ข้อเสนอการปฏิรูปการศึกษา จิตนาการใหม่ กับการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง       เมื่อวันที่ 16 ธันวาคม 2558 ที่โรงแรมทีเค พาเลซ ถนนแจ้งวัฒนะ กรุงเทพมหานคร สถาบันนโยบายศึกษา โดยการสนับสนุนของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ได้จัดสนทนาทางการเมือง เรื่อง “การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง” ข้อเสนอเพื่อการปฏิรูปการศึกษาสำหรับสังคมไทย โดยมีผู้ทรงคุณวุฒิ ผู้มีประสบการ และผู้สนใจด้านนี้โดยเฉพาะเข้าร่วมสนทนา       เรื่องการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองในสังคมประชาธิปไตย อาจไม่ใช่เรื่องใหม่ เพราะได้มีการพูดถึงและขับเคลื่อนในระดับองค์กรใหญ่ๆ ที่เห็นชัด คือ คณะกรรมการการเลือกตั้ง (กกต.) และสภาพัฒนาการเมือง (สพม.) สำหรับ กกต. นั้น ได้ทำเรื่องนี้อย่างจริงจังตั้งแต่ปี 2547 และได้มีคู่มือการให้การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองเป็นกรอบแนวคิดการทำงานที่เกี่ยวกับการเลือกตั้งและการมีส่วนร่วมทางการเมืองของพลเมือง ซึ่งเป็นผลจากความช่วยเหลือและสนับสนุนภายใต้โครงการ UNDP เมื่อปี 2555-2556 ส่วนสภาพัฒนาการเมือง ก็มีกรอบแนวคิดเรื่องการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองเพื่อการพัฒนาและสร้างพลเมืองสู่สภาพลเมืองในทุกจังหวัด ในการจัดการชุมชนตนเองให้เป็นชุมชนประชาธิปไตย กระทรวงศึกษาธิการเคยมียุทธศาสตร์การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองตั้งแต่ปี 2553 แต่ยังอยู่ในวงจำกัด ยังไม่เป็นที่รู้จักแก่บุคลากรทางการศึกษาและบุคคลทั่วไป และสถาบันพระปกเกล้า มีโครงการพัฒนาประชาธิปไตย นอกจากนี้ก็มีสื่อไทยพีบีเอส (Thai PBS) ที่มีหลายรายการเกี่ยวกับเรื่องพลเมือง และเป็นเรื่องให้การศึกษาทางการเมืองอีกด้วย เป็นต้น       ส่วนภาคประชาสังคม ก็มีหลายกลุ่มที่ทำงานด้านนี้อย่างจริงจัง ต่อเนื่อง และเป็นรูปธรรม หากไม่นับสถาบันนโยบายศึกษา ที่ทำมานานร่วม 30 ปีแล้ว ยังมีกลุ่มใหม่ เช่น กลุ่ม Thai Civic Ed. ที่ได้รับการสนับสนุนจากมูลนิธิทางการเมืองของเยอรมันเช่นกัน       นี่เป็นตัวอย่างสังเขปในความพยายามจากกลุ่มองค์กรและสถาบันต่างๆ ทั้งที่เป็นภาครัฐและภาคประชาสังคม ได้มีความพยายามในการขับเคลื่อนเรื่องการสร้างความเป็นพลเมืองให้เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง       แต่ทั้งหมดที่กล่าวมานี้ ก็ยังไม่มีความเป็นเอกภาพที่ชัดเจนในแนวทางและแนวคิดในการสร้างเป้าหมายปลายทางเรื่องนี้ และแน่นอนที่สุด คือ คนไทยทั่วไปก็ยังขาดจินตภาพ “ลักษณะของความเป็นพลเมืองไทย” ที่ต้องการสร้างร่วมกันด้วย       การจัดสนทนาในครั้งนี้ จึงเป็นอีกความพยายามของผู้ที่ทำงานและผู้ที่สนใจเรื่องการจัดการศึกษา “เพื่อสร้างพลเมือง” ได้เข้ามาร่วมคิดและร่วมเสนออีกวาระหนึ่ง เพื่อส่งต่อความคิดและแนวทางให้กับคณะกรรมาธิการยกร่างรัฐธรรมนูญ ได้ประกอบการพิจารณา ซึ่งอาจนับได้ว่า เป็นข้อเสนอจากภาคพลเมืองสู่ภาครัฐ ซึ่งอยู่ในกรอบของ “ประชารัฐ” ตามที่นายกรัฐมนตรีเรียกร้องให้รัฐและประชาชนทำงานร่วมกันอีกด้วย       งานนี้มีผู้นำทางด้านการศึกษาและรัฐศาสตร์ อีกทั้งยังเป็นนักการเมือง คือ อดีตรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงศึกษาธิการ ดร.