การสร้างความเป็นพลเมือง สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ (NIDA) ได้สนับสนุนส่งเสริมให้มีการดำเนินโครงการ ประชารวมใจคืนความสดใสให้คลองแสนแสบ เพื่อให้ความรู้ สร้างความตระหนัก ปลูกจิตสำนึกในเรื่องการจัดการด้านสิ่งแวดล้อม จัดการขยะ น้ำทิ้ง สิ่งปฏิกูล ตลอดจนการเฝ้าระวังดูแลแม่น้ำ คูคลอง มาตั้งแต่ พ.ศ. 2546 และในทุกปีก็จะมีการจัดกิจกรรมใหญ่ “มหกรรมเพื่อสายน้ำ” ที่มีทั้งการให้ความรู้ จัดนิทรรศการ และจำหน่ายสิงค้าเพื่อสิ่งแวดล้อมที่ผลิตโดยคนในชุมชนย่านหัวหมาก-คลองแสนแสบ แต่เพราะทุกปัญหามีสาเหตุจากคน การพัฒนาคนจึงเป็นหนทางเดียวที่จะแก้ปัญหาและนำไปสู่จุดหมายปลายทางที่ต้องการได้ คนเช่นไรที่เป็นที่ปรารถนาของสังคม คนเช่นไรที่จะนำพาสังคมไปสู่ความเจริญที่ยั่งยืน “พลเมือง” ที่เคารพกฎกติกา กฎหมาย มีความรับผิดชอบต่อตนเองและผู้อื่น มีจิตสาธารณะ เห็นแก่ประโยชน์ส่วนรวมมากกว่าส่วนตน แต่จะเป็น “พลเมือง” ได้ไม่ใช่เกิดมาแล้วเป็นได้โดยอัตโนมัติ เมื่อเกิดเป็น“คน” แล้วต้องผ่านกระบวนการเลี้ยงดู กล่อมเกลา ฝึกฝนให้รู้จักคิด แยกแยะสิ่งดีงามจากสิ่งไม่ดี และเลือกกระทำแต่เฉพาะสิ่งที่ดี เป็นประโยชน์ ในทุก เรื่องและทุกๆ วัน จึงจะมีความเป็นพลเมืองที่สมบูรณ์ ดร.วิชัย ตันศิริ       เมื่อวันที่ 20 กันยายน 2557 สถาบันนโยบายศึกษา ร่วมเป็นหนึ่งในหลายองค์กรที่มีนิด้าและโครงการประชารวมใจคืนความสดใสให้คลองแสนแสบเป็นแม่ข่ายจัด “งานมหกรรมรวมใจเพื่อสายน้ำ 2557 และการสัมมนาการสร้างความเป็นพลเมือง” ณ หอประชุมเฉลิมพระเกียรติ 6 รอบ พระชนมพรรษา สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ ตลอดทั้งวันมีการสัมมนาเพื่อสร้างความเป็นพลเมืองโดยวิทยากรที่มีความรู้และประสบการณ์ ได้มาบรรยายถึงความสำเร็จในการสร้างพลเมืองใน 4 ประเทศ คือ เยอรมัน ญี่ปุ่น สิงคโปร์ และเกาหลี จากนั้นก็มาถึงเรื่องของการสร้างพลเมืองของไทย โดย ดร.วิชัย ตันศิริ อดีตรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงศึกษาธิการ และจบรายการด้วยการวิเคราะห์บทบาทหน้าที่ของตัวแทนจากสามสถาบันสำคัญที่จะมีบทบาทสำคัญในการสร้างความเป็นพลเมือง ได้แก่ สภาพัฒนาการเมือง กระทรวงศึกษาธิการ และสื่อมวลชน       ต่อไปนี้คือเรื่องราวที่คัดสรรกลั่นกรองมาจากเวทีสัมมนา ที่สะท้อนให้เห็นถึงความเข้าใจและแนวทางในการสร้างความเป็นพลเมือง       “ปัญหาทุกเรื่องเกิดจากคน จะแก้ปัญหาอย่างยั่งยืนจึงต้องพัฒนาคน” ผศ.ดร.แตงอ่อน มั่นใจตน ผู้อำนวยการโครงการประชารวมใจฯ       “หลังสงครามโลกครั้งที่สอง เยอรมันสร้างชาติโดยการให้การศึกษา Political /Civic Education ทั้งในและนอกโรงเรียน การเรียนรู้ด้วยวิธีการยกประเด็นสาธารณะขึ้นมาถกเถียงให้ทุกคนมีส่วนร่วมแสดงความคิดเห็น แลกเปลี่ยนเหตุผลกันและนำไปสู่การตกลงตัดสินใจร่วมกัน       หัวใจของการบริหารปกครองคือ โปร่งใส ตรวจสอบได้ และมีส่วนร่วม รัฐหรือผู้นำจะต้องไม่ชี้นำ ไม่ครอบงำ       การเรียนโดยไม่สอนให้คิด ไม่มีการปฏิบัติ คือการเรียนที่สูญเปล่า (จากซ้าย) คุณสมชาติ เจศรีชัย คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ผศ.