สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

รูปแบบการจัดการเรียนรู้เพื่อพัฒนาความเป็นพลเมือง ตามระบอบประชาธิปไตยของนักเรียนระดับมัธยมศึกษาตอนปลาย

วิวัฒชัย หล่มศรี ^*

ภาณุวัฒน์ ภักดีวงศ์ ^**

คนเป็นปัจจัยสำคัญยิ่งสำหรับการพัฒนาในทุกมิติ โดยเฉพาะสังคมประชาธิปไตยที่ประกอบกันเป็นรัฐ มีประชากรอันประกอบด้วย “พลเมือง” (citizen) ซึ่งมีคุณภาพเป็นกำลังสำคัญของรัฐ และ “ราษฎร” (subject) ที่ยอมจำนนอยู่ภายใต้อำนาจรัฐอย่างไม่มีเงื่อนไข ดังนั้น แนวคิดการใช้การศึกษาเพื่อพัฒนาคนในมิติทางการเมืองในรัฐประชาธิปไตย จึงเป็นการพัฒนาประชาชนของรัฐให้เปลี่ยนจากราษฎรไปสู่ความเป็นพลเมือง ซึ่งในวงวิชาการเรียกว่า การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education)

การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองในสังคมการเมืองแบบประชาธิปไตยจะเห็นคุณค่าในการพัฒนาคนของรัฐให้มีคุณภาพ ตระหนักในสิทธิหน้าที่ความรับผิดชอบ มีคุณลักษณะในฐานะเจ้าของอำนาจอธิปไตย เป็นพลเมืองที่มีความกระตือรือร้น (active citizen) และยังเป็นกระบวนการที่ช่วยให้เยาวชนได้เรียนรู้ทางการเมือง และแสดงออกถึงความเป็นพลเมืองในอนาคตอีกด้วย ถือว่าเป็นการจัดการศึกษาเพื่อความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตย (Democratic Citizenship Education) แต่ที่ผ่านมาสังคมไทยยังละเลยในเรื่องนี้ ฐานความคิดในการจัดการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองยังคงตั้งอยู่บนหลักความเชื่อทางศาสนา จารีตประเพณีและอนุรักษ์นิยม ไม่ได้ตั้งอยู่บนพื้นฐานหลักการประชาธิปไตย (สิริพรรณ นกสวน สวัสดี, 2553) ให้ความสำคัญกับวุฒิการศึกษามากกว่าความรู้ที่นำมาปฏิบัติจริง เน้นท่องจำมากกว่าเข้าใจและนำไปใช้ รวมทั้งไม่เชื่อมโยงกับวิถีชีวิตในสังคม การมีส่วนร่วมและความรู้สึกเป็นหุ้นส่วนในการพัฒนาประเทศและสร้างสรรค์ประชาธิปไตยจึงทำได้ค่อนข้างยาก (โกวิทย์ พวงงาม, 2555) โดยเฉพาะเยาวชนในช่วงอายุ 14-18 ปี ที่กำลังก้าวไปสู่การได้รับสิทธิความเป็นพลเมืองอย่างเต็มตัว รวมถึงสถาบันหลักทางการเมืองยังมีประสิทธิภาพไม่เพียงพอในการให้การเรียนรู้ขัดเกลาความเป็นประชาธิปไตยทั้งในเชิงรูปแบบและวัฒนธรรมทางการเมืองที่ควรจะเป็น (สถาบันพระปกเกล้า, 2555) โดยสังคมฝากความหวังไว้ที่สถาบันการศึกษา ขณะที่ระบบการศึกษายังขาดการมีส่วนร่วมของประชาชน การเรียนการสอนยังก้าวไปไม่ถึงการสร้างกระบวนการที่มีผลสัมฤทธิ์ต่อการมีทักษะชีวิตประชาธิปไตย (สถาบันนโยบายศึกษา, 2553) และแม้กระทรวงศึกษาธิการจะกำหนดยุทธศาสตร์พัฒนาการศึกษาเพื่อสร้างความเป็นพลเมืองแล้วก็ตาม แต่ยังไม่มีรูปแบบที่ชัดเจนเหมาะสมมีประสิทธิภาพเพียงพอให้กับสถานศึกษาโดยเฉพาะครูผู้สอน ในการจัดการเรียนรู้เพื่อความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตย โดยเฉพาะในระดับมัธยมศึกษาตอนปลาย

ลักษณะความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตย

      ความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตย (Democratic Citizenship) หมายถึงคุณลักษณะของบุคคลที่เป็นกำลังสำคัญในการพัฒนาชุมชน สังคมและประเทศชาติที่ตนอาศัยอยู่ มีความรู้เกี่ยวกับการเมืองโดยรวมและเข้าใจหลักการประชาธิปไตยทั้งในเชิงรูปแบบการปกครองและวิถีชีวิต รู้จักตนเอง ชุมชน สังคมและประเทศชาติที่ตนอาศัยอยู่ มีทักษะในการคิดและแสดงออกอย่างมีวิจารณญาณ รู้จักใช้สิทธิเสรีภาพด้วยความรับผิดชอบ สามารถทำงานร่วมกับผู้อื่นและมีส่วนร่วมทางการเมืองอย่างแข็งขันได้ รวมทั้งเป็นผู้ที่ยึดถือผลประโยชน์ส่วนรวม เชื่อในความเสมอภาค ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ และความยุติธรรมในสังคม นอกจากนั้นแล้วยังเป็นผู้ที่ยึดถือหลักสันติวิธี ศรัทธาในอิสระและปกครองตนเองได้ โดยคุณลักษณะของความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตยมีองค์ประกอบ 3 ด้าน ได้แก่ องค์ประกอบด้านความรู้มี 2 คุณลักษณะ คือ 1) รู้จักการเมืองโดยรวมและเข้าใจหลักการประชาธิปไตยทั้งในฐานะรูปแบบการปกครองและวิถีชีวิตในสังคม 2) รู้จักตนเอง ชุมชนและสังคมที่ตนอยู่อาศัย องค์ประกอบด้านทักษะมี 4 คุณลักษณะ คือ 1) คิดอย่างมีวิจารณญาณและแสดงออกอย่างรู้เท่าทัน 2) การใช้สิทธิเสรีภาพอย่างมีความรับผิดชอบ 3) การทำงานร่วมกับผู้อื่น 4) มีส่วนร่วมทางการเมือง และองค์ประกอบด้านเจตคติมี 4 คุณลักษณะ คือ 1) ยึดถือผลประโยชน์ส่วนรวม 2) เชื่อในความเสมอภาค ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์และความยุติธรรมในสังคม 3) ยึดหลักสันติวิธี และ 4) ศรัทธาในอิสระและปกครองตนเองได้ จากความหมายของพลเมืองที่แตกต่างไปจากคำว่า “ราษฎร” และคำว่า “ประชาชน” ความเป็นพลเมืองจึงมีลักษณะในเชิงคุณภาพมากกว่าการเป็นราษฎรหรือการเป็นเพียงแค่ประชาชนของรัฐ โดย วิชัย ตันศิริ (2558) มีทัศนะไปในแนวทางเดียวกันกับผลการวิจัยที่ว่า พลเมืองในระบอบประชาธิปไตยก็คือคนที่ดำรงตนตามหลักธรรมาธิปไตย มีอุปนิสัยรับผิดชอบต่อสังคม มีสติ คิดเป็น คิดถูก ไม่ถูกครอบงำ เชื่อในวิถีของการแก้ไขปัญหาขัดแย้งโดยไม่ใช้ความรุนแรง เป็นสุภาพชน และรักสงบใฝ่สันติภาพ เช่นเดียวกันกับทิพย์พาพร ตันติสุนทร (2558) ที่มองว่าพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตยนอกจากเป็นผู้มีสิทธิและความรับผิดชอบแล้ว ยังต้องมีปฏิสัมพันธ์ (interactive) และมีอิทธิพล (influence) ภายในชุมชนได้ด้วย รวมทั้งสอดคล้องกับผลการศึกษาของ สิริพรรณ นกสวน สวัสดี (2553) ที่พบว่าหัวใจในการสร้างพลเมืองในสังคมตะวันตกอยู่ที่ความสัมพันธ์โดยตรงระหว่างบริบททางการเมืองกับประชาธิปไตย ที่มุ่งสร้างพลเมืองให้มีความรู้ทางการเมือง (civil knowledge) เกิดทักษะการมีส่วนร่วมทางการเมือง (civil skills) รวมถึงสร้างทัศนคติ มีความเข้าใจสถานภาพ บทบาททางการเมือง (civil disposition) ของตนได้อย่างเหมาะสม

