สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

เรื่องอาเซียน : บทสรุปการเมืองและการเลือกตั้งอาเซียน

สมชาติ เจศรีชัย

ประชาคมการเมืองและความมั่นคงอาเซียน (ASEAN Security Community – ASC) เป็นหนึ่งในเสาหลักของประชาคมอาเซียน (ASEAN Community) มุ่งให้ประเทศในภูมิภาคนี้อยู่ร่วมกันอย่างสันติ มีระบบแก้ไขความขัดแย้งระหว่างกันได้ด้วยดี มีเสถียรภาพอย่างรอบด้าน มีกรอบความร่วมมือเพื่อรับมือกับภัยคุกคามความมั่นคงทั้งรูปแบบเดิมและรูป แบบใหม่ๆ เพื่อให้ประชาชนมีความปลอดภัยและมั่นคง ดังนั้น ความแตกต่างของระบบการเมืองการปกครองจึงมิใช่อุปสรรคของประชาคมอาเซียน หากแต่ขึ้นอยู่กับการไม่แทรกแซงกิจการภายในและการอยู่ร่วมกันท่ามกลางความแตกต่างหลากหลายต่างหากที่จะทำให้ประชาคมอาเซียนเดินไปได้ตามเจตจำนงของการตั้งเป็น “ประชาคม” ซึ่งมิใช่การทำให้ทุกประเทศมีระบบการเมืองการปกครองเป็นเหมือนกัน

ความหลากหลายที่อยู่บนพื้นฐานของประวัติศาสตร์

      เมื่อพิจารณาประวัติศาสตร์และความเป็นมาของรัฐสมาชิกประชาคมอาเซียนแล้วจะพบว่ามีทั้งความเหมือนและความแตกต่าง อาทิ การตกอยู่ในการปกครองของประเทศล่าอาณานิคม การมีพระมหากษัตริย์เป็นผู้นำในการปกครองประเทศ การต่อสู้ดิ้นรนในการอยู่รอดจากประเทศมหาอำนาจ เหล่านี้ เป็นต้น

      ถ้าพิจารณาจากพื้นฐานประวัติศาสตร์การถูกปกครองในยุคล่าอาณานิคมไม่ว่าจะเป็นฟิลิปปินส์ อินโดนีเซีย มาเลเซีย บรูไนฯ เมียนมา เวียดนาม ลาวและราชอาณาจักรกัมพูชา ล้วนแต่ตกอยู่ภายใต้การปกครองของมหาอำนาจ อย่างเช่น สเปนและสหรัฐอเมริกาปกครองฟิลิปปินส์ เนเธอร์แลนด์หรือฮอลันดาปกครองอินโดนีเซีย อังกฤษปกครองเมียนมา (พม่า หรือ Burma ในขณะนั้น) มาเลเซียและบรูไนดารุสซาลาม ฝรั่งเศสปกครองเวียดนาม ลาว และราชอาณาจักรกัมพูชา เมื่อประเทศผู้ปกครองเหล่านี้ได้เข้าปกครองก็ได้พยายามวางรูปแบบการเมืองการปกครองตามแบบอย่างที่ประเทศเหล่านั้นได้ใช้อยู่ แต่อย่างไรก็ดี เมื่อประเทศเหล่านี้ได้รับเอกราชจากการต่อสู้ของเหล่าบรรดาวีรชนในประเทศนั้นๆ บางประเทศก็มีการเปลี่ยนแปลงระบบการเมืองการปกครองให้สอดคล้องกับอุดมการณ์ทางการเมืองของเหล่าผู้นำ ซึ่งบรรดารัฐสมาชิกประชาคมอาเซียนมีรูปแบบการปกครอง สรุปเป็นสองกลุ่มดังนี้