ดร.แตงอ่อน มั่นใจตน คุณชิสุโก สุมิตะ และคุณณัฐพจน์ ยืนยง ใช้เสรีภาพบนพื้นฐานของความรับผิดชอบ” คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ผู้อำนวยการร่วม สถาบันนโยบายศึกษา “ประเทศญี่ปุ่นมีทรัพยากรเพียงอย่างเดียวคือ คน เราจึงต้องสร้างคนให้มีระเบียบวินัย ไม่เห็นแก่ตัว มีน้ำใจ ช่วยเหลือ ให้ความสำคัญแก่ครอบครัว อดทน อดกลั้น ช่วยตัวเองได้ ตั้งแต่เด็ก นิสัยตอนเด็กเป็นอย่างไร โตเป็นผู้ใหญ่ก็เป็นแบบนั้น ช่วง 1-3 ปีแรกของชีวิต เป็นช่วงสำคัญที่สุดในการสร้างคน ลูกๆ เติบโตโดยมีพ่อแม่เป็นแบบอย่าง ถ้าผู้ใหญ่เปลี่ยนได้ ลูกๆ ก็จะเปลี่ยนได้ ถ้าเด็กๆ เปลี่ยนได้ อนาคตของชาติก็จะเปลี่ยนได้” คุณชิสุโก สุมิตะ ผู้จัดการโรงเรียนสุมิตะ “สิงคโปร์เริ่มเป็นประเทศด้วยการมีปัจจัยคุกคามทั้งภายนอกและภายใน สังคมสิงคโปร์มีหลายเชื้อชาติอยู่ร่วมกันเป็นพหุสังคม จะให้กลมกลืนกันได้จึงเลือกใช้ลัทธิชาตินิยมในการสร้างชาติและความเป็นพลเมือง” คุณณัฐพจน์ ยืนยง สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย “โรงเรียนในเกาหลีสอนวิชาหน้าที่พลเมือง เรียกว่า วิชาการมีชีวิตที่ถูกต้อง Proper Life เรียนตั้งแต่ประถมถึงมัธยม ในระดับประถมเน้นคุณธรรม จริยธรรม พอถึงมัธยม เน้นการสร้างคุณสมบัติที่พึงประสงค์ของพลเมืองของชาติและของโลก เนื้อหาสาระมีตั้งแต่ระดับปัจเจกบุคคล ขึ้นไปเป็นครอบครัว ชุมชน และชาติ” คุณสมชาติ เจศรีชัย อดีตรองเลขาธิการคณะกรรมการการเลือกตั้ง “การเมืองคือเรื่องของอำนาจในการแบ่งปันผลประโยชน์ จึงเป็นเรื่องธรรมชาติที่ต้องมีปัญหาและความขัดแย้ง ศาสนาสำคัญต่อการปกครองระบอบประชาธิปไตย ยิ่งคนมีเสรีภาพมาก ยิ่งต้องมีศาสนามาก เพราะมนุษย์ต้องการเสรีภาพมากเกินไป การให้การศึกษาแต่ในโรงเรียนเท่านั้นไม่พอ ต้องให้การศึกษานอกโรงเรียน ให้การศึกษาแก่ผู้ใหญ่ด้วย จึงจะเปลี่ยนแปลงสังคมได้” ดร.วิชัย ตันศิริ อดีตรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงศึกษาธิการ “คนดีไม่ได้เกิดเองตามธรรมชาติ แต่เกิดจากการอบรมสั่งสอนฝึกฝน ใส่ input ตั้งแต่ในท้อง อังกฤษสร้างพลเมืองโดยยึดหลักสัจจะ ซื่อสัตย์สุจริต เมตตา ใจเขาใจเรา ยุติธรรม และมีสำนึกรับผิดชอบ การสอนด้วยบทเรียนอย่างเดียวไม่พอ ต้องใช้กระบวนการปลูกฝัง ด้วยวิธีการต่างๆ ด้วย ความสำคัญของการสร้างพลเมืองไม่ได้อยู่ที่เนื้อหาสาระหรือหลักสูตร นักการศึกษา (ไทย) ไม่เข้าใจว่าการสร้างความเป็นพลเมืองคือ กระบวนการ ปัจจัยนอกระบบการศึกษา คือศาสนา เศรษฐกิจ การเมือง และสื่อ มีความสำคัญ ต้องปฏิรูปครั้งใหญ่ ร่วมกันสร้างความเข้าใจให้สังคม ไทยจึงจะเดินหน้าได้ (จากซ้าย) ศ.ดร.ธีรภัทร์ เสรีรังสรรค์ คุณฟองสนาน จามรจันทร์ ดร.ไพรวัลย์ พิทักษ์สาลี และคุณสมหมาย ปาริจฉัตต์       ต้องสร้างความเป็นพลเมืองจากรากฐานของสังคม ทำทั้งในและนอกระบบการศึกษา       รัฐบาลที่มาจากพรรคการเมืองต้องเปลี่ยนนโยบายตามพรรค บางทีพรรคไม่เปลี่ยนแต่เปลี่ยนตัวรัฐมนตรี ทุกๆ 6 เดือน จึงไม่มีความต่อเนื่อง” ศ.ดร.ธีรภัทร์ เสรีรังสรรค์ ประธานสภาพัฒนาการเมือง       “จะเป็นพลเมืองต้องรู้จักหน้าที่ จะเรียกร้องแต่สิทธิเสรีภาพโดยไม่คำนึงถึงหน้าที่ เมื่อทำแล้วก็จะกระทบคนอื่น       12 คุณสมบัติที่ คสช. ต้องการมีแล้วในแบบเรียน แต่อาจไม่ชัดเจน ครอบครัวไทยโอ๋ลูกมากเกินไป ต้องเปลี่ยนทัศนคติ เปลี่ยนไปจนถึงปูย่าตายายด้วย” ดร.ไพรวัลย์ พิทักษ์สาลี ผู้อำนวยการสำนักวิชาการและมาตรฐานการศึกษา สพฐ. “คุณสมบัติของพลเมือง คือ เคารพตนเอง ซื่อสัตย์ต่อตนเอง เคารพผู้อื่น ให้เกียรติ ยกย่อง รับฟังผู้อื่น เคารพกฎหมายกติกา และเคารพธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม สื่อต้องไม่รายงานเหตุการณ์เฉพาะหน้าเท่านั้น แต่ต้องรายงานสิ่งดีๆ ให้เกิดการสานพลังด้วย สื่อต้องเปิดพื้นที่เกี่ยวกับประเด็นสาธารณะให้มาก ลดประเด็นที่นำไปสู่ความขัดแย้งแตกแยก เพิ่มประเด็นที่นำไปสู่สันติภาพ ไม่สนับสนุนความรุนแรงทุกรูปแบบ ยึดหลักความจริง ความดี ความถูกต้อง อธิบายความหมาย สร้างความเข้าใจ ไม่ใช่เพียงแต่ “รายงาน” ต้องดูตัวเอง ทบทวน เริ่มต้นสร้างความเป็นพลเมืองที่ตนเองก่อน” คุณสมหมาย ปาริจฉัตต์ รองประธานกรรมการ บริษัท มติชน จำกัด (มหาชน) บรรยากาศการสัมมนา การสัมมนาในวันนั้นมีทั้งเรื่องราวของการสร้างพลเมืองในประเทศที่ประสบความสำเร็จในการพัฒนา จากจุดเริ่มต้นที่เป็นศูนย์หรือติดลบเช่นเยอรมันและญี่ปุ่น หรือจากสภาพที่มีมีความกดดันสูงทั้งจากภายนอกและภายใน เช่น สิงคโปร์และเกาหลีใต้ ในขณะที่ คุณสุมิตะ พูดถึงค่านิยมที่ปลูกฝังในสังคมหน่วยเล็ก คือครอบครัวและโรงเรียน คุณทิพย์พาพรก็พูดถึงค่านิยมในสังคมหน่วยใหญ่คือนโยบายของรัฐ คุณสมชาติกล่าวถึงเกาหลีว่าแม้จะเป็นเรื่องเดียวกันคือความเป็นพลเมือง แต่แบบเรียนชั้นประถมกับมัธยมก็มีสาระต่างกัน ดร.วิชัย เห็นสัจธรรมทางการเมืองในระบอบประชาธิปไตยว่าคือการแบ่งปันอำนาจในการสร้างผลประโยชน์ จึงต้องนำศาสนาเข้ามาสร้างความสมดุลไม่ให้มีการใช้เสรีภาพจนเกินขอบเขต ศ.ดร.ธีรภัทร์ ชี้ให้เห็นว่า การสร้างความเป็นพลเมืองต้องใช้กระบวนการ ไม่ใช่การสอนตามตำราแล้วออกข้อสอบ โดยยกตัวอย่างประเทศอังกฤษ และต้องไม่ปล่อยให้เป็นหน้าที่ของสถาบันการศึกษาเท่านั้น ทุกภาคส่วนของสังคมต้องมีส่วนร่วมในการสร้างคนดีของสังคมโดยใช้กระบวนการทั้งในและนอกระบบการศึกษา คุณสมหมาย เห็นด้วยเป็นอย่างยิ่งว่าสื่อสามารถจะเป็นส่วนหนึ่งของการสร้างพลเมืองได้เพราะสื่อมีอิทธิพลมาก แต่สื่อจะต้องปรับตัวเปลี่ยนแปลง ที่จริงแล้วทุกคนสามารถจะมีส่วนในการสร้างพลเมืองด้วยกันทั้งนั้น และสมควรที่จะเริ่มต้นที่ตนเองก่อนที่จะโยนความรับผิดชอบให้คนอื่น ต้องเริ่มจากการปรับเปลี่ยนค่านิยมผิดๆ เช่นที่ ดร.ไพรวัลย์ สะท้อนให้เห็น