การปาฐกถาพิเศษ “ชัยอนันต์พูด: วิกฤติประเทศไทย” โดย ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ประธานสถาบันนโยบายศึกษา ณ ห้องประชุมจุมภฎ-พันธุ์ทิพย์ ชั้น 4 อาคารประชาธิปก-รำไพพรรณี คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย วันอังคารที่ 19 พฤศจิกายน 2556 เวลา 09.30-12.00น.      การเคลื่อนไหวเรียกร้องให้บ้านเมืองดีขึ้นในหลายสิบปีที่ผ่านมานั้นล้วนเป็นวิกฤติ ไม่ว่าจะเป็นการเรียกร้องประชาธิปไตย รัฐธรรมนูญ ระบบรัฐสภาหรือประท้วงอำนาจเผด็จการ แต่การเคลื่อนไหวเรียกร้องในวันนี้ไม่เหมือนคราวก่อนและไม่นึกว่าคราวนี้จะมีประชาชนออกมาเป็นจำนวนมากครอบคลุมทุกกลุ่มคน ไม่ว่าจะเป็นกลุ่มนักศึกษา นักวิชาการ กลุ่มอาชีพต่างๆ ประชาชนทั่วไป คราวนี้เป็นการประท้วงสภาผู้แทนราษฎรที่ออกกฎหมายขัดกับความรู้สึกและขัดกับหลักประชาธิปไตย      วิกฤติของประเทศที่ยิ่งใหญ่ที่สุดในเวลานี้คือ      (1) วิกฤติระบบการเมืองและระบอบประชาธิปไตย ซึ่งเป็นเรื่องที่ร้ายแรงมาก การเมืองและระบบรัฐสภาของไทยมีมานานแล้ว และรัฐธรรมนูญก็ได้แก้ไขให้มีความเป็นประชาธิปไตยมากขึ้นเรื่อยๆ แต่เหตุใดประชาชนจึงยังไม่พอใจ ทำอย่างไรประชาธิปไตยจึงจะเป็นระบอบการเมืองที่แก้ไขปัญหาสังคม แก้ปัญหาการซื้อเสียงและแก้ปัญหาพรรคการเมืองได้ ปกติแล้วสังคมเศรษฐกิจจะเปลี่ยนแปลงไปตามเวลาของมันแต่ตอนนี้พรรคการเมืองกลับมาทำให้ระบบการเมืองมีปัญหาซะเอง การเมืองเป็นตัวปัญหาของมันเองที่ก่อวิกฤติ เราต้องมาคิดทบทวนกันดูว่าระบอบการเมืองที่เป็นอยู่นี้เหมาะสมหรือไม่ แต่เป็นเรื่องยากเพราะว่าระบบการเลือกตั้งที่เราบอกว่าเป็นความชอบธรรม แต่เราก็ไม่สามารถสกัดกั้นอำนาจเงินและการซื้อเสียงได้ และเราก็ไม่สามารถหาทางออกได้ แล้วเราจะสามารถปฏิรูปกันอย่างไร      (2) วิกฤติทางภาวะผู้นำ จริงๆแล้วไม่น่าจะเกิดขึ้นเพราะว่าเรามีผู้นำที่มาจากการเลือกตั้งเป็นผู้นำที่มีอำนาจมากที่สุดแต่ปัญญาน้อยที่สุด ในขณะนี้ภาวะทางการเมืองเป็นอำนาจที่ถูกอำนาจทางการเมืองอื่นแฝงอยู่ นายกไม่สามารถเป็นตัวของตนเองได้ แม้จะมีผู้แสดงความคิดเห็น คัดค้านต่างๆมากมายแต่ก็ไม่สามารถทำอะไรได้ ภาวะผู้นำขณะนี้เหมือนรถยนต์ที่ไม่มีเบรค ไม่มีการทบทวนความผิดพลาด ผิดซ้ำซากตลอดเวลา แล้วยังมีประชานิยมสุดกู่ เช่น จำนำข้าว ที่ไม่ควรทำ ความจริงจำนำข้าวไม่ผิด ไม่ใช่ของไม่ดี แต่ที่ผิดปกติ คือ ไม่มีการไถ่ถอนคืนและตั้งราคาสูงกว่าราคาตลาด      (3) การดำเนินนโยบายประชานิยมสุดกู่ จนเกิดผลต่อภาวะเศรษฐกิจการคลังของประเทศ นโยบายประชานิยมนี้น่าจะขยายขอบเขตออกไปอีกเพราะมีผลต่อคะแนนเสียงเลือกตั้ง และขณะนี้ก็มีการใช้งบประมาณแผ่นดินเพื่อประโยชน์ส่วนตนและพวกพ้องสูงมีการตั้งเป็นวงการขนาดใหญ่และไม่มีการควบคุม      (4) วิกฤติการคอรัปชั่น ที่มีอย่างกว้างขวางมากกว่าสมัยใดๆเป็นโครงการขนาดใหญ่และไม่มีมาตรการควบคุมได้อย่างชัดเจน การคอรัปชั่นทางนโยบายก็ดูเหมือนเป็นเรื่องธรรมดา ไม่สามารถแก้ไขได้มันควบคู่กับนโยบายของรัฐบาลอย่างแยกกันไม่ออก แม้แต่การกระจายอำนาจสู่ท้องถิ่นก็มีการเรียกเก็บเงินที่เรียกว่าการทอนเงิน      (5) แนวโน้มการเป็นเผด็จการของรัฐ เผด็จการโดยการเลือกตั้ง โดยการปกครองของผู้ที่มาจากการเลือกตั้ง ซึ่งรัฐบาลมีอำนาจมาก ประชาชนจะคัดค้านอย่างไรก็ไม่เป็นผล รัฐบาลก็ยังออกกฎหมายที่ขัดต่อหลักนิติธรรมได้ เช่น พ.ร.บ.นิรโทษกรรม เป็นต้น ลึกๆแล้วอยู่ที่การที่รัฐบาลเข้าไปควบคุมระบบราชการ ด้วยการแต่งตั้งตำแหน่งสำคัญๆ โดยให้ผู้ที่ต่อต้านไม่ก้าวหน้าในหน้าที่ราชการ ทำให้กลไกราชการยอมสยบต่ออำนาจทางการเมือง ผมมีลูกศิษย์สอบได้ที่ 1 คณะรัฐศาสตร์ เก่งกาจมาก ไปเป็นนักการทูตที่อเมริกา ถูกย้ายไปเกาหลี แล้วก็ถูกย้ายไปลิเบีย เหตุผลเขากระซิบบอกผมว่าเป็นคนหัวแข็งต่อต้านระบอบทักษิณ อำนาจเผด็จการอันนี้มันแทรกซึมเข้าระบบราชการ รวมทั้งระบบธุรกิจเศรษฐกิจ ถ้าใครไม่ยอมก็จะถูกตรวจสอบภาษีย้อนหลัง เหล่านี้ความจริงไม่ควรเกิดในระบอบประชาธิปไตย      (6) วิกฤติความชอบธรรมของรัฐบาล ถึงแม้ว่าจะมาจากการเลือกตั้งที่มีความชอบธรรมสูง แต่ตอนนี้ประชาชนไม่เชื่อใจรัฐบาล รัฐบาลจะทำอะไรประชาชนสงสัยไปหมด เช่น พ.ร.บ.นิรโทษกรรม ตกไป แต่ยังเหลืออีก 180 วัน รัฐบาลบอกไม่เอากลับมาก็ไม่มีใครเชื่อยังคงชุมนุมกันต่อ ระบบการเมือง รัฐสภาเป็นไปโดยขัดกับหลักการของประชาธิปไตย ถูกกระทำให้กลายเป็นกลไกของเผด็จการ อำนาจฝ่ายบริหารคืบคลานเข้าสู่อำนาจนิติบัญญัติ เช่น มาตรา 190 ที่จะทำฝ่ายบริหารทำงานได้สะดวก กลไกเหล่านี้ทุกประเทศมีไว้ช่วยหากระบบใดมีปัญหา ด้วยเหตุนี้ จึงมีการเมืองนอกสภาที่ไม่มีใครอยากให้เป็น ส.ส.ประชาธิปัตย์ที่ลาออกก็คงเหลืออดเช่นกัน สิ่งที่น่าสังเกตคือคราวนี้พรรคการเมืองเป็นผู้เคลื่อนไหว ในอดีตจะมีสองกระแสคือ พรรคการเมืองหรือประชาชน ถ้าเป็นประชาชนก็จะบอกว่าไม่มีการเมืองเข้ามาเกี่ยวข้องทั้งๆที่เคลื่อนไหวเรื่องการเมือง แต่คราวนี้ประชาชนสิ้นหวัง เพราะ ส.ส.ไม่ได้แสดงให้เป็นที่พึ่งของประชาชน แล้วยังออกกฎหมายที่เอื้อต่อคนกลุ่มเดียว ที่ผิดกลับทำให้ไม่ผิด เผาบ้านเผาเมืองแล้วไม่ต้องรับโทษ ฝ่ายตุลาการ กลายเป็นองค์กรที่ผู้คนให้ความหวังมากขึ้น ที่เราเรียกว่า "ตุลาการภิวัตน์" และเราหวังว่าจะแก้ปัญหาความขัดแย้งได้ สมัยก่อนเราจะพึ่งทหาร คือการรัฐประหาร แก้รัฐธรรมนูญ ได้รัฐบาลใหม่ สภาใหม่ ไม่ดี ก็รัฐประหารอีก วนซ้ำอยู่อย่างนี้ แต่เวลานี้วิกฤติการเมืองก้าวขึ้นสู่การขัดแย้งภายในสังคมที่มีความแตกแยกไม่เพียงความคิด แต่เป็นการต่อต้านหรือสนับสนุนบุคคลออกเป็นสองขั้ว ไม่มีสมัยไหนที่ประชาชนถูกปลุกเร้ามากขนาดนี้ กลายเป็นการเมืองจัดตั้งมากกว่า คนชุมนุมถูกเกณฑ์มาจากชนบท คนในชนบทจึงเริ่มมีการตื่นตัวทางการเมืองอย่างมากแต่เป็นที่น่าเสียดายที่มันเป็นไปในด้านลบและแนวโน้มรุนแรง การชุมนุมจะมีทั้งแบบนัดหมายกันกะทันหันและแบบจัดตั้ง มีวิทยุชุมชน มีการชักธงแดงต่างๆ      (7) วิกฤติที่คนส่วนหนึ่งถูกปลุกระดมให้ปฏิปักษ์ต่อประมุขของรัฐ อย่างไม่เคยปรากฏมาก่อน ขยายขอบเขตที่เป็นอันตรายมาก ที่ผ่านมาเรามีศูนย์กลางที่ยึดเหนี่ยวทางจิตใจ ตอนนี้เป็นวิกฤติทางจิตวิญญาณ คนไทยเราเริ่มตั้งข้อสงสัยต่อประเพณี พิธีกรรมต่างๆที่เคยมีมาอย่างยาวนาน มันสั่นคลอนความจงรักภักดี ประเทศไทยนั้นชาตินิยมไม่สำคัญเท่านับถือองค์พระประมุข เมื่อความรู้สึกทางจิตวิญญาณสั่นคลอนไปแล้วจะเกิดอะไรขึ้น คำตอบคือพฤติกรรมทางการเมืองของคนเริ่มเปลี่ยนแปลงไป      ที่กล่าวมาทั้งหมดปัญหาที่แท้จริงอยู่ตรงไหนเป็นเรื่องที่เราต้องทบทวน คือ      1. ตัวแบบการปกครอง ควรได้รับการทบทวน เรื่องนี้เป็นปัญหาใหญ่ที่สุด มีน้อยคนที่จะออกมาให้ความเห็น สิ่งที่เราทำกันคือ การถวายฎีกา แต่ยังไม่ใช่การเปลี่ยนแปลง เราควรเน้นการกระจายอำนาจสู่ท้องถิ่นหรือไม่ ทำให้ฝ่ายบริหารมีอำนาจเปลี่ยนแปลงไปแค่ไหน ระบบการเลือกตั้งควรมีระบบการป้องกันซื้อเสียงโดยการเลือกตั้ง 2 ประเภทหรือไม่ซึ่งก็ยังไม่มีประเทศไหนทำ คือ ประชาชนผู้มีรายได้เท่านี้บาทเลือกผู้แทนประเภทหนึ่ง มีรายได้ต่ำเลือกผู้แทนอีกประเภทหนึ่ง ถามว่าเป็นไปได้หรือไม่คำตอบคือเรื่องเหล่านี้ทำไม่ได้ ไปๆมาๆ เราก็กลับมาสู่การเลือกตั้งระบบเดิม แต่วิธีการก็คือเราก็ต้องมาหาทางป้องกันการซื้อเสียง และป้องกันการเข้ามาหาผลประโยชน์ การป้องกันนี้พยายามทำกันมามากแต่ก็ทำไม่ได้ เราก็พยายามมาแก้ที่ ส.ว. โดยให้มาจากการเลือกตั้งครึ่งหนึ่งแต่งตั้งครึ่งหนึ่ง ที่ผ่านมาก็ดีพอสมควรมีกลุ่ม 40 ส.ว. ที่ยังพอเป็นตัวของตัวเองยับยั้งกฎหมายได้ สามารถช่วยเหลือประชาชนได้ระดับหนึ่ง การเปลี่ยนแปลงนั้นเรายังต้องคิดกันต่อไป หลายประเทศก็มีตัวอย่างการเปลี่ยนแปลง เช่น อินโดนีเซีย พม่า ของไทยเรายังไม่มีการคิดกันอย่างจริงจัง      2. ทบทวนอำนาจนิติบัญญัติ ขอบเขตของฝ่ายนิติบัญญัติมีมากตรงที่นึกจะออกกฎหมายที่ขัดต่อหลักนิติธรรมก็ออกมาได้โดยผ่านกระบวนการที่ถูกต้อง ต่อไปนิติบัญญัติอาจถูกจำกัดอำนาจโดยรัฐธรรมนูญบางมาตราให้ไม่สามารถออกกฎหมายบางเรื่องได้ ในขณะที่ฝ่ายบริหารมีข้อจำกัดอำนาจจะอยู่ที่กฎหมายและประชาชน ในขณะนี้เราเหลือความหวังเพียงประชาชนที่ออกมาเคลื่อนไหว      3. เราจะป้องกันประชานิยมสุดขั้วได้อย่างไร ประเทศอื่นเค้าป้องกันผ่านกลไกสถาบันนโยบายต่างๆด้วยการออกมาให้ความเห็นคัดค้าน ของเราก็มี TDRI เป็นต้น การป้องกันการคอรัปชั่นก็เป็นสิ่งสำคัญ ด้วยการให้การศึกษาแก่ประชาชน ไม่ใช่การศึกษาที่เป็นทางการ เราเคยพูดว่าการเมืองไม่ดีเพราะประชาชนมีการศึกษาต่ำเป็นคำพูดที่ไม่ถูกต้องนัก ปัจจุบันนี้เรามีสถาบันการศึกษา มหาวิทยาลัยมากมายคนมีการศึกษาขนาดนี้แล้วแต่การเมืองกลับเลวลง เพราะแท้จริงแล้วประชาชนมีการศึกษาทางการเมืองต่ำ ประชาชนมีการศึกษาสูงแต่กลับมีการศึกษาทางการเมืองต่ำ แปลว่า คนไทยมีจิตสำนึก จิตสาธารณะทางการเมืองน้อย เห็นแก่ประโยชน์ส่วนรวมน้อยและได้รับข้อมูลที่ไม่สมบูรณ์นัก รายการของ ASTV จึงได้รับความนิยม คนที่ไม่เคยสนใจทางการเมืองกลับมาเปิดรายการเหล่านี้ทั้งวันเพราะอะไรเพราะรายการเหล่านี้ให้การศึกษาทางการเมือง ยกตัวอย่างในประเทศเยอรมัน เค้ามี Civic Education เป็นการเน้นให้การศึกษาทางการเมืองโดยการตั้งเป็นมูลนิธิ รัฐบาลเป็นผู้ให้เงิน ในประเทศตะวันตกก็มีการให้การศึกษาทางการเมืองแก่ประชาชน      เราจะเห็นว่าวิกฤติทางการเมืองเรามีหลายด้านและพัวพันกันหลายด้าน วิกฤติผู้นำ เรามีผู้นำเหมือนไม่มี ผลงานก็คือการไปทัวร์ต่างประเทศ นอกนั้นไม่เห็นบทบาทเด่นชัดอะไร ไม่มีการแสดงความคิดเห็น วิสัยทัศน์อะไร แต่สังคมไทยก็อยู่ได้เพราะภาคประชาชน