      กลุ่มแรก ปกครองโดยระบอบเสรีประชาธิปไตย

ระบบรัฐสภา ได้แก่ ราชอาณาจักรไทย ราชอาณาจักรกัมพูชา มาเลเซีย
ระบบประธานาธิบดี ได้แก่ สาธารณรัฐอินโดนีเซีย สาธารณรัฐแห่งสหภาพเมียนมา สาธารณรัฐฟิลิปปินส์ และสาธารณรัฐสิงคโปร์

กลุ่มที่สอง ปกครองโดยระบบสังคมนิยมคอมมิวนิสต์ ได้แก่ สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว (ผู้นำประเทศ เรียกว่า ประธานประเทศคล้ายประธานาธิบดี) และสาธารณรัฐสังคมนิยมเวียดนาม

กลุ่มที่สาม ปกครองโดยระบบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ (ระบบกษัตริย์) ได้แก่ บรูไนดารุสซาลาม

ระบบการเลือกตั้ง

      ในรัฐสมาชิกประชาคมอาเซียนทุกประเทศมีการเลือกตั้ง เว้นแต่บรูไนดารุสซาลามมีการเลือกตั้งเฉพาะระดับท้องถิ่น แต่ใช้ระบบการเลือกตั้งแตกต่างกัน ซึ่งก็เป็นไปตามประวัติศาสตร์และปัญหาทางการเมืองที่แต่ละประเทศประสบมา โดยทั่วไปจะใช้ระบบการเลือกตั้งแบบแบ่งเขตคะแนนสูง (First-Past-the-Post) สำหรับการเลือกตั้งสมาชิกรัฐสภา และผู้บริหารประเทศหรือประธานาธิบดี (อินโดนีเซีย และฟิลิปปินส์ ส่วนเมียนมาเป็นการเลือกตั้งโดยสมาชิกรัฐสภา ส่วนสิงคโปร์มาจากการแต่งตั้ง) ในขณะที่ประเทศไทยได้มีการนำระบบสัดส่วน (Proportion) มาใช้ร่วมด้วย เพื่อให้ได้สมาชิกรัฐสภาที่ไม่ได้ผูกพันอยู่กับเขตเลือกตั้งเท่านั้น และยังมีความรู้ความสามารถเฉพาะด้านอีกด้วย องค์กรที่สำคัญต่อมา ได้แก่ องค์กรจัดการเลือกตั้ง (Electoral Management Body :EMB) ที่มีอำนาจหน้าที่และความรับผิดชอบในการจัดการเลือกตั้งโดยเฉพาะ จะปรากฏว่ามีสามรูปแบบ กล่าวคือ

      รูปแบบแรก มีสถานภาพเป็นองค์กรอิสระ (Independent Agency) ได้แก่ ราชอาณาจักรกัมพูชา เรียกว่า National Election Committee สาธารณรัฐอินโดนีเซีย เรียกว่า General Election Commission มาเลเซีย เรียกว่า Electoral Commission สาธารณรัฐสหภาพเมียนมา เรียกว่า Union Election Commission สาธารณรัฐฟิลิปปินส์ เรียกว่า Commission on Elections ราชอาณาจักรไทย เรียกว่า Election Commission และสาธารณรัฐสังคมนิยมเวียดนาม เรียกว่า Central Election Council

      รูปแบบที่สอง มีสถานภาพเป็นส่วนราชการหรือองค์กรภาครัฐในสังกัดฝ่ายบริหารผสมกับองค์กรเฉพาะกิจ คือ สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว ได้แก่ กระทรวงมหาดไทย และ National Election Committee

      รูปแบบที่สาม มีสถานภาพเป็นส่วนราชการ คือ สาธารณรัฐสิงคโปร์ ได้แก่ สำนักนายกรัฐมนตรี (Prime Minister Office)