สภาพและแนวทางการจัดการศึกษาเพื่อความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตยของนักเรียนระดับมัธยมศึกษาตอนปลาย

      การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education) ถือเป็นเครื่องมือของรัฐในการสร้างพลเมืองให้มีคุณลักษณะตามที่รัฐต้องการ ส่วนการศึกษาเพื่อความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตย (Democratic Citizenship Education: DCE) เป็นรูปแบบหนึ่งของการจัดการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองในรัฐที่ปกครองตามระบอบประชาธิปไตยโดยมุ่งเน้นการพัฒนาประชาชนในรัฐให้มีความรู้ความเข้าใจหลักการพื้นฐานทั้งในมิติของวิถีชีวิต อุดมการณ์และรูปแบบทางการเมืองการปกครองตามระบอบประชาธิปไตย ตระหนักและมีทักษะเกี่ยวกับสิทธิเสรีภาพและหน้าที่ของตนเองที่มีต่อชุมชนสังคมและรัฐด้วยความรับผิดชอบ ในลักษณะเข้าไปมีส่วนร่วมบนพื้นฐานของความมีเหตุผลมีวิจารณญาณรู้เท่าทัน และมีความเชื่อค่านิยมทัศนคติในฐานะสมาชิกของสังคมประชาธิปไตยที่เป็นหุ้นส่วนการพัฒนาทุกมิติในฐานะเจ้าของสังคมที่สมัครใจเข้ามาผูกพันกันเป็นสมาชิกของสังคมร่วมกันสอดรับกับแนวคิดของทิพย์พาพร ตันติสุนทร (2554) ที่มีความเห็นเช่นเดียวกันว่า การศึกษาเป็นเครื่องมือสำคัญทางการเมืองของรัฐที่จะต้องจัดขึ้นเพื่อออกแบบลักษณะพลเมืองของตนให้เข้ากับระบอบสังคม รัฐที่ปกครองในระบบเผด็จการจะมีลักษณะของการวางกฎระเบียบไว้เข้มงวดเคร่งครัดเพื่อให้พลเมืองปฏิบัติตามและเชื่อฟังก็จะมีวิธีการจัดการศึกษาในแบบหนึ่ง ขณะที่รัฐซึ่งปกครองด้วยระบอบประชาธิปไตยก็จะให้คุณค่าในเรื่องสิทธิเสรีภาพ เสมอภาคและการใช้เหตุผล

      การศึกษาเพื่อความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตยมีจุดเริ่มต้นในสังคมตะวันตก โดยมีโครงสร้าง รูปแบบ หลักสูตร เนื้อหา กระบวนการและวิธีการจัดการศึกษาที่แตกต่างกันไปตามภูมิหลังและบริบทของแต่ละรัฐ แต่มีเป้าหมายหลักร่วมกันคือการพัฒนาให้คนในสังคมมีคุณลักษณะของความเป็นพลเมืองที่สอดคล้องกับวิถีชีวิต อุดมการณ์และรูปแบบการเมืองการปกครองตามระบอบประชาธิปไตย โดยมีรูปแบบที่เน้นการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนโดยเฉพาะชุมชนท้องถิ่น เน้นผู้เรียนเป็นสำคัญ ครูเปลี่ยนบทบาทจากผู้ชี้นำเป็นผู้ให้คำแนะนำและเรียนรู้ร่วมกัน เปิดโอกาสให้ผู้เรียนได้ออกไปสัมผัสกับปัญหาชุมชน ใช้กระบวนการกลุ่มเพื่อถกเถียงแลกเปลี่ยนความคิดเห็นหาข้อยุติด้วยเหตุด้วยผลและลงมือแก้ไขปัญหาร่วมกัน มีจุดมุ่งหมายเพื่อเตรียมผู้เรียนให้เป็นพลเมืองที่มีความรู้ความเข้าใจ มีทักษะและทัศนคติที่เป็นไปตามหลักการประชาธิปไตยทั้งในมิติของวิถีชีวิต อุดมการณ์และรูปแบบทางการเมืองการปกครอง

