเขาอยากเห็น คือ ต้องเป็นประชาธิปไตยที่ประชาชนมีส่วนร่วมมากที่สุดและเป็นเจ้าของอำนาจ ประชาธิปไตยไม่ใช่แค่การเลือกตั้ง แต่ต้องเป็นวิถีชีวิตด้วย โดยที่ประชาชนต้องรู้หน้าที่และมีความรับผิดชอบต่อสังคมและบ้านเมือง มีการกระจายอำนาจให้ชุมชนสามารถกำหนดชะตาชีวิตตัวเองได้ สามารถมีส่วนร่วมในการจัดสรรทรัพยากร การบังคับใช้กฎหมายต้องมีความเป็นธรรมและมีความเสมอภาคเพื่อลดปัญหาคอร์รัปชั่น

      นอกจากนี้ ที่ประชุมยังเห็นพ้องกันด้วยว่า ในจินตภาพสังคมประชาธิปไตยไทย ข้าราชการต้องดูแลผลประโยชน์ของรัฐ ประชาชนต้องมีสำนึกพลเมืองคำนึงถึงส่วนรวมก่อนส่วนตนและในทางการเมืองต้องมีความคิดที่เป็นอิสระไม่ตกเป็นเครื่องมือของนักการเมือง ไม่ซื้อสิทธิ์ขายเสียง นักการเมืองต้องตรวจสอบได้ ไม่มีการผูกขาดประเทศไทย

      หลังจากร่วมกันออกแบบสังคมประชาธิปไตยที่อยากเห็นแล้ว ในฐานะที่ประชาชนคนไทยเป็นผู้มีสิทธิเลือกตั้ง (Voter) ซึ่งมีบทบาทสำคัญในการกำหนดอนาคตประเทศว่าเราต้องการผู้แทนแบบใดมาบริหารประเทศ คำถามสำคัญคือ ผู้ลงคะแนนที่มีคุณภาพ (Qualitative Voter) ที่จะเดินเข้าคูหาควรจะเป็นเช่นไร และเราสามารถสร้างพวกเขาได้อย่างไร

      ตรงนี้เป็นหน้าที่ของทุกคนที่ต้องช่วยกันสร้าง โดยเฉพาะภาคประชาชนที่มีบทบาทตรวจสอบการเลือกตั้ง เช่น องค์กรกลาง ที่ควรทำมากกว่าการจับผิดการเลือกตั้ง แต่ควรเน้นสร้างการรับรู้ในทางการเมืองและให้การศึกษาทางการเมืองเพื่อให้ได้ผู้เลือกตั้งที่มีคุณภาพมากๆ เพราะจะทำให้เขาไปเลือกผู้แทนที่มีคุณภาพด้วยนั่นเอง

      ผู้ร่วมประชุม เห็นพ้องกันว่า ผู้ลงคะแนนเสียง (Voter) ที่พวกเขาอยากเห็น คือ ต้องเป็นผู้ที่มีข้อมูลของผู้สมัครอย่างครบถ้วน สามารถลงคะแนนได้อย่างอิสระ มีความคิดและวิจารณญานทางการเมือง เห็นความสำคัญว่าการไปเลือกตั้งเป็นเรื่องสำคัญในการทำหน้าที่และความรับผิดชอบของพลเมือง เพราะมีผลต่อการทิศทางของประเทศ ไม่สามารถวางเฉยได้ อีกทั้งต้องทำหน้าที่ตรวจสอบภายหลังการเลือกตั้งโดยติดตามการทำงานของผู้แทนอีกด้วย

      ทั้งหมดนี้คือภาพรวมของการประชุมและการทำ Workshop ในวันนั้น ซึ่งคำถามสำคัญทั้งสองคำถาม ว่าเราอยากเห็นสังคมประชาธิปไตยของไทยเป็นอย่างไร และผู้ลงคะแนนเลือกตั้งที่มีคุณภาพควรจะเป็นอย่างไร เป็นคำถามและเป็นหน้าที่ของคนไทยทุกคนควรจะช่วยกันหาคำตอบและช่วยกันสร้างเพื่อให้เกิดเป็นจริงด้วย

(อ่านต่อฉบับหน้า)

¹เรียบเรียงจากการประชุมเชิงปฏิบัติการ โดยคุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร เป็นวิทยากรให้กับคณะผู้ปฏิบัติงานของมูลนิธิองค์กรกลางเพื่อประชาธิปไตย (P-NET) เมื่อวันที่ 4 มีนาคม 2560 ณ โรงแรม เดอม็อก กรุงเทพฯ

²นักข่าวอิสระ