ภาคธุรกิจเอกชน การจะฝ่าวิกฤติออกไปนั้นเราต้องมาร่วมกันคิด อย่าเสนออย่างเดียว ตอนที่มีคณะกรรมการปฏิรูปประเทศไทย คิดว่า ที่เป็นอย่างนี้คือความเหลื่อมล้ำ ความไม่เป็นธรรม การแก้ไขจะต้องมีนโยบายที่ไม่ใช่ประชานิยมสุดกู่ หรือถ้ามีก็ต้องเป็นไปในรูปแบบรัฐสวัสดิการมากกว่า วันนี้เรามาพบกันเหมือนมาบ่นให้ฟัง ทุกวันนี้มองไม่เห็นว่าวิกฤติของประเทศจะแก้ยังไง อาจเป็นปัญหาของคนเรื่องกิเลส ความโลภ ถ้าคิดอย่างนี้ก็เป็นการยอมจำนน เราต้องมาดูระบบของเราแล้วช่วยกันแก้ไขเราก็คงจะอยู่ด้วยความหวังต่อไปเรื่อยๆจนกว่าจะตายจากกันไป คำถาม 1. คุณพิเชษฐ พัฒนโชติ : ในเรื่องวิกฤติทางจิตวิญญาณทั้งสถาบันและศาสนา และการศึกษาของเรามักมุ่งเน้นในเรื่องการสร้างวัตถุ สร้างคนให้จบมาเป็นพนักงานมากกว่าการเน้นการให้การศึกษาทางจิตวิญญาณ และการมีจิตสำนึกทางการเมือง เรามีศาสนาสองด้านด้านหนึ่งเน้นไสยศาสตร์อีกด้านหนึ่งเป็นวิทยาศาสตร์ แต่ในแง่ความคิดในเชิงนิพพานมันเป็นเรื่องยากที่คนเข้าใจ กระทรวงศึกษาตอนนี้เป็นงูสองหัวเรามีด้านหนึ่งเน้นไสยศาสตร์อีกด้านหนึ่งเป็นวิทยาศาสตร์ ขณะนี้เราไม่สามารถนำวิทยาศาสตร์มาแก้ระบบเศรษฐกิจ และเราไม่สามารถนำจิตวิญญาณนั้นมาสู่การแก้ปัญหาระบบเศรษฐกิจได้เหมือนกัน ระบบเศรษฐกิจก็จะโยงภาคการเมืองอย่างแยกไม่ได้ สิ่งเหล่านี้มันโยงกัน ตรงนี้ทางสังคมถ้านำจิตวิญญาณกลับมาอาจจะสามารถแก้ปัญหาทางการเมืองได้ในทุกทางได้บ้าง ท่านพุทธทาสพูดไว้ว่าหากศีลธรรมไม่กลับมา โลกาจะวินาศ สังคมไทยในขณะนี้ก็เป็นเช่นนั้น คนเราทุกวันนี้ถ้ารู้หน้าที่ รู้จักตอบแทนแผ่นดินเกิดจะไม่มีการทุจริตคอรัปชั่น และการเปลี่ยนแปลงทำไมต้องมีการสูญเสียเลือดเนื้อมากมายเสียเพียงคนเดียวได้หรือไม่? ตอบ: ผมคิดว่าวิกฤติทางจิตวิญญาณมีความสำคัญและเป็นความเสื่อมทรามทางศีลธรรมด้วย จะเห็นได้ว่ามันสะท้อนออกในหลายมิติด้วยกัน ไม่ว่าจะเป็นเรื่องการคอรัปชั่นหรือในเรื่องชีวิตทางสังคม นั่นอาจจะเป็นสาเหตุทางการเมืองที่เป็นแบบนี้ก็ได้ว่าคนไม่รู้สึกผิดชอบชั่วดี เราต้องทำให้คนรู้จักกระดากอายที่จะทำชั่ว และถ้าคนๆ นั้นหายไปก็จะดีขึ้น แต่ทำไงให้หายไป 2. อาจารย์เจิมศักดิ์ ปิ่นทอง : ปัญหาสังคมไทยขณะนี้จนเป็นวิกฤติที่อาจารย์ชัยอนันต์กล่าวมามีหลายประเด็น แต่ที่ผมเห็นที่สำคัญมี 4 ประเด็นใหญ่ๆ คือ วิกฤติตัวแบบการปกครอง วิกฤติผู้นำ วิกฤติความชอบธรรมของรัฐบาลและวิกฤติทางจิตวิญญาณ เหล่านี้เกิดจากความเห็นแก่ตัวของคนบางคนและใช้ความเห็นแก่ตัวของคนทั่วไปนำมาใช้จึงประสบผลสำเร็จ สังคม การเมืองบ้านเราจึงได้เป็นอย่างที่เห็น เราควรจะเปลี่ยนระบบหรือคน? ตอบ: ตัวอย่างในต่างประเทศเค้าทำระบบให้ดีก่อนแล้วแก้ที่ตัวคน โดยการทำกฎหมายให้รุนแรง ลงโทษให้รุนแรง กฎหมายบ้านเรายังเป็นแบบอะลุ้มอล่วย 3. อาจารย์เจิมศักดิ์ ปิ่นทอง : จากที่ 312 ส.ส. แถลงข่าวว่าจะไม่รับอำนาจศาลรัฐธรรมนูญ ท่านอาจารย์เห็นว่าพรุ่งนี้ ศาล รธน. จะตัดสินเป็นอย่างไร? ตอบ: ตอนที่ผมเป็นตุลาการศาล รธน. เป็นเสียงข้างน้อย ถ้าเป็นส่วนตัวก็จะตัดสินยุบพรรค แต่ในขณะนี้คิดว่าศาล รธน.จะตัดสินแบบกลางๆ มากกว่า 4. คุณอภิรักษ์ โกษะโยธิน : ปัจจุบันมีการใช้สื่อมากขึ้นทางสื่อกระแสหลักและดาวเทียม และยังมีโซเชียลสังคมออนไลน์อีกในการปลุกระดมและการแสดงความคิดเห็นทางการเมือง ตรงนี้จะเป็นการชี้นำของสังคมได้? ตอบ: สื่อในบ้านเรามีพัฒนาการไม่เหมือนที่อื่น สังคมอื่นเค้าเริ่มจากสื่อส่วนกลาง แต่ของเราสื่อจะเชียร์ฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งที่เป็นลบกับรัฐบาล ต่อไปการเมืองไทยจะยกระดับการใช้สื่อเป็นเครื่องมือต่อสู่กันผ่านทางสื่อ ประชาชนต้องเรียนรู้ว่าอะไรควรบริโภค 5. ทำไมระบอบทักษิณจึงมีความเข้มแข็ง เหมือนทศกัณฑ์ฆ่าเท่าไรก็ไม่ตาย ต้องให้หนุมานไปเอาหัวใจมาจากฤาษี? ตอบ: ระบอบทักษิณมีเงิน มีอำนาจ มีมวลชน เงินเป็นจุดเริ่มต้นที่จะใช้สร้างมวลชน แล้วยังมีคอมมิวนิสต์เก่ากลุ่มหนึ่งคอยช่วย เป็นปฏิบัติการทางจิตวิทยา และยังมีการคุมสื่อกระแสหลักทั้งหมด ระบอบทักษิณจึงเข้มแข็ง สิ่งสำคัญคือต้องหาว่าหัวใจของระบอบทักษิณอยู่ตรงไหน ในปัจจุบันประชาชนยังเป็นผู้มีอำนาจสูงสุด ในสภาวการณ์รัฐบาลเสียงข้างมากนี้ วิธีการคือ การเคลื่อนไหวของประชาชนถูกต้องที่สุด 6. ขณะนี้เราโยนความผิดให้คนๆเดียว เราไม่ได้ทำผิดเลย จริงๆแล้วเราผิดที่ปล่อยให้คนๆนี้ขึ้นมามีอำนาจ ระบบเรายังไม่ดีต้องได้รับการทบทวนแก้ไขหรือไม่? ตอบ: เราต้องทำให้อำนาจรัฐบาลเล็กลงด้วยการกระจายอำนาจสู่ท้องถิ่น เราเคยเชื่อว่าระบบรัฐสภาแก้ปัญหาสังคมได้แต่ตอนนี้ไม่ใช่ เราต้องทบทวนว่าอะไรที่รัฐบาลกลางทำมากเกินไป การกระจายอำนาจต้องมากขึ้น ให้ท้องถิ่นมีอำนาจในการตัดสินใจ ส่วนกลางลดลง ส.ส.มีบทบาทน้อยลง อาจช่วยบรรเทาปัญหาได้