      ส่วนการกำหนดคุณสมบัติของผู้สมัครรับเลือกตั้งและผู้มีสิทธิเลือกตั้ง จะกำหนดไว้คล้ายคลึงกัน โดยใช้หลักสัญชาติ อาทิ ต้องมีสัญชาติของรัฐชาตินั้นๆ หลักความสามารถ คือ การกำหนดอายุ โดยหลักใหญ่ๆ ก็คือ ผู้สมัครรับเลือกตั้งจะถูกกำหนดอายุไว้สูงกว่าผู้มีสิทธิเลือกตั้ง อาทิ ผู้สมัครรับเลือกตั้ง ต้องมีอายุ 35 ปี หรือ 40 ปีบริบูรณ์ ในขณะที่ผู้มีสิทธิเลือกตั้งจะมีอายุ 18 ปีบริบูรณ์ หรือ 20 ปีบริบูรณ์ และหลักประการที่สาม คือ หลักภูมิลำเนา หลายประเทศกำหนดไว้กว้างๆ อาทิ ผู้สมัครต้องมีภูมิลำเนาตามทะเบียนบ้านอยู่ในประเทศนั้นๆ หรืออยู่ในเขตเลือกตั้งนั้นๆ และหลายประเทศการจัดทำบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งจะกำหนดให้ผู้มีสิทธิเลือกตั้งที่จะใช้สิทธิต้องไปลงทะเบียนกับหน่วยงานที่รับผิดชอบเสียก่อน (ประเทศไทยจัดทำบัญชีรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งจากทะเบียนบ้านที่กระทรวงมหาดไทยดูแลอยู่) นอกจากนี้ยังมีการกำหนดให้ผู้สมัครรับเลือกตั้งต้องสังกัดพรรคการเมืองอีกด้วย (อันนี้ยกเว้นสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว และสาธารณรัฐสังคมนิยมเวียดนามที่มีสังกัดพรรคการเมืองเพีบงพรรคเดียว แต่จะลงสมัครอิสระก็ได้ (เฉพาะสาธารณรัฐสังคมนิยมเวียดนาม)

บทส่งท้าย

เรื่องการเลือกตั้งนี้แม้จะเป็นกลไกสำคัญของการปกครองประเทศ แต่ประเทศที่ปกครองในระบอบสังคมนิยมคอมมิวนิสต์จะมิได้ใช้การเลือกตั้งของประชาชนมาแสดงถึงเจตนารมณ์ในการมีส่วนร่วมในการปกครองประเทศ ฉะนั้นการเลือกตั้งจะมีความสำคัญก็ต่อเมื่อการเลือกตั้งนั้นๆ เป็นการแสดงออกถึงการมีส่วนร่วมของประชาชน และเป็นการเลือกตั้งที่มีความเป็นอิสระและเที่ยงธรรม (Free and fair Election) ในทุกขั้นตอนของกระบวนการเลือกตั้ง ไม่มีการทุจริตการเลือกตั้ง (Fraud) เกิดขึ้นจนทำให้เจตนารมณ์ของประชาชนถูกบิดเบือนไป

ข้อสังเกตประการสุดท้าย คือ ทุกประเทศในประชาคมอาเซียนยังไม่มีประเทศใดนำระบบการลงคะแนนเลือกตั้งอิเล็กทรอนิกส์ (Electoral Voting Machine) เต็มรูปแบบมาใช้เลย จะมีบางประเทศที่เอาเครื่องจักรกลมาใช้ในการนับบัตรเลือกตั้งเป็นคะแนน (แต่ประชาชนยังคงเข้าคูหากาบัตรเลือกตั้งอยู่ดี) ปรากฏการณ์เช่นนี้สะท้อนถึงความไม่ไว้วางใจในระบบอิเล็กทรอนิกส์กับการเลือกตั้งแม้ว่าในภาครัฐและเอกชนอื่นจะมีการใช้ระบบอิเล็กทรอนิกส์มาบริหารจัดการกับเรื่องต่างๆ ในบริการสาธารณะ เช่น e-Payment e-Bidding e-Marketing e-Library e-Finance e-Book การทำธุรกรรมทางการเงินกับธนาคาร หรืออีกหลายๆ กิจกรรมแล้วก็ตาม