วิชัย ตันศิริ มานำการสนทนา และ ผศ.ทศพล สมพงษ์ ผู้ทำงานขับเคลื่อนการเมืองภาคพลเมือง และเป็นนักวิชาการประจำสภาพัฒนาการเมือง ร่วมนำสนทนา โดยมี คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร เป็นผู้ดำเนินรายการ พร้อมด้วยนักวิชาการและนักปฏิบัติคับคั่งที่สนใจ ทั้งนักการศึกษา นักรัฐศาสตร์ นักนิติศาสตร์ นักสังคมศาสตร์ และวิศวกร มาให้ความเห็นและข้อเสนอที่น่าสนใจในครั้งนี้ การสร้างความเข้าใจที่ถูกต้องร่วมกันเรื่องความเป็นประชาธิปไตยสากล และการปกครองระบอบประชาธิปไตยที่มีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข ซึ่งที่ผ่านมากว่า 80 ปีที่มีการเปลี่ยนแปลงการปกครองนั้น หนึ่งในสาเหตุของความขัดแย้งที่สำคัญ คือเรื่องหลักคิดในทางการเมืองเรื่องประชาธิปไตยของสังคมไทยยังไม่ตรงกัน การขาดความรู้ทั้งทางประวัติศาสตร์และการพัฒนาการเมืองร่วมกัน จึงจำเป็นต้องสร้างความเข้าใจทางการเมืองที่เป็นฐานความรู้ความเข้าใจชัดเจนร่วมกันให้ได้ อันจะนำไปสู่การสร้างวัฒนธรรมพลเมืองของรัฐ การสร้างวัฒนธรรมพลเมือง จำเป็นต้องเข้าใจในเรื่องอุดมการณ์และกติกาการปกครองประเทศเป็นพื้นฐาน ทั้งในเรื่องแนวคิดการเป็นตัวแทนของประชาชน การมีกฎหมาย การใช้อำนาจทางการเมืองของรัฐ ความเข้าใจเรื่องอำนาจอธิปไตย และการมีส่วนร่วมในการกำหนดกติกาสังคมของพลเมือง เป็นต้น ซึ่งลักษณะนิสัยของคนในชาติที่ปฏิบัติมายาวนานนี้ ก็จะกลายเป็นวัฒนธรรมของพลเมืองนั่นเอง ซึ่งจำเป็นต้องอาศัยเครื่องมือสำคัญ คือ การจัดการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองให้สอดคล้องกับระบอบการปกครองของประเทศ เรื่องการจัดการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง ต้องเริ่มจากการมีจินตภาพของสังคมไทยและลักษณะพลเมืองไทยร่วมกัน เราต้องการที่จะสร้างพลเมืองให้ออกมาอย่างไร ต้องชัดเจนว่าทำไมต้องสร้างแบบนี้ และจะสร้างกันอย่างไร ด้วยกระบวนการอะไร การสร้างพลเมืองไม่ใช่เรื่องของปริมาณ หากแต่เป็นเรื่องคุณภาพ เพราะพลเมืองเกี่ยวข้องกับรัฐในเชิงความสัมพันธ์กับอำนาจในการเป็นเจ้าของอำนาจอธิปไตย เจ้าของดินแดน ที่จะบังคับหรือกำกับรัฐบาล พลเมืองเป็นกลจักรสำคัญที่ไปสร้างความเคลื่อนไหวหรือการเปลี่ยนแปลงภายใต้รัฐธรรมนูญที่เห็นพ้องร่วมกัน คุณภาพของความเป็นพลเมืองจึงมีผลต่อความแข็งแกร่งของรัฐ รัฐธรรมนูญจึงพึงระบุว่า พลเมืองมีหน้าที่ปกปักรักษา และดูแลความผาสุกของประเทศ หน้าที่พลเมืองต้องถูกสร้างขึ้นและยกระดับไม่เพียงมีหน้าที่ตามกฎหมายแต่ต้องสะท้อนสำนึกพลเมืองที่สร้างความดีร่วม (Common Good) เพื่อประโยชน์ของประเทศ รัฐธรรมนูญจึงต้องวางหลักการเพื่อความเป็นพลเมืองในระดับที่เน้นความเป็นธรรม คือหน้าที่พลเมืองต้องมีส่วนร่วมกับรัฐในการปกปักรักษาอำนาจอธิปไตยในการดูแลกับรัฐบาล และหากรัฐบาลที่สร้างความไม่เป็นธรรมให้เกิดขึ้นในสังคม ก็เป็นทั้งหน้าที่และความกล้าหาญทางจริยธรรมของพลเมืองที่จะเข้ามามีส่วนร่วมสำคัญในการสร้างความถูกต้องเป็นธรรมให้เกิดขึ้น การปฏิรูปการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง มีข้อเสนอให้ตั้งคณะกรรมการแห่งชาติ ว่าด้วย การสร้างความเป็นพลเมือง (National Board of Civic Education) ที่ต้องเข้าใจหลักการของความเป็นพลเมืองและคุณสมบัติของความเป็นพลเมือง เพื่อกำหนดหน้าที่ วางแผนและนโยบาย คอยกำกับ ตรวจสอบคุณภาพ ตั้งแต่ระดับประถม มัธยม อุดมศึกษา และการศึกษาที่ไม่เป็นทางการ ข้อเสนอเรื่องการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง ต้องเป็นเจตจำนงทางการเมือง(Political Will) จากทุกภาคส่วน ไม่ใช่เรื่องของกระทรวงศึกษาธิการอย่างเดียว เพราะสัดส่วนคนอยู่ในระบบการศึกษาน้อยกว่าเมื่อเทียบกับประชากรทั้งประเทศ การให้การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองจึงต้องสร้างความเห็นพ้องจากการมีส่วนร่วมจากทุกภาคส่วนในการสร้างพลเมืองให้มีคุณลักษณะที่สังคมไทยต้องการ และไม่ควรผูกขาดเรื่องนี้ให้รัฐเป็นฝ่ายทำทั้งหมด ข้อเสนอเรื่องการให้การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองเป็นเรื่องของสื่อด้วย เพราะสังคมเปรียบเสมือนห้องเรียนใหญ่ ดังนั้น ครูที่ทำเรื่องนี้ได้ดีที่สุดก็คือสื่อมวลชน ผู้ทำหน้าที่ด้านนี้จึงต้องมีความรู้เรื่องการเมืองและการสร้างพลเมืองด้วย เพื่อสนับสนุนการให้การศึกษาทางการเมืองแก่พลเมืองผ่านเครื่องมือเทคโนโลยีของสื่อที่ทรงพลังและรวดเร็ว การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองต้องมีเอกภาพทางความคิดในการให้การศึกษาไปในทิศทางเดียวกัน ด้วยการสร้างครูให้มีกระบวนทัศน์ใหม่ในเรื่องการสร้างพลเมืองในสังคมประชาธิปไตย ครูต้องมีความรู้ด้านรัฐศาสตร์หรือการเมืองด้วย ไม่ใช่รู้ด้านการศึกษาอย่างเดียว ซึ่งทำให้ครูไม่เข้าใจเรื่องการเมืองและประชาธิปไตย การพัฒนาความเป็นพลเมือง คือเป้าหมายสำคัญที่สุด เป้าหมายที่ควรตกผลึกร่วมกันในการสร้าง คือสร้างพลเมืองเพื่อส่วนรวม คือทุกคนเพื่อส่วนรวม ควรเป็นทั้งเป้าหมายและวิธีการในการปลูกสร้างลักษณะสำคัญของความเป็นพลเมืองไทยที่มีจิตสำนึกเพื่อส่วนรวม ซึ่งต้องสร้างขึ้นผ่านกลไกทางการศึกษาในหลายช่องทาง ประชาธิปไตยไม่ใช่วิชา แต่เป็นวิถีชีวิต ต้องเปลี่ยนกระบวนทัศน์ใหม่ โดยจัดการเรียนการศึกษาให้ผู้เรียนสามารถที่จะจัดการตนเองได้ ผ่านกระบวนการประชาธิปไตย จึงจำเป็นต้องปฏิวัติวิธีการเรียนรู้ในสังคม คือ การสร้างการเรียนรู้ให้พลเมืองไทยมีความสามารถในการคิด วิเคราะห์ว่าอะไรถูก อะไรผิด จนมีความสามารถที่จะแสวงหาความรู้ได้ด้วยตัวเอง ปราศจากการครอบงำและชี้นำทั้งทางอำนาจทางการเมืองและกระแสอำนาจทางสังคม       ดังนั้น ในวาระการปฏิรูปทั่วด้านในครั้งนี้ จึงไม่ควรมองเฉพาะโครงสร้างทางรัฐธรรมนูญและสถาบันทางกฎหมายเท่านั้น หากแต่ยังต้องให้ความสำคัญกับการสร้างวัฒนธรรมทางการเมืองของพลเมืองด้วย และกระบวนการสร้างวัฒนธรรมดังกล่าวข้างต้นนี้ ต้องใช้เวลาและการวางแผนระยะยาว ความสำคัญดังกล่าวข้างต้นนี้จึงจำเป็นต้องเริ่มต้นตั้งแต่วันนี้ วันที่มีการร่างรัฐธรรมนูญขึ้นมาใหม่ เพื่อกำหนดแนวทางของการสร้างเสถียรภาพทางการเมืองและสังคมประชาธิปไตยให้เกิดขึ้น และมั่นคงสืบไป