      ในขณะที่การจัดการศึกษาเพื่อความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตยของไทย แม้จะมีพัฒนาการเริ่มต้นมาตั้งแต่ พ.ศ. 2475 โดยถูกกำหนดไว้ในแผนการศึกษาแห่งชาติ พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติและหลักสูตรที่ใช้ในการจัดการศึกษาของชาติเรื่อยมาจนถึงปัจจุบันแล้วก็ตาม แต่ยังคงไม่มีความชัดเจนเกี่ยวกับคุณลักษณะของพลเมืองที่รัฐต้องการในมิติการเมืองการปกครองตามระบอบประชาธิปไตย ระบบการศึกษาไทยที่ผ่านมาเน้นพัฒนาคนให้เป็น “คนเก่ง” เพื่อรองรับการพัฒนาเศรษฐกิจ และเน้นพัฒนาคนให้เป็น “คนดี” ในมิติทางศาสนาวัฒนธรรม แต่ยังขาดคุณลักษณะสำคัญหลายประการของพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตย ประชาชนจึงยังคงมีบทบาทเป็นเพียงผู้ชมทางการเมืองมากกว่าการมีบทบาทในฐานะพลเมือง และแม้รัฐจะกำหนดยุทธศาสตร์พัฒนาการศึกษาเพื่อสร้างความเป็นพลเมือง พ.ศ. 2553 – 2561 แล้วก็ตาม แต่กระบวนการนำยุทธศาสตร์มาใช้ในทางปฏิบัติกลับไม่มีการกำกับดูแลเพื่อนำไปสู่การดำเนินตามยุทธศาสตร์ในหน่วยงานผู้ปฏิบัติที่เกี่ยวข้อง รวมทั้งขาดรูปแบบวิธีการที่เป็นรูปธรรมอันเป็นแบบอย่างให้กับผู้ปฏิบัติสามารถหยิบไปใช้หรือต่อยอดได้อย่างมีประสิทธิผล หลักสูตรการศึกษาโดยเฉพาะสาระเกี่ยวกับหน้าที่พลเมืองยังคงเน้นให้เยาวชนเข้าใจบทบาทตนเองเพียงเฉพาะตามที่กฎหมายกำหนด เน้นการเข้าใจโครงสร้างการปกครองตามกรอบรัฐธรรมนูญมากกว่าที่จะมุ่งสร้างความรู้ความเข้าใจ ทัศนคติ ทักษะความสามารถที่เหมาะสมกับตัวระบบการเมือง อุดมการณ์และวิถีชีวิตแบบประชาธิปไตย ส่งผลให้การจัดการศึกษาเพื่อความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตยยังไม่เกิดประสิทธิผลทั้งในแง่ผลลัพธ์และกระบวนการ แม้ในปัจจุบันจะเปิดโอกาสให้นักเรียนมีส่วนร่วมในกระบวนการเรียนการสอนมากขึ้น แต่ครูยังคงมีบทบาทในชั้นเรียนทั้งในกระบวนการเรียนการสอนและการกำหนดกฎเกณฑ์มากกว่านักเรียนอยู่เช่นเดิม การอธิบายให้นักเรียนฟังหน้าชั้นเรียนและอธิบายตามหนังสือเรียนที่เน้นเนื้อหาท่องจำและประเมินผลด้วยการสอบยังคงเป็นวิธีหลักที่ครูใช้ในการเรียนการสอน การเรียนรู้ผ่านกิจกรรมและลงไปสู่ชุมชนยังไม่ถูกนำมาใช้เท่าที่ควร จึงเป็นเพียงการจัดการศึกษาเกี่ยวกับพลเมือง (education about citizenship) มากกว่าเป็นการจัดการศึกษาผ่านความเป็นพลเมือง (education through citizenship) และการจัดการศึกษาเพื่อความเป็นพลเมือง (education for citizenship) ตามแนวคิดของศักดิ์ชัย นิรัญทวี (2548) ขณะที่นักเรียนระดับมัธยมศึกษาตอนปลายกว่าครึ่งยังคงมีความรู้ความเข้าใจ มีทัศนคติเกี่ยวกับความเป็นพลเมืองตามระบอบประชาธิปไตยที่คลาดเคลื่อนไปจากอุดมการณ์และหลักการประชาธิปไตยที่แท้จริง รวมทั้งส่วนใหญ่ยังมีทักษะไม่มากเพียงพอสำหรับการเป็นพลเมืองกระตือรือร้นอันเป็นคุณลักษณะสำคัญของความเป็นพลเมืองที่พึงประสงค์

¹* หลักสูตรปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาการศึกษา คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยนเรศวร
² ** รองศาสตราจารย์ ภาควิชาบริหารและพัฒนาการศึกษา คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยนเรศวร