ถอดเทปการสัมมนา บทบาทศาลรัฐธรรมนูญกับสังคมเยอรมัน วันเสาร์ที่ 24 พฤศจิกายน 2555 ณ ห้องประชุมชั้น 5 อาคารบุญชนะ อัตถากร สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ ผู้ดำเนินรายการ : วันนี้เราได้รับเกียรติจากผู้ทรงคุณวุฒิ 4 ท่าน อันประกอบไปด้วย ศาสตราจารย์ ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ศาสตราจารย์ ดร.บรรเจิด สิงคะเนติ คุณเคลาส์เพเทอร์ ฮิลล์ (Mr.Clauspeter Hill) และคุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ซึ่งวันนี้ ศาสตราจารย์ ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ประธานสถาบันนโยบายศึกษา จะมาให้ข้อคิดและมุมมองต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับศาลรัฐธรรมนูญกับการพัฒนาการเมืองไทย ในปัจจุบัน ในเบื้องต้นนี้ ศ.ดร.บรรเจิด สิงคะเนติ คณบดีคณะนิติศาสตร์ จะได้กล่าวถึงที่มาและความสำคัญในการจัดสัมมนา เรื่อง “บทบาทศาลรัฐธรรมนูญกับสังคมเยอรมัน” ศาสตราจารย์ ดร.บรรเจิด สิงคะเนติ : คณบดีคณะนิติศาสตร์ สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ ในวันนี้ทางคณะนิติศาสตร์ได้รับเกียรติจากมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ และสถาบันนโยบายศึกษา ในการจัดสัมมนา เรื่อง “บทบาทศาลรัฐธรรมนูญกับสังคมเยอรมัน” ก็ต้องบอกว่าคณะนิติศาสตร์ได้รับเกียรติมาก เพราะว่ามูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ เป็นองค์กรที่ให้การสนับสนุนทางวิชาการ ผมเองเมื่อครั้งอยู่ที่ศาลปกครอง ก็ได้รับความช่วยเหลือทางวิชาการจากมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ซึ่งให้การสนับสนุนในเรื่องทางวิชาการ ห้องสมุดของศาลปกครองมีตำราภาษาเยอรมันที่มากที่สุดแห่งหนึ่ง เพราะความช่วยเหลือจากมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ เพราะฉะนั้นวันนี้เราก็ได้รับเกียรติในการที่จะมาจัดสัมมนาในเรื่องนี้ ส่วนสถาบันนโยบายศึกษา เป็นที่ทราบกันดีว่าเป็นสถาบันที่มีบทบาทสำคัญในการผลิตข้อคิด ความเห็นในนโยบายสาธารณะที่มีบทบาทต่อสังคมไทยมายาวนาน วันนี้เราได้รับเกียรติจากท่าน ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ที่จะมาปาฐกถา ท่านเองยังเคยดำรงตำแหน่งเป็นตุลาการศาลรัฐธรรมนูญ เพราะฉะนั้นผมคิดว่าวันนี้เป็นโอกาสดีของนักศึกษา นักศึกษาที่ผมสอนอยู่นั้น ผมได้พยายามสอนให้เห็นว่าตัวบทกฎหมายของเยอรมันนั้นเป็นส่วนหนึ่ง แต่สิ่งที่ลึกไปกว่าตัวบทกฎหมาย คือวัฒนธรรมในทางกฎหมาย ซึ่งสิ่งเหล่านี้เราไม่สามารถดูได้จากตัวบทเพียงอย่างเดียว ซึ่งประเด็นวันนี้ ผมคิดว่าบทบาทศาลรัฐธรรมนูญมีความสำคัญกับสังคมเยอรมัน จะเกริ่นสักนิดเดียวเพื่อให้พวกเราเห็นประเด็นว่า ศาลรัฐธรรมนูญเยอรมันนั้นถือว่าเป็นองค์กรในการปฏิรูประบบการเมืองของเยอรมัน เพราะประสบการณ์ก่อนที่จะมีศาลรัฐธรรมนูญนั้น เยอรมันก็ประสบกับปัญหาระบบเสียงข้างมาก ดังนั้นศาลรัฐธรรมนูญเยอรมันจึงเป็นองค์กรที่เป็นสัญลักษณ์ของการปฏิรูปการเมือง เพื่อที่จะถ่วงดุล เพื่อให้อำนาจฝ่ายการเมืองอยู่ในกรอบกติกาของรัฐธรรมนูญ เพราะฉะนั้นผมคิดว่าบทบาทศาลรัฐธรรมนูญกับสังคมเยอรมัน เป็นประเด็นสำคัญของความสำเร็จทางการเมืองของเยอรมันที่เป็นประเทศผู้นำของสหภาพยุโรป วันนี้ต้องบอกว่าศาลรัฐธรรมนูญของเยอรมันมีบทบาทอย่างสำคัญในการทำให้ระบบการเมืองของเยอรมันมีเสถียรภาพ เพราะฉะนั้นผมคิดว่าวันนี้ คุณเคลาส์เพเทอร์ ฮิลล์ ก็คงจะได้ให้พวกเราเห็นบทบาทของศาลรัฐธรรมนูญเยอรมัน สำหรับประเทศไทยนั้น ต้องบอกว่าเรารับอิทธิพลมาจากศาลรัฐธรรมนูญเยอรมัน ในการปฏิรูปการเมือง ปี 2540 เราได้บทเรียน เราได้ดูหลักการของศาลรัฐธรรมนูญเยอรมันมาเป็นแบบอย่างในการที่จะทำให้การเมืองไทยมีเสถียรภาพ แต่จากวันนั้นจนถึงวันนี้ก็สะท้อนให้เห็นว่าการชุมนุมที่จะเกิดขึ้น จะนำประเทศไทยไปอย่างไร ผมคิดว่าประเด็นต่างๆ เหล่านี้ ยังอยู่ในสภาพที่สังคมไทยยังหาทางออกที่จะมีเสถียรภาพให้กับการเมือง เพราะฉะนั้นผมคิดว่าบทเรียนของศาลรัฐธรรมนูญเยอรมันและสังคมเยอรมันเป็นสิ่งที่สำคัญมากในแง่ของการปฏิรูปการเมืองที่สำเร็จนั้นไม่ได้อยู่ที่ตัวบทกฎหมายอย่างเดียว ผมเรียนว่ามันอยู่ที่วัฒนธรรมในทางกฎหมาย Legal Culture อยู่ที่พลังภาคประชาชนต่างๆ มีบทบาทอย่างสำคัญในการที่จะขับเคลื่อนประเทศไปในทิศทางที่จะปฏิรูปประเทศ ผมคิดว่าการสัมมนาในวันนี้ อย่างน้อยที่สุดนักศึกษาของนิด้าทั้งปริญญาโท และปริญญาเอก จะได้บทเรียนอันสำคัญจากการสัมมนา หวังว่าการสัมมนาในวันนี้จะประสบความสำเร็จ ต้องขอบคุณท่าน ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช และ คุณเคลาส์เพเทอร์ ฮิลล์ ที่ได้มาเป็นองค์ปาฐก ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช: สวัสดีครับ ผมยินดีที่ได้มาพบพวกท่านทั้งหลายในวันนี้ ผมเองเคยเริ่มชีวิตการเป็นอาจารย์ที่นิด้า คณะรัฐศาสตร์ และก่อนไปเมืองนอกก็เคยเรียนกฎหมายอยู่ปีครึ่ง หัวข้อผมในวันนี้คือเรื่อง ศาลรัฐธรรมนูญกับพัฒนาการทางการเมืองของไทย ก็คงจะได้ช่วยแสดงให้เห็นถึงวิวัฒนาการของการเมืองไทยว่าจากอดีตจนถึงปัจจุบัน มีส่วนเกี่ยวข้องกับศาลรัฐธรรมนูญอย่างไร ศาลรัฐธรรมนูญเป็นสถาบันใหม่ เป็นองค์กรอิสระ หรือองค์กรตามรัฐธรรมนูญ เกิดขึ้นเมื่อปี 2540 แต่ก่อนหน้านั้น ก่อนจะมีศาลรัฐธรรมนูญ ก็เคยมีคณะตุลาการรัฐธรรมนูญมาแล้ว แต่ความคิดที่จะทำให้ศาลรัฐธรรมนูญมีสถานภาพสูงขึ้น เป็นศาลมากกว่าที่จะเป็นคณะกรรมการก็พึ่งจะเกิดขึ้น และเป็นผลจากการปฏิรูปการเมืองเช่นกัน เหมือนอย่างที่อาจารย์บรรเจิด บอกว่า ศาลรัฐธรรมนูญของเยอรมันเป็นการปฏิรูปทางการเมืองของเยอรมัน ของไทยเราก็เป็นผลเหมือนกัน แต่ถ้าเราจะดูว่าศาลรัฐธรรมนูญเป็นส่วนหนึ่งที่สำคัญของรัฐธรรมนูญ และของการปฏิรูปทางการเมืองแล้ว เราก็น่าจะมองถึงบริบทหรือสภาพแวดล้อมทางสังคมและการเมืองของไทยด้วย ซึ่งผมอยากจะกล่าวถึงลักษณะทางสังคมก่อน เพราะว่าเราได้มีการนำเอาระบอบประชาธิปไตยมาใช้ในเมืองไทยมาเป็นเวลานานแล้ว แต่การนำเอาระบอบประชาธิปไตยมานั้น องคาพยพต่างๆ ของระบบการเมืองมันก็เกิดขึ้นภายใต้สภาพแวดล้อมทางสังคมและเศรษฐกิจ ที่สำคัญก็คือวัฒนธรรมทางการเมือง ระบอบประชาธิปไตยนั้นเป็นระบอบที่มีสมมติฐานในทางสังคมด้วยเหมือนกันว่าระบอบประชาธิปไตยจะงอกงามในสภาวะของสังคมที่มีความหลากหลายและมีกลุ่มต่างๆ ที่ทำหน้าที่แข่งขันกันทางการเมือง แสดงออกซึ่งผลประโยชน์ทางการเมือง โดยที่ไม่มีกลุ่มหนึ่งกลุ่มใดสามารถที่จะผูกขาดอำนาจไว้ได้ เพราะฉะนั้นการมีกลุ่มมากมายหลากหลายก็นำไปสู่การมีพรรคการเมืองที่หลากหลายเช่นกัน เขาถึงพูดว่า ปัจจัยสำคัญของประชาธิปไตยในตะวันตกก็คือการมีพรรคการเมืองที่ไม่มีพรรคหนึ่งพรรคใดที่จะสามารถกุมอำนาจได้อย่างเบ็ดเสร็จเด็ดขาด จะต้องมีโอกาสที่จะเปลี่ยนแปลงไปเสมอ ในสังคมอเมริกัน หรือสังคมตะวันตกอื่นๆ เช่น ในเยอรมัน เป็นต้น เราจะเห็นว่าในโครงสร้างทางสังคมนั้นเขามีกลุ่มธุรกิจที่หลากหลาย และเป็นกลุ่มขนาดกลาง ขนาดเล็ก กระจัดกระจายอยู่ทั่วไป นอกจากจะมีระบบการปกครองแบบกระจายอำนาจแล้ว ก็ยิ่งทำให้โอกาสที่จะมีการรวมศูนย์อำนาจเป็นไปได้ยาก การที่มีกลุ่มหลากหลาย และมีกลุ่มธุรกิจขนาดกลาง ขนาดเล็กเป็นฐานที่สำคัญทางเศรษฐกิจนั้นทำให้ไม่เกิดการกระจุกตัวทางความมั่งคั่ง หรือเกิดความแตกต่างทางความมั่งคั่ง มีความร่ำรวย มีความยากจนที่มีความแตกต่างกันมาก แต่สำหรับในเมืองไทยนั้น เราจะพบว่าสังคมยังไม่ได้ประกอบไปด้วยกลุ่มขนาดเล็กหรือขนาดกลางที่เป็นกลุ่มธุรกิจ แต่ประกอบไปด้วยกลุ่มทุนขนาดใหญ่ ซึ่งเติบโตขึ้นเป็นลำดับ กับสังคมเกษตรกรรม ต่อมาก็กลายเป็นเรื่องของผู้ใช้แรงงาน เพราะฉะนั้นพื้นฐานทางสังคมและเศรษฐกิจของไทยเราก็มีความแตกต่าง ซึ่งมีผลต่อพัฒนาการทางการเมือง เพราะว่าเมื่อเรามีระบอบการปกครองแบบประชาธิปไตยนั้น สมมติฐานของระบอบประชาธิปไตยที่มั่นคงนั้นมันไม่ได้มีอยู่ในเมืองไทย ประชาธิปไตยกลายเป็นเครื่องมือหรือข้ออ้างของความชอบธรรมที่กลุ่มทำการใหม่ๆ หรือประชาชนที่เกิดขึ้นในสังคมมีความตื่นตัว ทำการต่อสู้กับศูนย์อำนาจเดิม ซึ่งได้แก่คณะทหาร เพราะฉะนั้นพัฒนาการของพรรคการเมืองไทยก็เช่นกัน เมื่อเราดูพรรคการเมืองไทยกับพรรคการเมืองต่างประเทศหรือแม้แต่พรรคการเมืองในประเทศรอบบ้านเราแล้ว เราก็จะพบว่ามีลักษณะที่ต่างกัน ตรงที่ว่า พรรคการเมืองในต่างประเทศนั้น เป็นผลของการรวมกลุ่มของกลุ่มผลประโยชน์ อาจจะเป็นผู้ใช้แรงงาน หรือไม่ก็เกิดจากผลของขบวนการเคลื่อนไหวกอบกู้เอกราชจากประเทศที่เคยเป็นอาณานิคมมาก่อน อันนี้ทำให้ประชาชนเกิดความตื่นตัวและเข้าร่วมในทางการเมือง และที่สำคัญก็คือเกิดความหวงแหนในสิทธิที่ได้รับสิทธิในการเลือกตั้ง และเสรีภาพในการชุมนุมต่างๆ ด้วยเหตุนี้เองที่ทำให้พรรคการเมืองของไทยไม่เหมือนกับทางตะวันตก เพราะว่าสังคมไทยเราแต่เดิมเป็นสังคมเกษตรกรรมเป็นสังคมที่มีความสัมพันธ์ทางดิ่ง หรือความสัมพันธ์ระหว่างผู้อุปถัมภ์กับลูกน้องมีความหมายมาก และพรรคการเมืองก็เกิดขึ้นโดยที่ไม่ได้มีพื้นฐานของการมีส่วนร่วมของประชาชน แต่เกิดขึ้นจากการร่วมกลุ่มทางการเมืองของผู้ที่ต้องการเข้าแข่งขันเพื่อช่วงชิงอำนาจรัฐ เรียกได้ว่าเป็นกลุ่มใหม่ๆ ที่เกิดขึ้นในสังคม โดยเฉพาะอย่างยิ่งกลุ่มธุรกิจ ซึ่งเข้ามาแทนที่กลุ่มราชการที่มีอำนาจมาตั้งแต่ 2475 เพราะฉะนั้นกลุ่มการเมืองที่เกิดขึ้นนั้นก็เป็นพรรคของผู้นำมากกว่า เป็นพรรคที่มีเจ้าของ หรือไม่ก็เป็นพรรคที่มีการรวมกลุ่มกันของหุ้นส่วนทางการเมือง เช่น พรรคเพื่อไทย ก็เป็นการรวมกันของหุ้นส่วนทางการเมือง ประมาณ 20 – 30 คน และมีผู้ที่มีธุรกิจร่ำรวยมากที่สุดเป็นหัวหน้า ด้วยเหตุนี้เองระบอบประชาธิปไตยของเราที่มีสมมติฐานที่จะต้องมีการถ่วงดุล เหนี่ยวรั้งอำนาจซึ่งกันและกัน และป้องกันไม่ให้ฝ่ายหนึ่งฝ่ายใดมีอำนาจมากจนเกินไปตามหลักของการถ่วงดุลระหว่างอำนาจอธิปไตย 3 ส่วนนั้นจึงไม่เป็นจริงในทางการเมืองไทย เราจะเห็นว่าเมื่อพรรคการเมืองเติบโตขึ้น หลังจากที่ผ่านพ้นระบบกึ่งประชาธิปไตยไปแล้ว พรรคการเมืองก็พัฒนาไป ช่วงเวลาที่มีความสำคัญอย่างยิ่งก็คือกลายเป็นพรรคการเมืองพรรคเดียวที่มีเสียงข้างมากเด็ดขาด ซึ่งต่างไปจากสังคมตะวันตก ในเยอรมันหรืออเมริกาก็ตาม ที่ไม่มีพรรคที่มีเสียงข้างมากเด็ดขาด แลยังเป็นเสียงข้างมากเด็ดขาดที่เกือบจะปิดโอกาสพรรคการเมืองอื่นๆ ที่จะสามารถเอาชนะในการเลือกตั้งได้ นอกจากนั้นพรรคการเมืองเองยังอาศัยประชานิยมเป็นสำคัญในการที่จะเรียกร้องคะแนนเสียงจากประชาชน ซึ่งอาศัยการจัดตั้ง และสัญญาให้ผลประโยชน์ที่เป็นรูปธรรม เพราะฉะนั้นการเมืองไทยก็จึงเป็นการแลกเปลี่ยนผลประโยชน์ที่มีอยู่ 2 ระดับ ระดับหนึ่งก็เป็นการแลกเปลี่ยนผลประโยชน์ระหว่างกลุ่มทุน และอีกระดับก็เป็นการให้ผลประโยชน์เพื่อคะแนนเสียงเลือกตั้งจากกลุ่มทุนนั้น แต่เขาไม่ได้อาศัยทุนของเขาเอง เขาอาศัยงบประมาณของรัฐ เราจึงเห็นการเพิ่มขึ้นของงบประมาณของรัฐในแต่ละปี และเห็นนโยบายประชานิยม คราวนี้มันเกี่ยวข้องอะไรกับศาลรัฐธรรมนูญบ้าง เราก็พบว่าในท่ามกลางสภาพการณ์เช่นนี้ทำให้ระบบการเมืองมีการอุดตันในแง่ที่ว่าโอกาสที่จะมีการเปลี่ยนรัฐบาล โดยกระบวนการ วิธีการทางประชาธิปไตยนั้นเป็นไปได้ยาก อำนาจต่างๆ ที่มีอยู่ คือ อำนาจบริหาร นิติบัญญัติ ตุลาการที่ว่าจะให้มีการคานอำนาจกันนั้น ก็ไม่สามารถที่จะเป็นไปได้ เพราะฝ่ายบริหารสามารถคุมเสียงข้างมากในสภาได้ และโอกาสที่พรรคฝ่ายค้านจะดำเนินการทางรัฐสภาหรือกระบวนการทางสภาที่จะให้มีการเปลี่ยนแปลงด้วยการให้มีการลงมติไม่ไว้วางใจนั้นเป็นไปได้ยาก ไม่เหมือนสมัยก่อนๆ เมื่อ 40-50 ปีที่แล้ว ที่เรายังมีรัฐบาลที่แพ้คะแนนเสียงในสภา เช่น กฎหมายไม่ผ่าน เป็นต้น ก็ล้มไป แต่ในสมัยนี้เหมือนเป็นการปิดกั้น เพราะฉะนั้นการเมืองในสมัยนี้พรรคการเมืองไม่มีโอกาสที่จะเปลี่ยนแปลงรัฐบาลได้ เมื่อประชาชนเกิดความไม่พึงพอใจในรัฐบาลก็เกิดการเคลื่อนไหวภายนอกสภา เป็นการเมืองของมวลชน เป็นการเมืองของการเผชิญหน้า และซ้ำร้ายยิ่งกว่านั้น การเมืองในระบอบประชาธิปไตยแทนที่จะใช้วิธีการหรือกระบวนการทางประชาธิปไตยเป็นเครื่องมือในการลดหรือขจัดความขัดแย้ง หรือการประนีประนอม การแสวงหาความสมานฉันท์ กลับเป็นว่ายิ่งมีระบอบประชาธิปไตยเต็มใบมากเท่าไรสังคมยิ่งมีความแตกแยกมากยิ่งขึ้น ก็ทำให้เป็นคำถามที่ว่าแล้วเป้าหมายของประชาธิปไตยนั้นเป็นอย่างไร เมื่อหันมาดูลักษณะทางการเมืองไทยโดยทั่วไปแล้วเราจะพบว่าในระยะแรกๆ นั้น เรามีปัญหาเรื่องความชอบธรรม เพราะว่าในอดีตนั้นรัฐบาลไม่ได้มาจากการเลือกตั้งโดยตรง มีประชาธิปไตยแบบครึ่งใบอย่างที่เราพูดกัน ฉะนั้นการเรียกร้องในสมัยก่อนก็คือการเรียกร้องจะให้มีรัฐธรรมนูญ แต่ต่อมาเมื่อมีรัฐธรรมนูญแล้วปัญหาก็คือทำอย่างไรจึงจะมีรัฐธรรมนูญที่ดี อันนี้ก็เป็นสาเหตุที่ว่า ในปี 2540 ได้มีการพูดกันอย่างกว้างขวางถึงการปฏิรูปทางการเมือง แต่การปฏิรูปทางการเมืองที่สำคัญอย่างหนึ่ง ก็คือ การสร้างหลักประกันและกลไกที่จะให้เกิดการถ่วงดุลทางอำนาจ เพราะว่าในโลกสมัยใหม่นั้นอำนาจบริหารจะมีสูงมาก โดยปกติทั่วไป ไม่ว่าประเทศไหน และยิ่งในประเทศไทยที่มีการรวมศูนย์อำนาจแล้วรัฐบาลท้องถิ่นก็อ่อนแอไม่มีการกระจายอำนาจแล้วนี่ ความจำเป็นที่จะต้องมีการถ่วงดุลยิ่งมีมากขึ้น นอกจากนั้นประสบการณ์ในอดีตก็ยังบอกเราว่ายังมีปัญหาทางการเมืองที่สำคัญอีกอย่างหนึ่งในส่วนที่เกี่ยวกับประชาชน นั่นก็คือการพิทักษ์สิทธิเสรีภาพของประชาชนไม่ให้ถูกกระทบกระเทือนโดยการกระทำของรัฐ ด้วยเหตุนี้เองจึงเกิดการปฏิรูปทางการเมือง จัดตั้งองค์กรอิสระขึ้นหลายองค์กร ที่สำคัญก็คือศาลปกครองและศาลรัฐธรรมนูญ เพราะฉะนั้นพิจารณาในลักษณะนี้ ศาลรัฐธรรมนูญจึงเป็นผลพวงของการปฏิรูปทางการเมือง และมีความมุ่งหวังที่จะให้ศาลรัฐธรรมนูญเป็นองค์กรที่จะเป็นที่พึ่งพิง และเป็นองค์กรที่จะเหนี่ยวรั้ง ถ่วงดุลอำนาจของฝ่ายบริหารที่มีอยู่ ด้วยการระบุอำนาจหน้าที่ของศาลรัฐธรรมนูญไว้ในลักษณะต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นการขัดกันเองระหว่างองค์กรตามรัฐธรรมนูญ หรือจะเป็นการดำเนินการทางนิติบัญญัติของรัฐ เช่น รัฐบาลอาจจะไปทำการตกลงกับต่างประเทศ ทำสัญญากัน โดยไม่ผ่านสภา ซึ่งเคยมีกรณี IMF เป็นต้น หรือกรณีการกระทำผิดทางรัฐธรรมนูญของพรรคการเมืองหรือของผู้สมัครหรือของหัวหน้าพรรค ถึงแม้ว่าศาลรัฐธรรมนูญจะเป็นองค์กรที่ใหม่ เกิดขึ้นไม่นาน แต่อาจจะพูดได้ว่าศาลรัฐธรรมนูญนั้นทำหน้าที่อย่างเต็มที่ และใช้อำนาจอย่างเต็มที่ ตัวอย่างการใช้อำนาจอย่างเต็มที่เรื่องนี้เราเห็นได้จากการตัดสินในกรณีของการยุบพรรคการเมือง หรืออีกกรณีหนึ่ง ก็คือกรณีของการตัดสินคุณสมัคร ในกรณีที่ไปออกทีวีทำกับข้าว ซึ่งหลายคนวิจารณ์ว่าทำไมเรื่องปลีกย่อยแค่นี้ศาลรัฐธรรมนูญจึงตัดสินไปอย่างนั้น แต่แท้ที่จริงแล้วเป็นการใช้อำนาจของศาลรัฐธรรมนูญอย่างที่ยึดหลักการเต็มที่ ไม่ได้มีการพิจารณาว่าเรื่องใดเป็นเรื่องเล็ก เรื่องใหญ่ ถ้าเป็นเรื่องที่ผิด ที่ขัดกับรัฐธรรมนูญแล้วก็ย่อมต้องตัดสินไปตามนั้นครับ องค์ประกอบของศาลรัฐธรรมนูญ ซึ่งมีตัวแทนจากศาล มีตัวแทนจากศาลปกครอง มีตัวแทนจากนักวิชาการเข้ามา ถึงแม้จะให้ผ่านการพิจารณาของวุฒิสภาก็ตาม แต่การที่วุฒิสภาของเราไม่ได้เป็นวุฒิสภาที่มาจากการเลือกตั้งโดยตรงทั้งหมด อย่างน้อยก็ทำให้ส่วนหนึ่งของวุฒิสภาเป็นส่วนที่ไม่ได้เป็นฝักฝ่าย และทำให้การเลือกตุลาการศาลรัฐธรรมนูญ มีความเป็นอิสระสูง และที่สำคัญ ก็คือภูมิหลังของตุลาการที่เป็นนักกฎหมาย หรือโดยเฉพาะอย่างยิ่งเป็นผู้พิพากษามา 30-40 ปีทำให้เกิดลักษณะของความเป็นอิสระ ไม่เป็นฝักฝ่าย เมื่อเป็นเช่นนี้เราจึงเห็นว่าศาลรัฐธรรมนูญกลายเป็นที่พึ่ง แม้แต่ของกลุ่มการเมืองหรือของประชาชน ในการให้ถ่วงดุลอำนาจของรัฐบาล และอำนาจของนิติบัญญัติด้วย อาจจะกล่าวได้ว่าเป็นแหล่งเดียวในขณะนี้ที่จะสามารถถ่วงดุลอำนาจที่มีอย่างมากมายของระบบการเมืองที่พรรคการเมืองเดียวมีอำนาจเด็ดขาด มีเสียงข้างมากเด็ดขาดได้ เพราะว่าไม่มีพลังอื่นใด แม้แต่พลังประชาชน ที่จะมาทำให้รัฐบาลล้มไปได้ ถึงแม้ขณะนี้จะมีการประท้วงจากกลุ่มประชาชนกลุ่มหนึ่ง อีกกลุ่มก็จะออกมาคัดค้าน เป็นเช่นนี้เรื่อยไป เพราะฉะนั้นศาลรัฐธรรมนูญก็กลายเป็นกลไกตามรัฐธรรมนูญที่อาจจะมีบทบาทในการช่วยยับยั้งพัฒนาการของการเมืองที่จะหันไปสู่ความรุนแรงมากขึ้น เพราะเกิดทางตันหรือไม่มีทางออกเนื่องจากแม้แต่พลังประชาชนก็ไม่อาจจะโค่นล้มรัฐบาล ในกรณีที่รัฐบาลกระทำการอันใดที่เป็นการใช้อำนาจเกินขอบเขต ศาลรัฐธรรมนูญก็เป็นที่พึ่ง จนอาจกล่าวได้ว่าศาลรัฐธรรมนูญได้กลายเป็นอำนาจที่ 4 ไปแล้ว ซึ่ง 3 อำนาจ คือ นิติบัญญัติ บริหาร ตุลาการ และอำนาจที่ 4 คือ อำนาจที่อาจจะเรียกได้ว่าอำนาจในการที่จะเป็นกรอบอ้างอิงในการตัดสินปัญหาที่จะต้องเป็นข้อยุติเด็ดขาด ไม่มีข้อถกเถียงอีกต่อไป เมื่อเป็นเช่นนี้ก็จะเห็นได้ว่าฝ่ายบริหาร และฝ่ายที่สนับสนุนรัฐบาลที่มีเสียงข้างมากเด็ดขาดก็ไม่มีความปรารถนาให้มีศาลรัฐธรรมนูญอยู่อีกต่อไป แน่นอนต่อไปจะมีความพยายามที่จะลดอำนาจของศาลรัฐธรรมนูญ หรือไม่ถ้าลดอำนาจไม่ได้ ก็คงพยายามแทรกแซงด้วยการแต่งตั้งตัวบุคคลที่เป็นสมัครพรรคพวกเข้าไปอยู่ในศาลรัฐธรรมนูญ ซึ่งอาจจะทำได้ง่ายถ้าสมาชิกวุฒิสภามาจากการเลือกตั้งโดยตรงทั้งหมด เพราะฉะนั้นเราก็จะมองว่าศาลรัฐธรรมนูญได้กลายเป็นแหล่งที่พึ่งสุดท้าย และเป็นเครื่องมือในการจะป้องกันอำนาจเผด็จการ เครื่องมือที่จะช่วยให้การเมืองอยู่ในครรลองของระบอบรัฐธรรมนูญ ระบอบประชาธิปไตยของไทยเป็นระบอบที่อาจเรียกได้ว่าไม่เหมือนที่อื่น และเป็นระบอบที่มีปัญหาต่อไปเรื่อยๆ ตราบเท่าที่การเมืองยังเป็นการเมืองที่เน้นเงิน และเป็นการเมืองที่ประชาชนยังเห็นแก่ประโยชน์เฉพาะหน้ามากกว่ามองดูประโยชน์ระยะยาว องค์ประกอบของศาลรัฐธรรมนูญที่มีอยู่ในขณะนี้จากการสังเกตดูการตัดสินของศาลรัฐธรรมนูญจะพบว่ามีความเป็นกลางและเป็นธรรมมากพอสมควร ไม่ตกเป็นเครื่องมือของคนกลุ่มหนึ่งกลุ่มใด แน่นอน การตัดสินใจของตุลาการศาลรัฐธรรมนูญนั้นไม่ว่าจะเป็นในประเทศไหน แม้แต่ในเยอรมันก็ตกอยู่ภายใต้กระแสของประชาชนทั้งสิ้น กระแสมติมหาชนของประชาชนมีความสำคัญและมีอิทธิพลต่อการตัดสินใจของตุลาการศาลรัฐธรรมนูญเป็นอันมาก ในเมืองไทยก็เช่นกัน เราไม่อาจกล่าวได้ว่าตุลาการศาลรัฐธรรมนูญตัดสินใจภายใต้สภาวะที่ว่างเปล่า แต่ก็เก็บเอาข้อพิจารณาต่างๆ มา โดยข้อพิจารณาอย่างหนึ่งที่แฝงอยู่เบื้องหลังของการตัดสินใจก็คือ ทำอย่างไรจึงจะให้สังคมหลีกเลี่ยงความรุนแรง หรือการเผชิญหน้าระหว่างประชาชนด้วยกัน การตัดสินใจในหลายกรณีของศาลรัฐธรรมนูญมองในประเด็นนี้ กล่าวในลักษณะนี้แล้วก็แสดงให้เห็นว่าศาลรัฐธรรมนูญนั้นเป็นองค์กรหรือสถาบันที่ไม่ใช่จะถ่วงดุลอำนาจทางการเมืองเท่านั้น แต่เป็นสถาบันที่จะต้องปกป้อง ประคับประคองไม่ให้สังคมตกอยู่ในสภาวะของการเผชิญหน้าระหว่างประชาชนต่อประชาชนด้วยกัน เพราะอย่างน้อยประชาชนเองก็ยังเบาใจหรือยังใจชื้นว่าเขายังมีทางเลือกอีกทางหนึ่งที่จะอาศัยศาลรัฐธรรมนูญปกป้องพิทักษ์สิทธิเสรีภาพต่างๆ และศาลรัฐธรรมนูญก็แสดงให้เห็นว่ามีความเป็นกลางมากพอ เหมือนอย่างกรณีที่ตัดสินเรื่องของการร้องเรียนว่าการชุมนุมในวันนี้เป็นการกระทำที่จะเป็นการล้มล้างระบอบการปกครองแบบประชาธิปไตยโดยมีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข ศาลรัฐธรรมนูญก็ออกคำตัดสินมาในทางที่ทุกฝ่ายยอมรับ เมื่อเป็นเช่นนี้ก็ทำให้ศาลรัฐธรรมนูญมีความเป็นสถาบันมากขึ้น ศาลรัฐธรรมนูญกลายเป็นองค์กรที่สำคัญ และอาจจะพูดได้ว่าศาลรัฐธรรมนูญนั้นเป็นองค์กรอิสระที่มีลักษณะเป็นการเมืองเต็มตัว ถึงแม้ว่าองค์ประกอบไม่ได้มาจากการเมือง และไม่มีความฝักใฝ่ทางการเมืองก็ตาม แต่กรณีต่างๆ ที่ศาลรัฐธรรมนูญพิจารณานั้นล้วนแล้วแต่เป็นเรื่องของการเมืองทั้งสิ้น เราปฏิเสธไม่ได้ เมื่อเป็นเช่นนี้ก็จะแสดงให้เห็นว่าการปฏิรูปทางการเมือง ตั้งแต่ปี 2540 เป็นต้นมานั้น มุ่งหวังที่จะสร้างสถาบันใหม่ คือสถาบันทางการเมืองที่เป็นอิสระ สถาบันทางการเมืองที่เป็นสถาบันแบบ Non partisan คือไม่เป็นฝักเป็นฝ่าย แต่มีความเป็นการเมืองอยู่ในตัว การพิจารณาต่างๆ ไม่อาจจะหลีกเลี่ยงประเด็นหรือปัจจัยในทางการเมืองได้ ถ้าเรามองภาพในอนาคตแล้ว เราจะเห็นว่าแน่นอนถ้ารัฐบาลที่มาจากเสียงข้างมากเด็ดขาด อยู่ไปนานวันเข้าก็คงจะต้องมีความพยายามที่จะส่งอิทธิพลถึงการทำงานของศาลรัฐธรรมนูญไม่ว่าจะเป็นกรณีหนึ่งกรณีใด แต่ในเมื่อศาลรัฐธรรมนูญมีความเป็นสถาบันแล้ว เนื่องจากได้รับความยอมรับนับถือจากสังคมโดยส่วนใหญ่ และมี Integrity มากพอ ศาลรัฐธรรมนูญก็คงจะได้รับการปกป้องจากประชาชนส่วนใหญ่ และการที่ศาลรัฐธรรมนูญจะเป็นอำนาจที่ 4 นั้น ศาลรัฐธรรมนูญ หรือตุลาการเองก็คงจะต้องพิจารณาให้ถ่องแท้ และมีความระมัดระวังในการที่จะตัดสินใจในกรณีต่างๆ เพื่อแสดงให้เห็นว่ามีความเป็นกลางและอาศัยหลักของรัฐธรรมนูญ อาศัยหลักของกฎหมายในการพิจารณา ด้วยเหตุนี้เองเราจึงพูดว่า ศาลรัฐธรรมนูญกับการพัฒนาการทางการเมืองของไทยนั้นมันเกิดคู่กันไป ในเมื่อการเมืองพัฒนาไปเป็นกรณีเช่นนี้ ศาลรัฐธรรมนูญก็จะพัฒนาไปเป็นแหล่งอำนาจที่ 4 ในการที่จะถ่วงดุล ในสมัยใหม่เราคงไม่สามารถจะพูดถึงการถ่วงดุลระหว่าง 3 อำนาจได้แล้ว เพราะว่าศาลเองไม่ค่อยที่จะมีส่วน และคงไม่สามารถทำหน้าที่ได้เหมือนอย่างในสมัยที่เขาเรียกว่าตุลาการภิวัตน์ได้ ก็ถูกวิพากษ์วิจารณ์มาก ก็เหลือแต่ศาลรัฐธรรมนูญอย่างเดียวที่จะทำหน้าที่เป็นองค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญ และเป็นแหล่งอำนาจที่ 4 ในการตรวจสอบ ถ่วงดุลการใช้อำนาจของรัฐบาล และการใช้อำนาจของรัฐ และในการพิทักษ์ปกป้องสิทธิเสรีภาพของประชาชนให้อยู่เป็นหลักการสำคัญของระบอบประชาธิปไตย ของระบอบรัฐธรรมนูญต่อไป Mr.Clauspeter Hill : ศ.ดร.ชัยอนันต์ ดร.บรรเจิด และผู้มีเกียรติทุกท่าน กระผมมีความยินดีที่ได้มาพูดคุยกับทุกท่านในวันนี้ ในหัวข้อของบทบาทของศาลรัฐธรรมนูญ และระบบศาลรัฐธรรมนูญในสังคมเยอรมัน อย่างที่พวกท่านเห็นหรือว่าที่ท่านอาจจะเคยได้ทราบมา หัวข้อการนำเสนอของผมก็คือเรื่องกฎหมายพื้นฐาน (Basic Law) 63 ปี ของเยอรมันและศาลรัฐธรรมนูญเยอรมัน ซึ่งถือได้ว่า 2 เรื่องนี้เป็นเรื่องที่สำคัญ เรื่องของศาลรัฐธรรมนูญและตัวรัฐธรรมนูญซึ่งเป็นกฎหมายพื้นฐานของเยอรมัน ทั้ง 2 เรื่องนั้นไปด้วยกันนะครับ เพราะถ้าหากไม่มีศาลรัฐธรรมนูญ ในส่วนของกฎหมายรัฐธรรมนูญ คนก็คงจะไม่รู้ ไม่เข้าใจ และไม่มีปรากฏการณ์อย่างที่เราเห็นในทุกวันนี้ คือ 63 ปี หลังจากที่มีการบังคับใช้ การใช้กฎหมายพื้นฐานของเราแล้วหลังจากนั้นจึงมีการตั้งศาลรัฐธรรมนูญขึ้นมา ฉะนั้นส่วนของตัวศาลรัฐธรรมนูญมีอายุ 61 ปี จะขอเล่าประวัติความเป็นมาสักเล็กน้อยนะครับ ซึ่งเป็นเรื่องที่สำคัญที่เราน่าจะได้รับทราบกัน เป็นบทเรียนที่เราได้เรียนรู้จากประวัติศาสตร์ของเยอรมันเป็นอันมาก และแน่นอนว่าชาติทุกชาตินั้นก็มีบทเรียนเฉพาะที่แตกต่างกัน เป็นตัวสร้างวัฒนธรรมทางการเมืองในแต่ละประเทศ ผมก็เลยคิดว่าน่าจะเล่าสู่กันฟังเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ความเป็นมาทางการเมืองของเยอรมัน เพื่อจะได้เข้าใจในระบบของรัฐธรรมนูญในปัจจุบันได้อย่างถ่องแท้ หลังจากนั้นผมจะพูดเรื่องของศาลรัฐธรรมนูญ หรือจะพูดให้ถูกก็ต้องพูดว่า ศาลรัฐธรรมนูญสหพันธรัฐ แล้วก็อยากจะขอพูดถึงกระบวนการพิจารณาแบบต่างๆ ซึ่งอันหนึ่งก็จะมีการยกตัวอย่างให้ดูกัน ผลบังคับเชิงกฎหมายของคำพิพากษา เมื่อคำพิพากษาของศาลรัฐธรรมนูญออกมาแล้ว เราเอาไปบังคับใช้อย่างไร และก็จะเป็นบทสรุปพูดถึงข้อดีและปัญหาหรืออุปสรรค ซึ่งเกิดขึ้นอันเกี่ยวเนื่องกับเรื่องรัฐธรรมนูญแล้วก็ศาลรัฐธรรมนูญ ท่านสุภาพบุรุษในภาพ ก็คือ คอนราด อาเดนาวร์ ซึ่งท่านเป็นนายกรัฐมนตรีคนแรกของเยอรมันตะวันตกหลังจากช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง ก่อนหน้านั้นท่านเป็นนักการเมืองมาก่อน เป็นนักการเมืองจากเมืองโคโลญจน์ ซึ่งเป็นเมืองใหญ่เมืองหนึ่งของเยอรมัน หลังจากสงครามโลกครั้งที่สอง ท่านก็เป็นผู้นำท่านหนึ่งที่มีความโดดเด่น และทำให้เกิดการร่างกฎหมายพื้นฐาน (Basic Law) ขึ้นมา และทำให้เกิดวัฒนธรรมทางการเมืองและระบบทางการเมืองในเยอรมันตะวันตก ซึ่งหลังจากนั้นนำไปสู่การรวมเยอรมันตะวันตกและตะวันออกเข้าด้วยกัน ประวัติศาสตร์เริ่มตั้งแต่ช่วงกลางของศตวรรษที่ 19 คือ 50 ปี หลังจากที่เกิดการปฏิวัติฝรั่งเศส และประมาณ 50 ปี หลังจากที่ศาลสูงของสหรัฐอเมริกามีการตัดสินคดี Marbury V. Madison ซึ่งศาลสูงของสหรัฐอเมริกานั้นก็ได้กล่าวว่า นี่เป็นครั้งแรกที่ศาลสูงในโลกมีการตัดสินเกี่ยวกับเรื่องของรัฐธรรมนูญ และพูดถึงสิทธิ์ แล้วก็มีการวางรากฐานของรัฐธรรมนูญ เป็นครั้งแรกที่คดีเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญนั้นถูกตัดสินโดยศาลฎีกา เยอรมันในช่วงนั้นเราก็มีระบบกษัตริย์ แต่ว่าด้วยความที่เขตแดนของเยอรมัน ทุกวันนี้เรารู้จักกันว่าประกอบไปด้วยรัฐขนาดเล็ก ขนาดกลางอีกหลายๆ รัฐ คือเหมือนเป็นรัฐเล็กๆ ซึ่งอาจจะเหมือนเป็นรัฐที่มีอาร์คบิชอฟเป็นผู้นำหรือเป็นประมุข หรือในบางรัฐอาจจะเป็นรัฐที่ปกครองแบบปกติ เพราะฉะนั้นรัฐเล็กๆ เหล่านี้ก็นำมาสู่การเป็นลักษณะการปกครองแบบสหพันธรัฐของเยอรมันในปัจจุบัน จนถึงศตวรรษที่ 19 หรือปี 1871 จึงจะกลายมาเป็นสหพันธรัฐในแบบปัจจุบัน แต่ก่อนหน้านั้นอาณาจักรของเยอรมันมีลักษณะการปกครองเป็นรัฐหลายๆ รัฐ จึงมาเป็นสหพันธรัฐ ซึ่งแตกต่างกับของสหรัฐอเมริกา สหรัฐอเมริกาจะเป็นลักษณะของสหรัฐ คือรัฐหลายๆ รัฐ ที่มีการจัดตั้งแบบหลวมๆ การพิจารณาเกี่ยวกับเรื่องเขตอำนาจ รัฐแต่ละรัฐจะมีสิทธิ์ในการปกครองตนเองมาก แต่ในเยอรมันนั้น สหพันธรัฐ หรือรัฐบาลในระดับสหพันธรัฐจะมีอำนาจสูงกว่าในแต่ละมลรัฐมาก และมีการแบ่งอำนาจการปกครองใน 2 ระดับอย่างชัดเจน แต่พอถึงกลางศตวรรษที่ 19 ก็มีการคุยกันและมีขบวนการเคลื่อนไหว มีการต่อต้านโดยกลุ่มประชาชนหลายๆ กลุ่ม โดยเฉพาะอย่างยิ่งนักศึกษา เพราะว่าตอนนั้นในเยอรมันพวกนักวิชาการ คนที่มีการศึกษาที่ดีกว่าเป็นคนกลุ่มเล็กๆ คนกลุ่มใหญ่นั้นยังไม่มีการศึกษามากเท่าไร ในกลุ่มคนเหล่านี้ก็มีการคุยกันว่าน่าจะมีการตั้งเป็นระบบรัฐธรรมนูญขึ้นมา อันนี้ก็ได้อิทธิพลมาจากการปฏิวัติฝรั่งเศส และพัฒนาการในอังกฤษและสหรัฐอเมริกา จึงมีการร่างรัฐธรรมนูญขึ้น และมีการรวมตัวกันที่แฟรงเฟิร์ต ก็มีการทบทวนและให้ประชาชนเข้าไปมีส่วนร่วมในการพิจารณา ตอนนั้นร่างรัฐธรรมนูญก็จะค่อนข้างเหมือนกฎหมายพื้นฐาน (Basic Law) ของเราทุกวันนี้ และยังมีการรวมองค์กรที่จะมาทบทวนเรื่องเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญ ซึ่งอันนี้อยู่ในย่อหน้า 126G ของ Basic Law นั่นก็คือศาลสูง หรือศาลฎีกาควรจะมีการจัดตั้งขึ้น และมีอำนาจในการรับเรื่องร้องเรียนจากคนเยอรมันที่บอกว่าสิทธิ์ของตัวเองตามรัฐธรรมนูญนั้นถูกละเมิด แต่ว่ารัฐธรรมนูญอันนี้ไม่ได้เอามาใช้ในความเป็นจริง เพราะว่าตอนนั้นรัฐหนึ่งที่มีความแข็งแกร่งในเยอรมัน ซึ่งอยู่ทางตะวันออกเฉียงเหนือ ซึ่งก็คือมลรัฐบรัสเซีย อยู่บริเวณรอบเบอร์ลินทุกวันนี้ ตอนนั้นมีอิทธิพลสูงมากและไม่เห็นด้วยกับร่างรัฐธรรมนูญดังกล่าว คือทางบรัสเซียไม่สามารถที่จะรับกฎ และก็ไม่ยอมรับความคงอยู่ของประมุขของแต่ละรัฐที่เป็นรัฐอื่นๆ ได้ หลังจากสงครามโลกครั้งที่ 1 ในปี 1918 เยอรมนีก็ถูกบังคับโดยมหาอำนาจ โดยเฉพาะรัสเซีย ฝรั่งเศส สหราชอาณาจักร และสหรัฐฯ ให้ยกเลิกระบบกษัตริย์และจัดตั้งเป็นสาธารณรัฐประชาธิปไตยขึ้นมา เราก็เลยยกเลิกระบบกษัตริย์ไป เพราะว่าประเทศผู้ชนะของสงครามนั้นมองว่าระบบกษัตริย์เป็นระบบหนึ่งในเยอรมนีที่ทำให้เยอรมันแข็งแกร่งมากเกินไป เลยต้องการให้เยอรมนียกเลิกระบบกษัตริย์ไป 1 ปีถัดมา สาธารณรัฐไวมาร์ก็มีการจัดตั้งขึ้น ไวมาร์เป็นเมืองเล็กๆ ที่สวยมาก อยู่ตรงกลางประเทศเยอรมันเลยเป็นศูนย์กลางวัฒนธรรม ผู้ที่ร่างรัฐธรรมนูญก็ไปพบกันที่โรงละครที่ไวมาร์ ด้วยเหตุนี้จึงมีการเรียกชื่อสาธารณรัฐแห่งนี้ว่าสาธารณรัฐไวมาร์ และเป็นรัฐธรรมนูญไวมาร์ เกิดขึ้นในปี 1919 ก็ทำให้เกิดระบบที่ประธานาธิบดีมีความแข็งแกร่งมาก เลือกตั้งโดยตรงจากประชาชนเช่นเดียวกับสหรัฐอเมริกา รัฐสภาก็ได้รับการเลือกตั้งโดยตรงจากประชาชนเช่นเดียวกัน รัฐสภาก็เป็นผู้เลือกตั้งคณะรัฐมนตรี แต่งตั้งรัฐบาล แต่ว่าตัวประธานาธิบดีได้รับการเลือกตั้งจากประชาชน มีอำนาจมาก สามารถที่จะประกาศภาวะฉุกเฉินได้ด้วย รัฐธรรมนูญยังให้สิทธิและเสรีภาพของพลเมือง ในมาตรา 109 ถึง 137 แต่ว่าไม่มีการเยียวยาตามกฎหมายในกรณีที่มีข้อร้องจากประชาชนที่เชื่อว่าสิทธิของตนนั้นถูกละเมิด ถึงแม้ว่าแนวคิดเรื่องของการมีศาลรัฐธรรมนูญแยกไปต่างหากจะเริ่มมีการพูดคุยบ้างแล้ว ในปี 1911 (พ.ศ. 2454) โดยนักวิชาการที่มีชื่อเสียงชั้นนำจากออสเตรีย ชื่อ ฮันส์ เคลเซน (Hans Kelsen) ในขณะนั้น ในทางทฤษฎีได้ตั้งแนวคิดเรื่องของการมีศาลรัฐธรรมนูญแล้ว แต่ว่าก็ยังไม่ได้มีศาลรัฐธรรมนูญบรรจุอยู่ในรัฐธรรมนูญไวมาร์ จะมีก็แต่อำนาจเฉพาะที่จะไกล่เกลี่ยหรือตัดสินคดีข้อพิพาทระหว่างรัฐ ของสหพันธรัฐกับตัวมลรัฐต่างๆ เท่านั้น ในปี 1933 นั้น พรรค NSDAP ซึ่งเป็นพรรคแรงงานสังคมนิยม หรือเรียกง่ายๆ ว่าพรรคนาซีนั่นเอง ชนะการเลือกตั้งทั่วไป ได้คะแนนเสียงประมาณ 33% ส่วนพรรคที่ได้คะแนนเสียงเป็นที่ 2 จากการเลือกตั้งครั้งนี้ก็คือพรรค SPD ซึ่งได้คะแนนเสียงประมาณ 20% เท่านั้น นอกจากนั้นยังมีอีกหลายพรรคทีเดียวที่มี ส.ส.ได้รับการเลือกตั้งเข้าสู่สภาแล้วก็อาจจะมีที่นั่งไม่มาก เพราะฉะนั้นก็มีพรรคมากมาย และไม่สามารถที่จะตกลงจัดตั้งรัฐบาลร่วมได้ ในปี 1932-1933 ต้องมีการเลือกตั้งใหม่อยู่หลายครั้งทีเดียว ทำให้ไม่มีการจัดตั้งรัฐบาลที่มีเสถียรภาพได้ พรรคนาซีได้รับการสนับสนุนจากกลุ่มนอกสภา เช่น กรมตำรวจก็ดี หรือกลุ่มอื่นก็ดี สามารถครอบงำระบบการเมืองในขณะนั้นได้ แล้วก็ทำให้พรรคอื่นๆ หรือกระบวนการอื่นๆ หมดความหมายไปในที่สุด ทำให้ประธานาธิบดีของรัฐประกาศใช้กฎ พ.ร.ก.ฉุกเฉิน ตัวผู้นำพรรคนาซี อดอล์ฟ ฮิตเลอร์ เป็นนายกรัฐมนตรีของประเทศ มีอำนาจที่เรียกได้ว่าไม่จำกัด มีการเรียกประชุมรัฐสภาครั้งสุดท้ายและมีการนำเสนอร่างกฎหมายที่ให้ประธานาธิบดีมีอำนาจสูงสุดแต่เพียงผู้เดียว ได้มีการครอบงำกลุ่มต่างๆ มีการจับกุมสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร อย่างเช่น จากพรรคโชเซียลเดโมแครตก็ดี จากกลุ่มคอมมิวนิสต์ มีการประท้วง มีความรู้สึกไม่ดี บางพรรคก็บอยคอตไม่เข้าร่วมการประชุมรัฐสภาในวาระนั้น เพราะฉะนั้น ฮิตเลอร์ จึงสามารถผ่านกฎหมายออกมาให้ตัวเองมีอำนาจสูงสุด และพรรคนาซีจึงเอาหลักนิยม หลักปรัชญาของพรรคเข้ามาใช้แทนรัฐธรรมนูญ หลังสงครามโลกครั้งที่สอง ผมเชื่อว่าท่านคงทราบอยู่แล้วว่าสงครามโลกครั้งที่สอง เยอรมันทำสงครามกับประเทศต่างๆ ในยุโรป แล้วขยายวงจนกระทั่งเป็นสงครามทั่วโลก เยอรมันก็ได้รับประสบการณ์ ได้รับความเสียหายอย่างมาก และแบ่งออกมาเป็น 4 โซน ทางขวาซึ่งก็เป็นโซนที่สหภาพโซเวียตครอบครอง ส่วนขวาล่าง ตะวันตกเฉียงใต้ ฝรั่งเศส ซึ่งมหาอำนาจตะวันตกที่เป็นผู้ชนะสงครามก็เข้ามาปกครองเยอรมันอีกสามส่วน เพราะฉะนั้นก็เห็นได้ชัดว่ามีความแตกต่างกันมากระหว่างการปกครองของสหภาพโซเวียตกับอีก 3 มหาอำนาจทางตะวันตก ปรัชญาที่ใช้ หลักนิยมที่ใช้ก็แตกต่างกัน มุมมองที่ว่าระบบประชาธิปไตยควรที่จะจัดตั้งขึ้นมาอย่างไร ก็มีความเห็นที่ไม่ตรงกัน เพราะสหภาพโซเวียตเป็นคอมมิวนิสต์ และยังครองพื้นที่ในเขตตะวันออกอยู่ด้วย อย่างน้อยก็ครอบคลุมพื้นที่ตรงนี้ถึง 40 ปี จะเห็นได้ว่าพื้นที่ที่มหาอำนาจตะวันตกปกครองอยู่ 3 ส่วนนั้น เป็นมหาอำนาจประชาธิปไตย ก็ร่วมมือกันอย่างใกล้ชิด แล้วในที่สุดก็รวมกันเป็นหนึ่งเดียว โดยประกอบ 3 ส่วนเข้าด้วยกัน และเราเรียกว่าเป็นไตรโซน เราต้องเจอปัญหาความแตกต่างทางความคิดระหว่างสหภาพโซเวียตกับมหาอำนาจตะวันตกทั้ง 3 ประเทศ เนื่องจากไม่สามารถที่จะตกลงกันได้ว่าจะจัดตั้งประเทศเยอรมันขึ้นมาใหม่อย่างไร หรืออนุญาตให้เราจัดตั้งประเทศขึ้นมาใหม่อย่างไรในประเทศที่เป็นประชาธิปไตย เป็นประเทศที่มีสันติ ไม่รุกรานผู้อื่น เพราะว่าเขาได้ประสบมาแล้ว 2 ครั้งที่เยอรมันไปรุกรานชาติอื่นๆ จนเกิดเป็นสงครามในวงกว้าง มหาอำนาจเหล่านี้ต้องการที่จะดำเนินการให้แน่ใจว่าเหตุการณ์เหล่านี้จะไม่เกิดขึ้นอีก แต่ว่าทั้ง 4 มหาอำนาจก็ไม่สามารถตกลงกันได้ ทางฝ่ายสหภาพโซเวียตก็เน้นว่าเยอรมันควรจะเป็นสังคมนิยม ส่วนชาติมหาอำนาจตะวันตกก็ไม่เห็นด้วย เพราะฉะนั้นพื้นที่ในส่วนที่ 3 มหาอำนาจตะวันตกปกครองก็มีการเลือกตั้ง มีการจัดตั้งคณะกรรมการที่จะมายกร่างรัฐธรรมนูญ แล้วก็มีการดำเนินการในปี 1948 คณะกรรมการยกร่างรัฐธรรมนูญ ก็มีการเปิดตัวดำเนินงานในวันที่ 1 กันยายน 1948 หรือปี พ.ศ. 2491 สภาร่างรัฐธรรมนูญก็ได้รับการเลือกตั้งมาจากสภาของแต่ละมลรัฐในพื้นที่สามส่วนที่มหาอำนาจตะวันตกปกครองอยู่ และเลือกนายกรัฐมนตรีคนแรกก็คือ คอนราด อาเดนาวร์ เพราะฉะนั้นท่านคอนราดฯ จึงมีบทบาทมากในแง่ของการร่างกฎหมาย รัฐธรรมนูญของเยอรมันตะวันตกเราเรียกว่า กฎหมายพื้นฐาน (Basic Law) ไม่ได้เรียกว่ารัฐธรรมนูญ ถึงแม้ว่าจะทำหน้าที่เป็นรัฐธรรมนูญก็ตาม ในตอนนั้นเป้าหมายก็คือจะใช้กฎหมายพื้นฐานนี้เป็นการชั่วคราวจนกว่ามหาอำนาจเหล่านี้จะตกลงเป็นฉันทามติกันได้ว่าจะจัดตั้งประเทศเยอรมันอย่างไร แต่ว่าเราก็ใช้กันมาถึง 40 ปี ในเยอรมันตะวันตก จนกระทั่งรวมประเทศในปี 1990 ส่วนเยอรมันตะวันออกเป็นรัฐสังคมนิยมเลียนตามแบบของสหภาพโซเวียต เมื่อสภาร่างรัฐธรรมนูญกำลังร่างรัฐธรรมนูญอยู่ จึงมีความรู้สึกเรื่องของการละเมิดสิทธิ์ เรื่องโหดร้ายที่เกิดขึ้นในช่วงของนาซี มันก็ส่งผลกระทบอย่างมากต่อแนวความคิดทางการเมือง และการออกแบบตัวรัฐธรรมนูญใหม่ของเยอรมันตะวันตก เพราะฉะนั้นบทเรียนที่ได้จากสาธารณรัฐไวมาร์ ก็เป็นอีกส่วนหนึ่งที่มีอิทธิพลต่อการร่างรัฐธรรมนูญใหม่ของเยอรมันเช่นกัน มีหลายๆ อย่างในรัฐธรรมนูญที่เราใส่เข้ามา เนื่องจากบทเรียนที่เราได้จาก 2 เหตุการณ์เหล่านี้ ที่นี้ เมื่อเทียบกับหลักการของนาซีที่เน้นตัวผู้นำเป็นสำคัญแล้ว กฎหมายพื้นฐานของเยอรมันฉบับใหม่นี้จึงต้องการที่จะให้หลักประกันของประชาธิปไตยกับสิทธิมนุษยชน โดยการจำกัดอำนาจของผู้บริหาร และให้มีการถ่วงดุลอำนาจระหว่างกันและกัน อำนาจสูงสุดอยู่ที่รัฐธรรมนูญ ไม่ใช่ที่ประธานาธิบดี รัฐสภา หรือรัฐบาล ตอนนั้นเริ่มมีคนเห็นความจำเป็นที่จะต้องมีศาลรัฐธรรมนูญอยู่ในกฎหมายพื้นฐาน คือ กรุน เกเซ (Grundgesetz – GG ) หรือ Basic Law ก็คือ กฎหมายพื้นฐานของเยอรมัน เราใช้ตัวย่อว่า GG แต่อย่างไรก็ตาม วิธีพิจารณาที่จะให้คนสามารถยื่นคำร้องต่อศาลรัฐธรรมนูญได้ อันนี้ยังไม่ได้อยู่ในกฎหมายพื้นฐาน ที่นี่เมื่อมีการเลือกสภาชุดหนึ่ง ซึ่งไม่ใช่สภาร่างรัฐธรรมนูญ ในปี 1951 และมีการร่างกฎหมายเกี่ยวกับศาลรัฐธรรมนูญ ก็อนุญาตให้บุคคลทั่วไป หรือนิติบุคคลสามารถยื่นคำร้องต่อรัฐสภาได้ ตอนนั้นรัฐสภาบอกว่า การให้ประชาชนสามารถยื่นคำร้องต่อศาลรัฐธรรมนูญได้ ก็เพื่อที่จะเปิดช่องทางให้ประชาชนเข้าถึงสิทธิและการใช้สิทธิตามหลักรัฐธรรมนูญ เพราะว่านี่เป็นเรื่องใหม่ คนรุ่นเก่าๆ รู้จักแต่เฉพาะตัวหลักนิยมของพรรคนาซีหรือระบบการปกครองที่เป็นเผด็จการเท่านั้น เพราะฉะนั้นเห็นว่าควรที่จะมีมาตรานี้รวมไว้ในกฎหมายพื้นฐานตั้งแต่เริ่มต้น นอกจากนี้ยังมีบางช่วงที่มีการเอากฎหมายที่เกี่ยวกับสถานการณ์ฉุกเฉินเข้ามาในรัฐธรรมนูญ ปี 1969 ด้วย จากการนี้ก็มีความคิดว่ามีความจำเป็นอย่างยิ่งที่ประชาชนจะต้องมีสิทธิที่จะร้องเรียนภายใต้กฎหมาย Basic Law อยู่ในมาตรา 93 วรรค 1 4A ซึ่งตอนนั้นศาลก็เริ่มมีประสบการณ์ในการรับเรื่องร้องเรียนจากบุคคล เพราะว่าจริงๆ ก็เป็นไปเพื่อวัตถุประสงค์นี้ ตอนที่มีการรวมเอาข้อความนี้เข้าไปในกฎหมาย ซึ่งกระบวนการดังกล่าวประชาชนค่อนข้างพอใจ ถึงแม้ว่าการร้องเรียนจะประสบความสำเร็จเพียงแค่ 2% เท่านั้น แต่ประชาชนก็ยินดีและพอใจ 2% ที่ประสบความสำเร็จหมายถึงว่ามีการตัดสินที่ประชาชนพึงพอใจ ซึ่งคนเยอรมันก็เห็นว่านี่ก็เป็นหลักการอันหนึ่งในการประกันเรื่องสิทธิของประชาชน และเป็นส่วนที่ถ่วงดุลอำนาจของฝ่ายการเมืองด้วย ก่อนหน้านี้ผมบอกแล้วว่า Basic Law นั้นตอนแรกตั้งใจว่าจะเป็นกฎที่ใช้แบบชั่วคราวเท่านั้น เพื่อที่จะนำไปสู่การรวมเยอรมันเป็นประเทศเดียวในเวลาต่อมา แต่ว่าถ้าเราไปดูในเอกสารทางประวัติศาสตร์ของเยอรมันก็จะเห็นว่า ณ เวลานั้นคนคิดว่าจะใช้แค่เพียง 2-3 ปี หรือ 4-5 ปี แต่ปรากฏว่าใช้ต่อมาเป็นเวลาอีก 40 ปีหลังจากนั้น แล้วในปี ค.ศ. 1989 เดือนพฤศจิกายน วันที่ 9 นับรวมๆ แล้วก็ประมาณ ถอยหลังไป 23 ปีที่แล้ว ตอนนั้นประชาชนในเยอรมันตะวันออกไม่พอใจ เพราะคนพูดอะไรมากไม่ได้ การจะชุมนุมประท้วงก็ต้องทำกันเงียบๆ ไปนั่งรวมกันจุดเทียน คือต้องการจะเรียกร้องอะไร ก็ไม่สามารถจะทำได้ ได้แต่ไปนั่งรวมกันเงียบๆ และไม่มีใครพูดอะไรกับใคร แต่ทุกคนรู้อยู่ในใจว่าตัวเองทำเพื่ออะไรและต้องการอะไร อยากจะมีเสรีภาพมากขึ้น อยากจะออกจากเยอรมันตะวันออก เดินทางไปที่อื่นๆ ของโลก ไม่สามารถจะทำได้ ทุก 2-3 ปี เขาอยากจะเดินทางไป อยากจะแสดงออกถึงความคิดเห็นของตัวเอง จริงๆ ในตอนนั้นคนไม่ได้คิดถึงเรื่องของการล้มล้างระบบสังคมนิยมในเยอรมันตะวันออก เพียงแต่รู้สึกว่าอยากจะให้มีการปฏิรูป และมีการเปลี่ยนแปลงในทางที่ดีขึ้น แต่ประชาชนก็ตระหนักดีว่าไม่สามารถที่จะทำได้และก็ไม่มีการพัฒนาการเลย เพราะในส่วนรัฐบาลสังคมนิยมในเยอรมันตะวันออกนั้นเข้มงวดมาก และก็ไม่ยินยอมที่จะประนีประนอมอะไรทั้งสิ้น ฉะนั้นคนเหล่านี้ก็ออกมาเดินประท้วงวันที่ 9 พฤศจิกายน 1989 และในที่สุดก็นำไปสู่เหตุการณ์ที่ทุบกำแพงเบอร์ลินที่เป็นตัวขวางกั้นเยอรมันตะวันออกและเยอรมันตะวันตก มาถึง Basic Law พิจารณาในเรื่องของเยอรมันตะวันออก มาตรา 23 ที่พูดว่า ถ้าหากว่าเขตแดนของเยอรมันก่อนช่วงสงครามโลก เยอรมันตะวันตกอยากจะมารวมกับเยอรมันตะวันออก คือให้มีการใช้รัฐธรรมนูญเดียวกัน ซึ่งถ้าหากว่าต้องการที่จะเป็นแบบนั้นก็สามารถที่จะทำได้ เพียงแต่จะต้องประกาศเจตนารมณ์ออกมา ซึ่งอยู่ในมาตรา 23 ของ Basic Law อยู่แล้ว แต่ว่าเยอรมันตะวันออกเลือกอีกแบบ ทางเยอรมันตะวันออกก็มีการจัดเลือกตั้ง ซึ่งถือว่าเป็นอันแรกและอันเดียวในเยอรมันตะวันออก ณ เวลานั้น มีการเลือกสมาชิกสภาใหม่ และสมาชิกสภามีหน้าที่อย่างเดียว ก็คือการจัดให้มีการรวมเยอรมันเข้าด้วยกัน ซึ่งตอนนั้นคนเยอรมันตะวันออกมีความรู้สึกที่รุนแรงมาก ว่าจะทำอย่างไรให้สามารถรวมเยอรมันตะวันออกและตะวันตกเข้าด้วยกัน โดยใช้หลักการตามรัฐธรรมนูญ เนื่องจากตอนนี้ก็มีมาตรา 23 ใน Basic Law แล้ว ซึ่งตรงนี้ก็ถือว่าเป็นวิธีการที่จะรวมเยอรมันได้เรียบง่ายที่สุดเท่าที่จะเป็นไปได้ แล้วรัฐสภาใหม่ในเยอรมันตะวันออกก็เลือกวิธีนี้ด้วยการที่จะบอกว่าจะเข้าร่วมกับเยอรมันตะวันตกให้เป็นเยอรมันเดียว ในอดีตนั้น ก็คงจะต้องมีการทำสนธิสัญญากับบรรดามหาอำนาจที่ชนะสงครามโลกครั้งที่สอง เพราะว่ามหาอำนาจทั้งหมดยังถือว่ามีอำนาจเหนือเยอรมันตะวันตกและเยอรมันตะวันออกอยู่ เพราะหลังสงครามโลกครั้งที่สองไม่ได้มีข้อตกลงสันติภาพเกิดขึ้น มีแต่การหยุดยิงเฉยๆ เพราะฉะนั้นไม่เพียงไม่มีการทำสงครามกันเท่านั้น แต่ว่ามหาอำนาจในทางหลักการแล้วก็ยังมีอำนาจเหนือเยอรมนีอยู่ เพราะฉะนั้นสหรัฐอเมริกา ซึ่งมีบทบาทสำคัญในสงครามโลกครั้งที่สอง รวมทั้งมหาอำนาจอื่นๆ ก็ได้ตกลงทำสนธิสัญญาสันติภาพ คือระหว่างมหาอำนาจ 4 มหาอำนาจ กับเยอรมันทั้ง 2 ก็คือเยอรมันตะวันออกและเยอรมันตะวันตก ซึ่งตอนนั้นก็ยังถือว่าเยอรมันตะวันออกเป็นประเทศเอกราช มีที่นั่งอยู่ในสหประชาชาติด้วย เพราะฉะนั้นมหาอำนาจทั้ง 4 กับเยอรมันตะวันออกและตะวันตก จึงลงนามในสัญญาสันติภาพกัน เพื่อให้ได้ข้อยุติทางกฎหมายระหว่างประเทศถึงสถานภาพของเยอรมนี ซึ่งชื่อสนธิสัญญาก็ฟังดูเข้าใจยาก แต่ประเด็นอยู่ตรงที่จะให้มีการลงนามในสนธิสัญญาสันติภาพนี้ หลังจากนั้นต้องมีการพิจารณากันว่าระบบกฎหมายและรัฐธรรมนูญของ 2 เยอรมันนี้จะรวมกันได้อย่างไร ซึ่งไม่ใช่ว่าจะเอาหลักตามเยอรมันตะวันออกอย่างเดียว แต่มีความเข้าใจร่วมกันว่าในระยะเฉพาะกาลก็จะต้องหาวิธีการที่จะบริหารปกครองกัน เพราะฉะนั้นกฎหมายพื้นฐาน ก็มีการเปลี่ยนแปลงนิดหน่อยเพียง 2 จุดเท่านั้น ก็คือ อารัมภบท และมาตรา 23 ซึ่งตอนนั้นอารัมภบทพูดถึงเรื่องความต้องการของเยอรมันตะวันตกที่ต้องการจะรวมดินแดนกับเยอรมันตะวันออก เนื่องจากสามารถจะรวมเยอรมันได้สำเร็จอย่างสันติ ก็จะต้องเปลี่ยนเนื้อหาในอารัมภบทส่วนนี้ ส่วนมาตรา 23 ก็ไม่มีความจำเป็นต้องใส่อีก เพราะสนธิสัญญาสันติภาพนั้นได้ตกลงกับทุกฝ่ายที่เห็นด้วยถึงอำนาจอธิปไตยต่อดินแดนของเยอรมนี รวมไปถึงพื้นที่ของเยอรมนีในขณะนั้นก็จะเป็นส่วนหนึ่งของสหพันธรัฐเยอรมันทั้งหมด เพราะว่าแต่เดิมพื้นที่ทางตะวันออกของเยอรมันตะวันออก คือส่วนโปแลนด์ เยอรมันยังเคลมว่าเป็นของเยอรมันอยู่ เพราะฉะนั้นแล้วก็สุดท้ายเยอรมันตัดสินใจไม่เอารัฐต่างๆ เหล่านั้นมารวมเป็นส่วนหนึ่งของเยอรมันด้วย นี่ก็เป็นประวัติศาสตร์ที่เล่ากันมายาวนาน กลับมาที่มาตรา 23 ก็ไม่จำเป็นที่จะต้องใส่ลงไปอีก เพราะพูดถึงเรื่องของวิสัยทัศน์ ดินแดน ที่จะเข้ามาผนวกรวมในสหพันธรัฐเยอรมัน เพราะฉะนั้นตัวมาตรา 23 ตอนนี้ก็ยกเลิกไปแล้ว และเขียนร่างขึ้นมาใหม่ กลายเป็นมาตราเกี่ยวกับยุโรป ซึ่งพูดถึงเขตอำนาจในการที่เยอรมันจะเข้าไปรวมกับสหภาพยุโรป (European Union- EU) ซึ่งมีเงื่อนไขต่างๆ เกี่ยวกับตัวผู้นำ และตัวรัฐสภาในการที่จะเข้าไปร่วมใช้กฎหมายของยุโรป ซึ่งอันนี้ถือว่าเป็นส่วนที่มีความสำคัญในรัฐธรรมนูญของเยอรมัน มาถึงที่ตัวศาลรัฐธรรมนูญ ภาพนี้คือภาพของศาล เป็นตึกสมัยใหม่สวยงาม สร้างขึ้นแบบยุค ปี ค.ศ. 1960-1970 เป็นโครงสร้างตรงๆ หลังคาคอนกรีต กำแพงคอนกรีต และใช้กระจก เพื่อให้ดูโปร่งใส เป็นสัญลักษณ์ของความโปร่งใสของระบบศาล ความหมายของศาลรัฐธรรมนูญคืออะไร คือเป็นศาลชนิดพิเศษ ซึ่งมีอำนาจบังคับในทางกฎหมาย แต่ไม่อยู่ภายใต้ระบบของศาลยุติธรรม เป็นองค์กรทางด้านรัฐธรรมนูญ ก็เหมือนกับองค์กรรัฐอื่นๆ ถือว่าอยู่ในระดับเดียวกันกับประธานาธิบดี รัฐสภา แล้วก็ตัวรัฐบาล และเป็นองค์กรที่จะตัดสินว่ากฎหมายต่างๆ สอดคล้องกับรัฐธรรมนูญหรือไม่ และรับประกันสิทธิเสรีภาพของประชาชน มีคณะผู้พิพากษา 16 ท่านด้วยกัน ประกอบด้วย 2 องค์คณะ ซึ่งจะดูแลในหัวข้อที่แตกต่างกัน มีการแบ่งหน้าที่การงานระหว่างผู้พิพากษา โดยได้รับการเลือกตั้งมาจากทางสภา ทั้งสภาล่างและสภาบน แต่ละสภาก็จะเลือกผู้พิพากษา 8 ท่าน เพราะฉะนั้น 2 องค์คณะ คณะหนึ่ง 8 ท่าน 4 ท่านก็จะเลือกจากสภาล่าง อีก 4 ท่านเลือกจากสภาบน โดยใช้คะแนนเสียง 2 ใน 3 และจะอยู่ในตำแหน่ง 12 ปี แล้วไม่สามารถต่ออายุการทำงานได้ หรือว่าถ้าหากถึงอายุเกษียณก่อนก็ต้องพ้นตำแหน่งไป ผู้พิพากษา 8 คนจะมาจากฝ่ายตุลาการ เพราะฉะนั้นต้องเป็นผู้พิพากษาอาชีพ มีประสบการณ์ในฝ่ายตุลาการมาเป็นเวลานาน เนื่องจากในเยอรมัน ฝ่ายตุลาการเรามีความหลากหลาย มีทั้งศาลปกครอง ศาลอาญา ศาลแรงงานสูงสุด ศาลฎีกาสูงสุด และมีศาลประกันสูงสุดอีกต่างหาก และมีศาลการเงินสูงสุด ซึ่งดูแลในเรื่องภาษี ผู้พิพากษาศาลรัฐธรรมนูญก็ต้องมาจากศาลเหล่านั้น ส่วนผู้พิพากษาอีก 8 ท่านจะมาจากทางภาควิชาการ ก็คือเป็นนักวิชาการตามคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยต่างๆ ในกฎหมายพื้นฐานยังรับประกันความเป็นอิสระของศาลไว้ด้วย ในมาตรา 97 กฎหมายเกี่ยวกับการจัดตั้งศาลรัฐธรรมนูญมีมาตั้งแต่ปี 1951 หรือ พ.ศ. 2494 จะกำกับควบคุมกิจการของศาลทั้งหมด พูดถึงองค์ประกอบของศาล สถานภาพ การจัดองค์กรด้วย และพูดถึงคุณสมบัติของผู้พิพากษา วิธีการพิจารณา รวมไปถึงวิธีการที่จะเลือกผู้พิพากษา และมีหลักวิธีพิจารณาทั่วไปและหลักวิธีพิจารณาที่เฉพาะเจาะจง ในส่วนวิธีพิจารณาที่แตกต่างไปด้วย นอกจากนั้นที่ประชุมใหญ่ของศาลรัฐธรรมนูญก็จะเป็นผู้กำกับการแบ่งงานกัน โดยแต่ละองค์คณะก็จะได้มีการพิจารณาแบ่งปันงานกัน โดยไม่ต้องพิจารณาถึงลักษณะเนื้อหาของข้อพิพาท เพราะฉะนั้นผู้พิพากษาแต่ละคนก็จะมีประเด็นทางกฎหมายที่ท่านอาจจะมีประสบการณ์มากกว่า อย่างเช่น ผู้พิพากษาที่มาจากศาลภาษีสูงสุดก็จะรับในเรื่องของภาษีกับการเงินไป หรือเรื่องการแบ่งปันรายได้ระหว่างรัฐบาลกลางกับรัฐบาลมลรัฐ เป็นต้น ซึ่งการแบ่งภาระงานกันก็กำหนดแผนออกมาว่าผู้พิพากษาท่านไหนที่จะต้องรับคดีในลักษณะไหนไปทำ นอกจากนั้นยังอาจจะแบ่งตามหัวข้อ แบ่งตามที่มาของคดีต่างๆ ด้วย ในระบบฝ่ายตุลาการทั่วไปก็ใช้ระบบคล้ายๆ อย่างนี้เหมือนกัน อย่างเช่น ผู้พิพากษา A ทำคดีที่เกี่ยวข้องจำเลยที่มีชื่อ สกุล ชื่อของโจทย์ใช้อักษรนี้ถึงอักษรนี้ กำหนดให้ผู้พิพากษาท่านนี้เป็นคนรับทำคดีไป ภาพของศาลรัฐธรรมนูญเยอรมันนี้ก็จะให้เห็นการดำเนินงาน ซึ่งท่านสามารถเข้าไปดูได้ในเว็บไซต์ของศาลรัฐธรรมนูญเยอรมันได้ ประธานขององค์คณะที่ 2 ก็เป็นประธานศาลรัฐธรรมนูญคนปัจจุบัน ท่านจะเห็นวิธีพิจารณาของศาลรัฐธรรมนูญ นี่เป็นข้อพิพาทระหว่างมลรัฐ นอกจากนั้นก็ยังมีหน้าที่ให้เป็นไปตามบรรทัดฐานต่างๆ และมีการรับเรื่องคำร้องเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญด้วย ทั้งหมดมีคดีเฉลี่ยประมาณ 6,000 คดี สถิติมาจากปีที่แล้ว ส่วนคำร้องจากบุคคลธรรมดามีประมาณ 96% ของยอดทั้งหมด อย่างปีที่แล้วมีแค่ประมาณ 1.2% หรือ 93 เรื่องเท่านั้น ที่ผู้ฟ้องประสบความสำเร็จ นอกจากนั้นก็มีการทบทวนกฎหมายที่รัฐสภาส่งเข้ามา หรือมลรัฐอื่นๆ ส่งเข้ามา หรือว่าศาลอื่นๆ ส่งเข้ามา อย่างเมื่อปีที่แล้วมี 42 คดีที่เกี่ยวข้องกับการทบทวนกฎหมายต่างๆ นอกจากนั้นมีข้อพิพาทระหว่างองค์กรของมลรัฐ และตรวจสอบการเลือกตั้งประมาณ 26 คดี เพราะฉะนั้นตั้งแต่มีการจัดตั้งศาลรัฐธรรมนูญเมื่อปี 1951 เป็นต้นมา ก็มีคดีที่ศาลรัฐธรรมนูญ รับทำไปแล้ว 195,000 คดี โดย 188,200 คดี เป็นคำร้องจากบุคคลทั่วไปในการทบทวนกฎหมาย 3,700 คดี และก็มีข้อพิพาทระหว่างองค์กรของรัฐต่างๆ 3,000 กว่าคดี ข้อพิพาทระหว่างมลรัฐหรือหน่วยงานของมลรัฐ อาจจะเป็นรัฐสภา หรือกลุ่มของ ส.ส. ก็ได้เหมือนกัน หรือเป็นพรรคการเมืองในรัฐสภาก็ได้ หากมีข้อพิพาทกัน หรืออาจจะเป็นรัฐต่างๆ ไปฟ้องกัน อาจจะเป็นโจทย์ก็ได้หรือจำเลยก็ได้ ส่วนใหญ่พรรคที่มีเสียงข้างน้อยรัฐสภามักจะใช้กระบวนการนี้ แต่จริงๆ แล้ว กลไกนี้ต้องการที่จะคุ้มครองพรรคที่มีเสียงข้างน้อยด้วย คือเราจะมีพรรคการเมืองบ้างเหมือนกันที่บางทีไม่ได้อยู่ในรัฐบาล ไม่ได้สนับสนุนรัฐบาล และไม่ได้อยู่ในพรรคฝ่ายค้านด้วย เรียกว่าเป็นส่วนน้อยจริงๆ เพราะฉะนั้นเพื่อคุ้มครองพรรคที่เป็นเสียงส่วนน้อยเหล่านี้ อนุญาตให้พรรคเหล่านี้ยื่นคำร้องต่อศาลรัฐธรรมนูญได้ด้วย หรืออาจจะยื่นเป็นกลุ่มฟ้องต่อรัฐสภาก็ได้ ยกตัวอย่าง เดือนมิถุนายนที่ผ่านมา ก็มีคำตัดสินคดีแท็กข้อตกลง ESM ที่จะให้ช่วยเหลือกับประเทศที่ประสบวิกฤตการณ์ในยุโรป ซึ่งคงจะทราบจากข่าวอยู่แล้วว่าเราก็มีปัญหาเกี่ยวกับเงินสกุลเดียวของยุโรป ก็คือเงินยูโร ที่คิดว่าไม่ใช่เป็นวิกฤตของเงินยูโร แต่เป็นวิกฤตของประเทศสมาชิกที่ใช้เงินยูโรมากกว่า เนื่องจากการใช้งบประมาณจนเกินตัว และมีปัญหาเรื่องรายรับของรัฐบาลด้วย อันนี้ก็เป็นปัญหางบประมาณของประเทศนั้นๆ แต่ส่งผลกระทบต่อเงินสกุลเดียวกัน เนื่องจากเราใช้เงินสกุลเดียวกัน ประเทศอื่นๆ ในกลุ่มก็ต้องหามาตรการช่วยประเทศที่ประสบปัญหา โดยเฉพาะอย่างยิ่งประเทศกรีซ เนื่องจากไม่สามารถจะมีประเทศใดประเทศเดียวที่จะสามารถช่วยกอบกู้เงินยูโร และปล่อยให้เงินยูโรล้มไปก็ไม่ได้ เราก็จำเป็นที่จะต้องดำเนินการร่วมกันเพื่อช่วยเหลือกรีซ และประเทศอื่นๆ ที่ตกที่นั่งลำบากคล้ายๆ กันด้วย ถึงแม้สถานการณ์จะไม่เลวร้ายเท่าก็ตาม เพราะฉะนั้นผู้นำยุโรป รัฐบาลต่างๆ รวมทั้งรัฐสภา และคณะกรรมาธิการยุโรปก็ได้จัดเตรียมมาตรการช่วยเหลือเอาไว้ ซึ่งก็หมายความว่าประเทศที่ร่ำรวยในยุโรปก็จะต้องช่วยประกันหนี้ให้ และมีการจ่ายเงินอุดหนุนเพื่อช่วยเหลือประเทศที่ตกที่นั่งลำบากอยู่ในขณะนี้ เราก็กำหนดออกมาเป็นร่างกฎหมายที่จะยื่นต่อสภา ซึ่งก็แน่นอนรัฐบาล สมาชิกก็ต้องเห็นชอบ ในกรณีของเยอรมันรัฐบาลเองก็จัดเตรียมร่างกฎหมายอันนี้และรีบส่งเข้ารัฐสภา เนื่องจากเวลามีจำกัด แต่ก็มี ส.ส. ในสภาที่ไม่เห็นด้วย บอกว่าร่างกฎหมายที่จะไปช่วยเหลือประเทศที่ตกอยู่ในภาวะวิกฤตนั้น ไม่สอดคล้องกับรัฐธรรมนูญ และจะเกิดผลกระทบอะไรบ้างต่อเยอรมนีก็ยังไม่เป็นที่ประจักษ์ ในที่สุดศาลรัฐธรรมนูญก็ตัดสินว่า ถ้าตราบใดที่รัฐสภามีโอกาสพิจารณาร่างกฎหมายนั้นก่อน ก็ถือว่ามันสอดคล้องกับรัฐธรรมนูญแล้ว เพราะถือว่ารัฐสภาเป็นที่ที่จะตัดสินใจในประเด็นเหล่านี้ อีกกรณีหนึ่ง ก็คือ กรณีที่เกี่ยวข้องกับเอแว๊กซ์ (AWACS) กับโซมาเลีย (Somalia) คือการจะส่งทหารของเยอรมันตามมติสหประชาชาติเข้าไปที่โซมาเลีย เอแว๊กซ์เป็นระบบเรดาร์อย่างหนึ่งที่ติดไปบนเครื่องบิน เป็นระบบของนาโต้ ซึ่งเยอรมันมีเครื่องบินแบบนี้ใช้อยู่จำนวนหนึ่ง เพราะฉะนั้นในการที่จะส่งทหารเยอรมันเข้าไปร่วมปฏิบัติการของสหประชาชาติในโซมาเลีย ก็มีกลุ่มบางกลุ่มในรัฐสภาที่ไม่เห็นด้วยกับการส่งทหารเยอรมันไปต่างประเทศ และมองว่าเราควรที่จะดูความล้มเหลวของสาธารณรัฐไวมาร์มาก่อน ไม่ควรจะส่งทหารติดอาวุธไปนอกประเทศเยอรมนี เราควรจะใช้ทหารของเราเพื่อป้องกันพรมแดนของเราเท่านั้นจากผู้รุกราน ไม่ควรจะส่งทหารไปทำอย่างอื่น หลังจากมีการรวมประเทศแล้ว และมีการเปลี่ยนแปลงในค่ายคอมมิวนิสต์ สหภาพโซเวียตก็ล้มสลายไป โลกก็เปลี่ยนไปมากแล้ว เพราะฉะนั้นก็คงไม่มีความจำเป็น ไม่มีความเสี่ยงว่าจะมีใครมารุกรานเยอรมัน หรือยุโรปหรอก สถานการณ์มันเปลี่ยนไปแล้ว อย่างไรก็ตาม ก็ยังมีความจำเป็นที่จะต้องให้มีทหารเข้าไปปฏิบัติการภายใต้มติของสหประชาชาติ อาจจะไปที่อื่นเพื่อที่จะสร้างสันติภาพ ในกรณีที่เกิดสงครามกลางเมืองก็ดี หรือการสู้รบในที่อื่นก็ดี ซึ่งในกรณีอย่างที่โซมาเลียมีปัญหาเรื่องโจรสลัดในทะเลแดง เรือขนส่งทั้งหลายถูกจี้ปล้นจึงจำเป็นที่จะต้องมี พวกโจรสลัดก็ต้องการเรียกร้องเงินค่าไถ่ หรืออย่างปฏิบัติการที่อัฟกานิสถาน อย่างนี้เป็นต้น ในอนาคตก็จะมีปฏิบัติการของสหประชาชาติอีกที่กองทหารเยอรมันอาจจะเข้าไปช่วยในการสร้างสันติภาพได้ นั่นเป็นครั้งแรกที่ทหารเยอรมันถูกส่งไปต่างประเทศ และหลังจากนั้นก็มีการส่งไปอีก มีการส่งเรื่องไปให้ศาลรัฐธรรมนูญพิจารณา ศาลรัฐธรรมนูญตัดสินว่าเป็นเรื่องที่รัฐสภาสามารถที่จะตัดสินได้ ส.ส. ส่วนใหญ่ก็เห็นด้วยกับการจะส่งทหาร แต่อย่างไรก็ตาม ศาลรัฐธรรมนูญก็เห็นว่ารัฐสภาจะเป็นที่ที่ตัดสินในกรณีอย่างนี้อยู่ดี และศาลรัฐธรรมนูญในช่วงหลายปีที่ผ่านมาก็เน้นให้เห็นถึงบทบาทที่สำคัญอันเป็นศูนย์กลางของรัฐสภา ซึ่งเป็นตัวแทนเสียงของประชาชนอยู่ดี นอกจากนั้นศาลรัฐธรรมนูญยังจะดูในเรื่องของข้อพิพาทระหว่างรัฐ มลรัฐ กับสหพันธรัฐด้วย อย่างที่ผมเรียนแล้วระบบสหพันธ์สาธารณรัฐ ก็หมายความว่ารัฐบาลสหพันธ์มีอำนาจส่วนหนึ่งดูแลในบางเรื่อง ส่วนบางเรื่องก็อาจจะให้กับรัฐบาลมลรัฐ เช่น เรื่องวัฒนธรรม เรื่องการศึกษา เป็นต้น นอกจากนั้นยังเกี่ยวข้องกับเรื่องเงิน เรื่องของภาษีที่มีการจัดสรรกันด้วย จึงมีข้อพิพาทกันค่อนข้างจะมาก มีตัวอย่างหนึ่งตั้งแต่ปี 1961 อาจจะดูเป็นเรื่องตลก คือว่าตอนนั้นรัฐบาลสหพันธ์ คอนราด อาเดนาวร์ยังเป็นนายกรัฐมนตรีอยู่ เขาก็ไม่ค่อยพอใจกับหนังสือพิมพ์ที่วิพากษ์วิจารณ์รัฐบาลมากเกินไป ที่บอกว่าเราน่าจะมีทีวีของรัฐบาลเอง รัฐบาลกลางก็เลยตั้งบริษัทกระจายเสียงขึ้นมา เป็นบริษัทจำกัด แน่นอนครับ พรรคฝ่ายค้านก็เล่นงานทันที และขอให้ศาลรัฐธรรมนูญตัดสิน มีรัฐ 2 รัฐ คือ ฮัมบูร์ก (Hamburg) กับ เฮสเซิน (Hessen) ที่มายื่นคำร้องทางศาลรัฐธรรมนูญที่รัฐบาลจะจัดตั้งสถานีโทรทัศน์ของตัวเองขึ้นมา บอกว่าอันนี้ไม่ได้เป็นอำนาจของรัฐบาลสหพันธรัฐ เพราะว่าการกระจายเสียงเป็นเรื่องวัฒนธรรมและเป็นอำนาจของมลรัฐ นี่เป็นตัวอย่างหนึ่ง เป็นตัวอย่างของข้อพิพาทระหว่างมลรัฐกับตัวสหพันธรัฐ ในกรณีนั้นศาลรัฐธรรมนูญก็บอกว่า สถานีทีวีของรัฐบาลไม่สอดคล้องกับรัฐธรรมนูญ เพราะว่าการกระจายเสียงอยู่ในอำนาจของรัฐบาลมลรัฐ สำหรับกระบวนการที่ใช้กันมาก คือใช้ศาลรัฐธรรมนูญในเรื่องของการพิจารณากฎหมายว่ามีความชอบด้วยรัฐธรรมนูญหรือไม่ มีกฎหมาย 2 แบบ ก็คือ กฎหมายรูปธรรมกับกฎหมายนามธรรม กฎหมายนามธรรมก็จะเป็นกระบวนการพิจารณาเกี่ยวกับเรื่องของที่เกี่ยวข้องกับรัฐ อาจจะเป็นคนใดคนหนึ่ง ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของรัฐบาลหรือรัฐสภาอย่างนี้ก็ได้ แต่ถ้าเป็นส่วนของ ส.ส. ก็ต้องมีจำนวนไม่น้อยกว่า 1 ใน 4 เช่น ถ้าคนในส่วนนี้มีความรู้สึกว่าจะต้องมีกฎหมายใดตรวจสอบว่าถูกต้องตามรัฐธรรมนูญหรือไม่ ก็สามารถที่จะยื่นเรื่องให้ศาลรัฐธรรมนูญพิจารณาได้ อย่างเช่น มีกรณีหนึ่งเกี่ยวกับเรื่องกฎหมายการทำแท้ง ซึ่งรัฐบาลในยุคนั้นบอกว่าให้การทำแท้งถูกต้องตามกฎหมาย แต่คนที่เป็นหัวอนุรักษ์ก็ไม่พอใจ พรรคอย่างโซเซียลเดโมแครตที่เป็นพรรคอนุรักษ์ ก็มีการยื่นให้ศาลรัฐธรรมนูญพิจารณาว่า กฎหมายที่ออกมาเป็นกฎหมายทำแท้งนั้นถูกต้องตามรัฐธรรมนูญหรือไม่ การตัดสินก็คือ โดยหลักการ การทำแท้งไม่น่าจะได้รับการอนุญาตให้ถูกต้องตามกฎหมาย เพราะมลรัฐนั้นมีพันธกรณีที่ต้องคุ้มครองชีวิตของมนุษย์ทุกคน ไม่เฉพาะชาวเยอรมัน แต่ใครก็ตามที่อยู่ในประเทศเยอรมันควรจะได้รับสิทธิ์นั้น ซึ่งก็รวมถึงเด็กทารกที่ยังไม่คลอดออกมาด้วย ซึ่งนั่นก็หมายความว่า โดยหลักการแล้ว การทำแท้งก็จะไม่ถูกอนุญาตตามหลักของรัฐธรรมนูญ เพราะในส่วนของรัฐเองจะต้องปกป้องชีวิตมนุษย์ในเชิงรุก แต่ศาลรัฐธรรมนูญก็บอกว่ามีกรณียกเว้น อย่างเช่น ในช่วง 3 เดือนแรกของการตั้งครรภ์ ในกรณีเฉพาะ เช่น ในกรณีที่มีความขัดแย้งกันอย่างรุนแรง อย่างในกรณีของความประสงค์ของแม่ที่เป็นความประสงค์ที่ชัดแจ้งเป็นต้น อันนี้ก็เป็นตัวอย่างของการทบทวนกฎหมายแบบนามธรรม ซึ่งตรงนี้ไม่จำเป็นต้องมีผู้ร้องทุกข์ แต่สามารถที่จะนำประเด็นใดประเด็นหนึ่งขึ้นมาทบทวนได้ สำหรับในส่วนของกฎหมายที่เป็นรูปธรรม หรือกฎหมายเฉพาะ อันนี้เป็นกรณีที่ศาลตามกระบวนการยุติธรรมต้องการที่จะให้ศาลรัฐธรรมนูญเป็นผู้ตัดสินว่ากฎหมายใดกฎหมายหนึ่งโดยเฉพาะนั้นถูกต้องตามรัฐธรรมนูญหรือไม่ ยกตัวอย่างเช่น สถานะทางกฎหมายของผู้ที่แปลงเพศ หรือแปลงสถานะทางเพศของตัวเอง ซึ่งศาลปกติได้รับเรื่องมาว่าจะต้องเป็นผู้ให้การรับรองสถานะบุคคลตามกฎหมายครอบครัว สำหรับบุคคลที่เปลี่ยนเพศสภาวะของตัวเอง ซึ่งศาลครอบครัวก็ไม่แน่ใจว่าตัวเองสามารถที่จะทำแบบนั้นได้หรือไม่ แล้วก็ไม่รู้ว่าจะถูกต้องตามรัฐธรรมนูญหรือไม่ ศาลดังกล่าวจึงหยุดการพิจารณาคดีแล้วส่งคดีต่อให้ทางศาลรัฐธรรมนูญ เพื่อให้ศาลรัฐธรรมนูญเป็นผู้ตัดสินความชอบด้วยรัฐธรรมนูญของกฎหมายฉบับนั้น และหลังจากที่มีคำตัดสินแล้ว ศาลยุติธรรมที่อยู่ชั้นที่ต่ำกว่าก็จะทราบว่าจะต้องทำอย่างไรต่อไป แล้วกฎหมายฉบับนั้นถูกต้องตามรัฐธรรมนูญหรือไม่ ในส่วนของการร้องเรียนต่อศาลรัฐธรรมนูญ คนหรือนิติบุคคลสามารถจะเรียกร้องสิทธิ์ตามรัฐธรรมนูญที่ถูกละเมิดโดยรัฐ ไม่ว่าจะเป็นฝ่ายนิติบัญญัติ ฝ่ายบริหาร หรือฝ่ายตุลาการ แต่ก่อนที่จะส่งคดีไปให้ศาลรัฐธรรมนูญตัดสินได้ก็จะต้องใช้วิธีการอื่นๆ จนสิ้นสุดแล้ว หรือถ้าเราดูว่ามันไม่มีวิธีการอื่น เช่น ไม่สามารถที่จะอุทธรณ์ไปศาลใดได้ก็สามารถที่จะส่งเรื่องตรงมาที่ศาลรัฐธรรมนูญได้เลย แต่ถ้าไม่อย่างนั้นก็จำเป็นที่จะต้องใช้ศาลยุติธรรมในระบบปกติก่อน ซึ่งโดยปกติแล้วหลังจากที่มีคำตัดสินของศาลออกมา คำตัดสินจะต้องนำไปใช้ในทันที เจ้าหน้าที่มีหน้าที่ที่จะนำเอาคำตัดสินไปดำเนินการโดยทันที ยกตัวอย่างเช่น มีบางกรณีที่ไม่ได้เป็นเรื่องเกี่ยวกับการไม่ยอมทำตามคำสั่งศาล เหมือนกับไม่แน่ใจนักว่าตัวเองจะต้องทำอะไร มีกรณีหนึ่งซึ่งเป็นคำตัดสินเกี่ยวกับเรื่องของไม้กางเขน ซึ่งอันนี้ก็จะเป็นเรื่องที่เกี่ยวข้องกับนัยยะทางด้านศาสนาของศาสนาคริสต์ ในมลรัฐบาวาเรีย ซึ่งอยู่ทางตอนใต้ของเยอรมัน ประชาชนก็ให้ความสนใจ และกังวลเกี่ยวกับเรื่องศาสนาที่ตัวเองนับถือ เพราะว่าเขาเองต้องการที่จะปักไม้กางเขนไว้ตามที่ต่างๆ คือปักไว้ที่บ้านได้ แต่ในที่สาธารณะ เช่น ที่โรงเรียน เป็นต้น ในส่วนของมลรัฐมีความรับผิดชอบในการจัดการศึกษา แล้วก็มีการออกกฎออกมา ซึ่งออกมาเป็นกฎหมายของมลรัฐว่าในแต่ละชั้นเรียนจะต้องมีการปักไม้กางเขน ติดไม้กางเขนในโรงเรียน แต่ว่ามีประชากรบางส่วนเค้าอาจจะนับถือศาสนาอื่น หรือบางทีเขาอาจจะเป็นคริสต์มาก่อน แต่เดียวนี้เขาไม่ได้เป็นคริสต์เขาเปลี่ยนศาสนาไป เพราะฉะนั้นคนเหล่านี้ก็เลยมีความรู้สึกว่าการประกาศดังกล่าวเป็นการดูหมิ่น ที่จะเหมือนบังคับให้เขาต้องมาดูไม้กางเขนทุกวัน สำหรับเด็กๆ ที่เป็นลูกๆ หลานๆ ของเขา และเด็กๆ ไม่ควรที่จะถูกอิทธิพลของศาสนาคริสต์ครอบงำโดยอัตโนมัติ ซึ่งตรงนี้ศาลรัฐธรรมนูญมีการพิจารณาเกี่ยวกับเรื่องของสิทธิเสรีภาพในการนับถือศาสนา และศาลรัฐธรรมนูญก็ได้กล่าวว่าถ้าหากว่าเป็นโรงเรียนของรัฐ รัฐก็จะต้องเป็นกลาง และถ้าหากไม่ใช่โรงเรียนรัฐ เป็นโรงเรียนเอกชนก็ไม่ควรที่จะมีการใช้อิทธิพลไม่ว่าในเชิงใดๆ ก็ตาม เพราะสิทธิเสรีภาพในการนับถือศาสนา ก็คือเป็นเสรีภาพที่เปิดกว้างสำหรับทุกๆ ศาสนา ไม่ใช่ศาสนาใดศาสนาหนึ่งโดยเฉพาะ ฉะนั้นในมลรัฐบาวาเรีย ซึ่งจริงๆ แล้วคนส่วนใหญ่เป็นคนที่เคร่งศาสนา และเป็นพวกอนุรักษ์นิยม ภายหลังก็มีการเปลี่ยนแปลง คือถึงแม้ว่าจะยังมีการติดไม้กางเขนอยู่ก็จะยังติดต่อไป ยกเว้นว่าจะมีผู้ปกครองคนไหนที่มาร้องเรียนก็จะเอาไม้กางเขนออกไป ในส่วนของการนำเอาคำสั่งของศาลไปปฏิบัติตาม ในกรณีนี้ก็ไม่ได้รับการปฏิบัติตามอย่างเต็มที่ แต่คิดว่าเป็นลักษณะของการแสดงที่พยายามจะประนีประนอมกันไป ซึ่งในเยอรมัน ถ้าหากเจ้าหน้าที่ไม่ทำตามคำตัดสินของศาล กรณีตัวอย่าง เป็นกรณีที่ชื่อว่า โกกูรู ซึ่งเป็นชื่อตุรกี นามสกุลของคนตุรกี ก็จะออกเสียงแปลกๆ สักนิดหนึ่ง แต่ไม่ได้เกี่ยวข้องกับเรื่องของชาติพันธุ์ หรือคนที่มาจากตุรกีเลยนะครับ เพียงแต่ว่าคนที่เป็นคนยื่นร้องเรื่องนี้มาจากตุรกี ชื่อ คุณโกกูรู เป็นคนตุรกีที่เข้ามาทำงานในเยอรมันนานแล้ว และมีความสัมพันธ์กับผู้หญิงเยอรมัน คือไม่ได้แต่งงานแต่ก็อยู่กันมานานแล้ว และกำลังจะเลิกกัน แต่ผู้หญิงเยอรมันก็ตั้งท้องขึ้นมา พ่อเด็กก็คือคุณโกกูรู คนนี้ เมื่อคุณโกกูรู ทราบว่าผู้หญิงคนนี้ตั้งท้องก็ไม่ได้ติดต่อกันอีก แม่เด็กหลังจากที่คลอดลูกออกมาแล้วก็ให้ยกลูกให้คนอื่นไป เพราะไม่อยากจะเลี้ยงลูกเองต่อไป คืออาจไม่พร้อมที่จะเลี้ยงลูก ก็ยกให้คนอื่นอุปถัมภ์ไป แต่ว่าด้วยความที่เธอยังไม่ได้แต่งงาน และเธอไม่ได้พูดด้วยว่าใครเป็นพ่อเด็ก เพราะฉะนั้นชื่อผู้ปกครองตามกฎหมายของเด็กก็จะมีเฉพาะแม่อย่างเดียว เพราะว่าเจ้าหน้าที่รู้ว่าผู้หญิงคนนี้เป็นคนคลอดเด็กคนนี้ออกมา เธอจึงเป็นคนๆ เดียวที่ถูกกำหนดชื่อไว้ว่าเป็นผู้ปกครองของเด็กคนนี้ และมีการแจ้งความจำนงอย่างเป็นลายลักษณ์อักษรว่าต้องการที่จะให้ผู้อื่นมาอุปการะเด็กคนนี้ไป ก็มีครอบครัวหนึ่งมารับเด็กคนนี้ไปอุปการะ แต่พอคุณโกกูรู มารู้ทีหลังว่าลูกเขาถูกอุปการะไป เขาก็ออกมาบอกว่าเขาเป็นพ่อโดยกำเนิด และก็ต้องการที่จะเอาลูกกลับมา เขาไปหาครอบครัวที่อุปการะ ฟ้องต่อศาล ในศาลถึงแม้จะไม่ได้แต่งงานกันอย่างเป็นทางการก็ตาม แต่ไปประกาศว่าตัวเองเป็นพ่อของเด็กโดยให้เด็กกำเนิดคนนี้มาก็ถือว่าเป็นพ่อ แล้วก็สามารถที่จะติดต่อกับลูกได้ มีสิทธิที่จะติดต่อลูกได้ด้วย เขาไปยื่นคำร้องกับศาลครอบครัว ศาลครอบครัวในระดับเทศบาลซึ่งเป็นศาลชั้นต้นก็รับฟัง แล้วก็อนุญาตให้เขามีสิทธิ์ที่จะพบกับลูกได้โดยกำหนดชั่วโมงไว้ ซึ่งต้องบังคับให้กับพ่อแม่ที่รับอุปถัมภ์ไปอนุญาตให้คุณโกกูรูได้พบลูก หลังจากนั้นก็มีการอุทธรณ์ในศาลครอบครัวของรัฐ แต่ศาลกลับคำตัดสิน ซึ่งกรณีนั้นการอุทธรณ์เป็นศาลขั้นสุดท้ายที่จะดำเนินการได้ในกรณีนี้ ซึ่งคุณโกกูรู บอกว่าเขาเป็นพ่อของเด็ก เขาย่อมมีสิทธิ์ที่จะได้พบกับลูก ซึ่งจะได้พบบ่อยแค่ไหนก็ขึ้นอยู่กับศาลจะสั่งให้ โดยถือเอาประโยชน์ของเด็กเป็นที่ตั้ง กลับเข้ามาให้ศาลอุทธรณ์พิจารณากันอีกรอบหนึ่ง แต่ศาลอุทธรณ์ก็ยังยืนยันอยู่อย่างนั้นว่าไม่ให้พบกับลูก แต่ศาลรัฐธรรมนูญในที่สุดก็บอกว่า คุณจำเป็นที่จะต้องให้เขาได้พบกับลูกเป็นประจำ ก็มีการยื่นฟ้อง โต้กันไปอย่างนี้ จนกระทั่งคดีนี้ถูกยื่นไปถึงศาลสิทธิมนุษยชนของทาง EU ซึ่งศาล EU ก็สั่งให้มีการได้พบกับลูกอีก แต่ศาลอุทธรณ์ของรัฐก็ยังไม่ยอมอีก เขาก็เลยยื่นคำร้องอีกทีว่าศาลครอบครัวในระดับรัฐไม่ดำเนินการตามคำสั่งของศาลสิทธิมนุษยชนของสหภาพยุโรป ซึ่งพอยื่นไปถึงศาลรัฐธรรมนูญ ครั้งที่ 2 คุณโกกูรู ก็ชนะอีก ทีนี้ก็เลยขอให้ศาลครอบครัวอีกศาลหนึ่ง ผู้พิพากษาอีกคนเป็นคนพิจารณา เพื่อที่จะให้คุณโกกูรู พบกับลูกเป็นประจำ บังคับให้เป็นไปตามคำสั่งของศาลจนได้ เนื่องจากว่าการพิพากษาในศาลครอบครัวนั้นทำผิดกฎหมายหรือเปล่าที่ไม่ปฏิบัติตามคำสั่งของศาลสิทธิมนุษยชน EU และศาลรัฐธรรมนูญ ก็มีคำถามอยู่เหมือนกัน ตอนแรกก็มีการพูดว่าศาลครอบครัวไม่จำเป็นที่จะต้องดำเนินการตามคำสั่งของศาลสิทธิมนุษยชน EU แต่ว่าก็ยังไม่มีความชัดเจนในประเด็นนี้ว่าคำสั่งของศาลสิทธิมนุษยชนมีผลบังคับในทางกฎหมายต่อศาลในระดับมลรัฐหรือไม่ แต่ว่าในคำตัดสินที่ 2 ของศาลรัฐธรรมนูญก็ได้พินิจพิเคราะห์เรื่องนี้อย่างชัดเจนว่า คำสั่งนั้นมีผลทางกฎหมายบังคับกับฝ่ายตุลาการของแต่ละประเทศสมาชิกในทุกระดับ อันนี้เป็นตัวอย่างสำหรับกรณีที่มีการยื่นคำร้องจากประชาชนต่อศาลรัฐธรรมนูญ ผมคิดว่าคงเป็น 2 ตัวอย่างที่มีเท่านั้นนะครับ ที่หน่วยงานของรัฐบาลมลรัฐไม่ปฏิบัติตามคำตัดสินของศาลรัฐธรรมนูญ ซึ่งเรียกว่าเป็นกรณีที่เป็นข้อยกเว้นจริงๆ ที่นี้อย่างทีผมเรียนว่าคำตัดสินของศาลรัฐธรรมนูญมันก็ถือเหมือนกับเป็นกฎหมาย ถ้าสมมติว่ากฎหมายฉบับนั้น ศาลบอกว่าไม่สอดคล้องกับรัฐธรรมนูญ กฎหมายฉบับนั้นก็ต้องเป็นโมฆะไป และต้องยกเลิก และมีการตีพิมพ์คำตัดสินในกฤษฎีกา นอกจากนั้น ประกาศในราชกิจจานุเบกษาด้วย และมีผลบังคับกับหน่วยงานต่างๆ รวมทั้งศาล รัฐสภา ประธานาธิบดี ทุกระดับ คำตัดสินของศาลมีผลบังคับ และไม่จำเป็นต้องมีกระบวนการที่จะบังคับให้เป็นไปตามคำสั่งของศาล บรรดานักการเมืองในรัฐสภาทั้งหลายมักจะไม่ค่อยชอบที่จะให้ศาลมาสั่งว่าจะร่างกฎหมายอย่างไร จะร่างได้ หรือไม่ได้อย่างไร แต่อย่างไรก็ตาม ในที่สุดแล้ว บรรดานักการเมืองทั้งหลายก็ต้องเคารพคำตัดสินของศาลรัฐธรรมนูญยอมรับและต้องเคารพด้วย ซึ่งในแง่นี้ไม่ได้เป็นการยอมรับในเชิงวิชาการเท่านั้น แต่เป็นการยอมรับเป็นการพูดคุยกันทั้งในสื่อ ในแวดวงวิชาการ เป็นการให้ความเคารพแล้วก็อาจจะอภิปรายในสื่อต่างๆ แต่ทุกฝ่ายก็ยอมรับ แล้วตัวศาลรัฐธรรมนูญก็ได้รับความไว้วางใจและเป็นที่นิยมของประชาชน โดยเฉพาะอย่างยิ่งการที่ประชาชนสามารถยื่นคำร้องต่อศาลรัฐธรรมนูญได้ ทำให้ประชาชนยอมรับมากทีเดียว ถึงแม้ว่าเวลาที่ยื่นคำร้องไปแล้ว ศาลอาจจะไม่ได้ตัดสินเข้าข้างตามนั้นก็ตาม กระบวนการยื่นคำร้องของประชาชนได้ ทำให้ศาลประสบปัญหา เนื่องจากว่ามีจำนวนคดีที่เข้ามามาก ศาลก็จำเป็นจะต้องดูว่าจะรับมือกับคดีความที่เข้ามาถล่มทะลายเหมือนแบบคลื่นสึนามิอย่างไร เพราะว่าผู้พิพากษาเองก็จำเป็นที่จะต้องมีเวลาพิจารณาเรื่องอื่นๆ ที่สำคัญด้วย เช่น เรื่องกลไกกอบกู้วิกฤตการณ์เศรษฐกิจในยุโรป เป็นต้น นักการเมืองเองก็มีแนวโน้มที่จะเอาประเด็นการเมืองมาให้ศาลรัฐธรรมนูญเป็นผู้ตัดสิน โดยพยายามจะบอกว่ามันเป็นประเด็นทางรัฐธรรมนูญ มีหลายกรณีที่ศาลรัฐธรรมนูญต้องเผชิญกับความยากลำบาก ต้องพยายามที่จะไม่ตัดสินใจใดๆ ที่เป็นเรื่องการเมือง ถึงแม้จะเป็นกลไกของรัฐ อยู่ในโครงสร้างของรัฐ แต่ว่าศาลรัฐธรรมนูญจะไม่เป็นสถาบันทางการเมือง เพราะจะต้องเป็นกลาง จะต้องเป็นผู้รักษาไว้ซึ่งรัฐธรรมนูญ และคงไว้ซึ่งดุลยภาพด้วย อันนี้เป็นความยากลำบากของศาล นักการเมืองหลายคนไม่กล้าที่จะตัดสินใจเอง จริงๆ ควรจะเป็นการตัดสินใจกันในรัฐสภา เพราะเกรงว่าจะมีคนมาโต้แย้ง อย่างเมืองเคาตูเวอร์ที่เป็นที่ตั้งของศาลรัฐธรรมนูญ บางคนก็ถามๆ กันเคาตูเวอร์เขาว่าอย่างไรเรื่องนี้ จริงๆ ก็หมายถึงศาลรัฐธรรมนูญของเยอรมันว่าอย่างไรนั่นเอง เนื่องจากเคาตูเวอร์เป็นเมืองที่ตั้งของศาล ศาลก็ต้องพยายามที่จะไม่เข้าไปยุ่งเกี่ยวในการตัดสินใจที่เป็นเรื่องการเมือง เช่น เรื่องของการประกาศให้มีการเลือกตั้งก่อนกำหนด ก่อนที่จะหมดวาระของรัฐสภา ปกติเลือกกันทุก 4 ปี ตามรัฐธรรมนูญจะมีการกำหนดวันเลือกตั้งได้ตามกำหนดเวลาเท่านั้น จะไม่เหมือนที่อังกฤษ ที่นายกรัฐมนตรีสามารถจะเลือกได้ว่ากำหนดให้มีการเลือกตั้งเมื่อไรถึงจะเป็นช่วงที่เหมาะ และอาจจะทำให้พรรคของตนได้เปรียบ แต่ในเยอรมันทำอย่างนั้นไม่ได้ เพราะกฎหมายรัฐธรรมนูญนั้นกำหนดช่องไว้จำกัดว่าจะต้องเลือกตั้งภายในเวลาเท่าไร ผมเข้าใจว่าประมาณ 60 วันเท่านั้นหลังจากที่ครบเทอมกัน 4 ปี เพราะฉะนั้นมีช่องไม่มากที่จะเคลื่อนย้ายวันเลือกตั้งได้ และรัฐสภาเยอรมันไม่สามารถที่จะยุบตัวเองได้ จะยุบได้เมื่อมีการลงมติไม่ไว้วางใจรัฐบาลเท่านั้น ถ้านายกฯ แพ้โหวตในสภา ไม่ไว้วางใจ ไม่มีเสียงข้างมากในสภาแล้วเท่านั้น หรือว่าพยายามที่จะเลือกนายกรัฐมนตรีกันใหม่ 3 ครั้งแล้วก็ยังไม่ได้ตัวคนที่จะเป็นนายกรัฐมนตรีใหม่ ในกรณีนั้นทางนายกรัฐมนตรีสามารถจะขอให้ประธานาธิบดียุบสภาได้ แต่ตัวรัฐสภาเยอรมันเองไม่มีอำนาจที่จะยุบสภาตัวเองถึงแม้จะมีเสียงสนับสนุนท่วมท้นก็ตาม อันนี้ก็เป็นมรดกตกทอด บทเรียนที่ได้มาจากสาธารณรัฐไวมาร์ ว่าไม่ควรที่จะให้รัฐสภาถูกยุบได้บ่อยๆ เพราะมันจะก่อให้เกิดความไม่มีเสถียรภาพขึ้น ซึ่งที่ผ่านมาในประวัติศาสตร์มีอยู่ 4 ครั้งที่รัฐบาลมีเสียงค่อนข้างมาก และได้เสียงสนับสนุนจากประชาชนอย่างมาก แต่มี 4 ครั้งที่เสียงส่วนใหญ่ และเสียงประชาชนต้องการจะให้มีการเลือกตั้งใหม่โดยเร็ว ก่อนที่จะถึงกำหนดในที่สุดตัวนายกรัฐมนตรีก็ขอให้สภาโหวตไม่ไว้ใจ และได้คุยกับพรรคร่วมรัฐบาลแล้วว่าสมาชิกพรรคจะไม่ออกเสียง และตั้งใจที่จะแพ้โหวตในครั้งนั้นเพื่อที่จะขอให้ตัวท่านประธานาธิบดีสามารถสั่งยุบรัฐสภาได้ เหมือนเป็นความลับที่ทุกคนก็รู้ว่านายกรัฐมนตรีจะเล่นไม้นี้ เพราะนักการเมืองส่วนใหญ่ก็ต้องการให้มีการเลือกตั้ง ประชาชนก็ต้องการจะให้เลือกตั้ง แต่รัฐธรรมนูญเยอรมันไม่เปิดช่องให้ ซึ่งเกิดขึ้นในปี 1982 ก็มีการลงมติไม่ไว้วางใจรัฐบาล ถึงแม้รัฐบาลมีเสียงข้างมากก็ตาม ก็เปลี่ยนพรรค แล้วก็ในที่สุดก็เลือกเฮลมุต โคห์ล (Helmut Kohl) ให้เป็นนายกรัฐมนตรีขึ้นมาได้ หลังจากรัฐบาลใหม่ก็คิดว่าตัวเองควรที่จะเปิดให้มีการเลือกตั้ง เพื่อให้ตัวเองมีอำนาจจากประชาชนอย่างแท้จริง ซึ่ง ส.ส.ในสภาก็เห็นด้วย ประชาชนก็เห็นด้วย ครั้งนั้นการเลือกตั้งมีคนไปใช้สิทธิ์สูงสุดครั้งหนึ่ง เพราะว่าคนอยากจะให้มีการเลือกตั้งก่อนกำหนด ทั้งๆ ที่ไม่สอดคล้องกับช่วงเวลากำหนดไว้ในรัฐธรรมนูญ ในปี 2005 แกร์ฮาร์ด ชเรอเดอร์ เป็นนายกรัฐมนตรีจากพรรคโซเซียลเดโมแครต (Social Democrat) เขาก็มีข้อเสนอเรื่องการปฏิรูประบบประกันสังคมของเยอรมัน เพื่อที่จะเตรียมรับความท้าทายในอนาคต เขาเรียกว่าเป็น Agenda 2010 วาระปี 2010 ซึ่งปรากฏว่าพรรคโซเซียลเดโมแครตไม่ให้การสนับสนุน เพราะถือว่าคัดค้านกับแนวคิดปรัชญาพื้นฐานของพรรค ถึงแม้ว่าเขาได้เสียงสนับสนุนข้างมากในสภา เพื่อที่จะผ่านร่างกฎหมายได้ก็จริง แต่ว่าก็ไม่แน่ใจว่านโยบายนี้ได้เสียงสนับสนุนจากพรรคร่วมทั้งหมด และจากประชาชนหรือไม่ เขาก็เลยบอกว่า นายกรัฐมนตรีแกร์ฮาร์ด ชเรอเดอร์ บอกว่าให้ประชาชนลงมติดีกว่า ก็คือให้มีการเลือกตั้งใหม่ คือใช้วิธีเดิม ขอให้ประธานาธิบดียุบสภา ประธานาธิบดีทั้ง 2 กรณีนี้คนละคนนะครับ ถึงแม้ว่าทั้ง 2 ท่านก็ยังไม่ค่อยแน่ใจว่ามันสอดคล้องกับรัฐธรรมนูญไหม แต่หลังจากที่ได้มีการหารือ ได้มีการอภิปรายกันแล้วก็ลงความเห็นว่าให้สั่งยุบสภา แล้วก็ถ้ามีใครร้องเรียนกับศาลรัฐธรรมนูญก็ให้ศาลรัฐธรรมนูญเป็นคนตัดสินตรงนั้นก็แล้วกัน นี่ก็เป็นแนวทางปฏิบัติ ก็คือประธานาธิบดีจะทำแบบนี้ถึงแม้ว่าจะมีข้อสงสัยอยู่ก็ลงนามกฎหมายนั้นไปก่อน แล้วก็ให้ศาลรัฐธรรมนูญเป็นผู้ชี้ขาดในภายหลัง อย่างในกรณี 2 นี้ที่มีการเลือกตั้งก่อนหน้านั้นที่จะถึงเทอม ศาลรัฐธรรมนูญก็ได้มีการลงความเห็นว่าจริงๆ แล้วมีรัฐบาล โดยเฉพาะอย่างยิ่งนายกรัฐมนตรีมีอำนาจในการใช้ดุลยพินิจกว้างขวางที่จะตัดสินใจว่าควรที่จะให้มีการเลือกตั้งเร็วกว่ากำหนดไหม หรือตัวเองยังได้รับความไว้วางใจจากเสียงข้างมากในรัฐสภาอยู่หรือไม่ อันนี้เป็นดุลพินิจของนายกรัฐมนตรี ซึ่งศาลรัฐธรรมนูญไม่ควรเข้าไปก้าวก่าย อันนี้ก็เป็นตัวอย่างหนึ่งที่แสดงให้เห็นว่าศาลรัฐธรรมนูญเองก็พยายามที่จะจำกัดบทบาทของตัวเอง ไม่เข้าไปก้าวก่ายในเรื่องการเมืองเหมือนกัน นอกจากนั้นศาลก็ยังมีอำนาจตัดสินในเรื่องของสนธิสัญญาระหว่างประเทศอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องกับสหภาพยุโรป เช่น ตัวสนธิสัญญาลิสบอน เป็นต้น เรื่องสนธิสัญญาลิสบอน ศาลรัฐธรรมนูญก็มีความเห็นว่าเรื่องของการตัดสินใจนั้นเป็นเรื่องของรัฐบาล ควรจะตัดสินกันในรัฐสภา มากกว่าที่จะให้ศาลรัฐธรรมนูญเป็นผู้ตัดสินใจ ฉะนั้นจะมีหลายกรณีที่ศาลรัฐธรรมนูญบอกว่าเรื่องนั้นไม่ใช่เป็นเรื่องที่ศาลรัฐธรรมนูญจะให้คำวินิจฉัย เพราะไม่ได้เกี่ยวข้องกับเรื่องรัฐธรรมนูญ เป็นเรื่องของการเมืองมากกว่า ศาลก็พยายามจะขีดเส้นแบ่งว่าขอบเขตของความรับผิดชอบของศาลอยู่ตรงไหน หรืออำนาจของศาลอยู่ตรงไหน ซึ่งอันนี้ก็เป็นสิ่งที่สำคัญในสังคมเยอรมันว่าเราต้องรู้ว่าศาลรัฐธรรมนูญมีขอบเขตอย่างไร และไม่ก้าวข้ามขอบเขตนั้น ไม่เป็นอำนาจกลางของสังคม เพราะว่าศาลก็มีข้อจำกัดของตัวเอง ซึ่งประชาชนทุกคนก็รู้ และทำให้ศาลได้รับความเคารพและความไว้เนื้อเชื่อใจอย่างมากจากประชาชนทุกฝ่าย ถึงแม้คุณจะไม่ชอบใจคำตัดสินของศาลหรือคุณอาจจะคิดว่าข้อค้านของคุณฟังขึ้นมากกว่าก็ตาม แต่ความเคารพนับถือศาลก็มีอยู่อย่างเต็มที่ นั่นก็เป็นการนำเสนอของผม หวังว่าไม่ยาวจนเกินไป ถ้ามีคำถามก็เชิญครับ ถ้าตอบได้ผมก็จะพยายามตอบอย่างดีที่สุดขอบคุณมากครับ คำถาม: บทบาทศาลรัฐธรรมนูญกับการชุมนุมสาธารณะในประเทศเยอรมัน เป็นอย่างไร? Mr.Clauspeter Hill: เราเองก็มีการประท้วงใหญ่ๆ ซึ่งนำไปสู่ความวุ่นวายในบางพื้นที่ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ถ้าเกี่ยวกับเรื่องของประเด็นสิ่งแวดล้อม ยกตัวอย่างเช่น เรื่องของโรงไฟฟ้านิวเคลียร์ ตอนนี้เราก็ยังมีโรงไฟฟ้านิวเคลียร์อยู่ในเยอรมัน เราต้องการที่จะหยุดในช่วงเวลา10 ปีต่อจากนี้ แต่ตอนนี้ยังมีอยู่ มีบางโรงงานที่ทำให้มีกากนิวเคลียร์ และเราก็หวังว่าเราจะสามารถไปจำกัดได้ หรือฝังลงไปได้อย่างปลอดภัย และจะมีประเด็นสิ่งแวดล้อมแบบนี้ที่คนให้ความสนใจ และเขาไม่พอใจ ไม่อยากให้มีการฝังกากนิวเคลียร์ลงไปในบริเวณพื้นที่ที่ตัวเองอาศัยอยู่ ดังนั้นเวลาที่มีการขนย้ายกากนิวเคลียร์จากโรงงานไปยังพื้นที่ที่จะนำไปฝัง ประชาชนก็พยายามที่จะไปขัดขวางการขนส่ง ซึ่งก็จะต้องมีการป้องกันในทางเทคนิคอยู่แล้ว แต่ในขณะเดียวกันก็ต้องป้องกันจากมวลชนที่จะมาขัดขวางด้วย อาจจะมีการปิดถนน ปิดทางรถไฟ ซึ่งตำรวจเองก็พยายามที่จะเคลียร์ทาง แต่แน่นอนว่าไม่ต้องการให้เกิดความรุนแรงหรือว่าผู้ประท้วงต้องมาบาดเจ็บ แล้วก็ต้องพยายามสลายฝูงชนไปด้วย ซึ่งโดยทั่วๆ ไป ทางฝ่ายผู้ประท้วงก็เรียนรู้วิธีการของเจ้าหน้าที่ก็พยายามที่จะเปลี่ยนไปใช้วิธีการใหม่เวลาที่จะมากั้นทางรถไฟ เขาก็มีการใช้โซ่ขนาดใหญ่พันตัวเองไว้กับรางรถไฟ ฉะนั้นตำรวจก็ไม่สามารถที่จะเอาคนเหล่านี้ออกไปจากทางรถไฟได้ เพราะว่าเอาโซ่มาล่ามตัวเองไว้กับทางรถไฟ จะตัดโซ่ก็ตัดยาก เพราะตัดแล้วอาจจะทำร้ายผู้ประท้วงได้ สถานการณ์แบบนี้จะเกิดขึ้นอยู่เป็นระยะๆ แต่ว่าในขณะเดียวกันเราก็ให้ความสนใจกับเรื่องของการปกป้องสิทธิขั้นพื้นฐานของประชาชนด้วย เพราะอันนี้ก็เป็นสิทธิมนุษยชนขั้นพื้นฐาน ตามปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชนแห่งสหประชาชาติ การแสดงออกซึ่งความคิดเห็น อันนี้ก็เป็นอีกอันหนึ่งที่มีความสำคัญและก็เป็นข้อสรุปในเรื่องของหลักนิติศาสตร์ของศาลรัฐธรรมนูญด้วย จะต้องมีสิทธิที่จะแสดงออกซึ่งความคิด ไม่ใช่เฉพาะจากสื่อเท่านั้น แต่หมายถึงบุคคลโดยทั่วไป ต้องสามารถที่จะแสดงออกร่วมกับคนอื่นในการที่จะเดินประท้วงหรือว่าแสดงความคิดของตัวเอง ซึ่งเป็นสิทธิภายใต้สังคมประชาธิปไตย เป็นหลักการที่เจ้าหน้าที่ทุกคนต้องเคารพ จะต้องมีการสร้างความสมดุลด้วยระหว่างสิทธิของคนเหล่านั้นกับสิทธิของคนอื่นๆ ด้วย ต้องคิดถึงหลักของความพอเหมาะพอควรในการรับมือกับฝูงชน เพราะว่าประชาชนมีสิทธิในการแสดงออกซึ่งความคิดเห็นของตัวเอง ในการที่จะรวมตัวกันโดยสงบ พวกนี้เป็นสิทธิพื้นฐาน แต่ในขณะเดียวกันก็ต้องดูด้วยว่าไม่ไปละเมิดสิทธิของคนอื่นในการที่จะเดินทาง ไม่ไปขัดขวางการเดินทางของผู้อื่น และอันนี้เป็นประเด็นที่มีความละเอียดอ่อน และยากลำบากสำหรับเจ้าหน้าที่ และในส่วนของศาลรัฐธรรมนูญเองก็เคยได้รับกรณีแบบนี้เมื่อหลายปีที่ผ่านมาก็คือเจ้าหน้าที่พยายามที่จะใช้วิธีการที่อาจจะรุนแรงขึ้นมาอีก แล้วก็จะมีกรณีที่ต้องพยายามหาความสมดุลของการรับมือกับการชุมนุม ซึ่งศาลรัฐธรรมนูญก็ต้องมีการปรับสมดุลตรงนี้ เพราะมีสิทธิ์หลายสิทธิ์ของคนหลายกลุ่มที่มาทับซ้อนกัน แล้วก็ยังมีสถานการณ์ต้นปีนี้ที่มีกรณีของการขนส่งกากนิวเคลียร์ ซึ่งกระบวนการยาวขึ้น ปกติจะใช้การขนส่งประมาณครึ่งวันแต่ว่าในกรณีนั้นกินเวลาเป็นอาทิตย์เพราะว่าแผนการเดินทางปกติใช้ไม่ได้ ต้องเลี่ยงเส้นทางที่มีผู้ชุมนุมคัดค้านออกไป แล้วพอผู้ชุมนุมรู้ก็ตามไป อาจจะกั้นทางรถไฟอีก อาจจะมีตำรวจเข้ามาดูแล ใช้เจ้าหน้าที่ตำรวจเป็นจำนวนมาก แต่ว่าโดยมากแล้วผู้ประท้วงสามารถที่จะรับมือ คือเหมือนเรียนรู้กันไปแล้วก็ใช้วิธีการที่จะแสดงความคิดเห็นของตัวเองออกมา และระหว่างนั้นถือว่าแต่ละฝ่ายได้เรียนรู้จากกันและกัน บางครั้งผู้ชุมนุมก็อาจจะใช้ความรุนแรง ในที่สุดผมอยากจะบอกว่ามันไม่ได้หมายความว่าการชุมนุม ถึงแม้ว่าจะมีคนเป็นจำนวนมาก เป็นหมื่นคน ความสำคัญก็คือคนจำนวนหมื่นนั้นก็เป็นคนที่ชุมนุมโดยสงบ มีแค่ไม่กี่คนเท่านั้นที่ใช้ความรุนแรงและต้องการที่จะใช้สถานการณ์ในการทำให้เหตุการณ์มันรุนแรง อันนี้เป็นกรณีและเป็นหน้าที่ของเจ้าหน้าที่ตำรวจที่ยากลำบากที่จะต้องแยกระหว่างความรุนแรง การประกอบอาชญากรรมกับคนที่แค่มาแสดงออกซึ่งสิทธิของตัวเองด้วยการชุมนุม ซึ่งเป็นสถานการณ์ที่ยากลำบาก เราก็จะเห็นว่ามีการชุมนุม วันที่ 1 พฤษภาคม ที่ตำบลหนึ่งในเบอร์ลินทุกๆ ปี ก็จะจบลงด้วยความรุนแรง เพราะว่าจะมีคนที่สร้างความรุนแรงแค่ไม่กี่คน ซึ่งตรงนั้นก็เป็นเขตที่มีชาวต่างชาติอาศัยอยู่ด้วย แล้วก็เป็นเขตที่มีคนว่างงาน ไม่มีงานทำอยู่ด้วย เพราะฉะนั้นคนก็มีความรู้สึกวุ่นวายใจ ไม่สบายใจ ต้องการที่จะเรียกร้องสิ่งที่ตัวเองต้องการ วันที่ 1 พฤษภาคม ซึ่งเป็นวันแรงงาน คนที่ว่างงานหรือตกงาน ซึ่งมีความบีบคั้นทางสังคมอยู่แล้วก็จัดตั้งเป็นการชุมนุมขึ้นมา เพื่อที่จะบอกว่าตัวเองกำลังต้องการความช่วยเหลืออะไรจากทางรัฐบาลบ้าง แต่ในขณะเดียวกันคนบางคนในกลุ่มนั้นเขาก็คิดว่าเขาจะสามารถเรียกร้องความสนใจได้ดียิ่งขึ้นถ้าเกิดว่าไปจุดไฟเผารถยนต์ หรือไปทำลายทรัพย์สิน หรือขว้างหินใส่ตำรวจ หรือไปทำร้ายคน ก็เป็นสถานการณ์ที่อันตรายและเราก็ต้องรับมือให้ดี และศาลเองเข้ามาให้คำตัดสินในกรณีดังกล่าวด้วย เพราะว่าในระดับหนึ่งเจ้าหน้าที่ตำรวจอาจจะต้องดำเนินการบางอย่าง อาจจะต้องมีการใช้ยุทธวิธีที่หลากหลาย คนที่โดนทำร้ายบาดเจ็บ ทรัพย์สินเสียหายหรือถูกทำลายก็อาจจะออกมาร้องเรียนกับตำรวจว่า ตำรวจยังทำอะไรไม่พอ แต่บางทีพอตำรวจทำอะไรก็มีคนบอกว่า ทำอย่างนี้คุณก็ละเมิดสิทธิของผู้ชุมนุมนะซิ เพราะฉะนั้นเป็นสถานการณ์ที่ยากลำบาก สำหรับเจ้าหน้าที่รัฐในการรับมือ และแน่นอนว่าหลังจากนั้นก็จะนำไปสู่การสอบสวนและการดำเนินคดีในทางศาล แล้วก็หลายครั้งคดีเหล่านี้ก็เข้าไปอยู่ในศาลรัฐธรรมนูญ ในส่วนของตุลาการหรือเจ้าหน้าที่ก็คงต้องรับมือกับคดีเหล่านี้ เวลามีการชุมนุมเกิดขึ้นมักจะมีเรื่องของความรู้สึกด้วย ซึ่งเป็นความรู้สึกที่รุนแรง แม้เราจะไม่ได้ออกไปชุมนุมด้วยก็ตาม แค่เห็นภาพ อย่างเช่นวันถัดมาเหตุการณ์อาจจะเข้าสู่ภาวะปกติ แล้วก็คดีดังกล่าวก็จะไปที่ศาล ไปที่อัยการในอันดับต่อไป สำหรับที่จะดำเนินคดีคนที่เกี่ยวข้องกับเหตุการณ์โดยตรง อันนี้เป็นสิ่งที่ผมสามารถสะท้อนได้จากประสบการณ์จากเยอรมัน คำถาม: คิดว่าอะไรเป็นปัจจัยส่งเสริมและอะไรเป็นปัจจัยที่เป็นอุปสรรคต่อการพัฒนาประชาธิปไตยของสังคมไทย? Mr.Clauspeter Hill : สำหรับในกรณีของประเทศไทย ผมเองคงไม่ใช่คนที่สามารถตอบคำถามได้ดีนัก อะไรที่ส่งเสริม อะไรที่ขัดขวางกระบวนการพัฒนาประชาธิปไตยในประเทศไทยหรือครับ คิดว่าในประการแรกคงอาจจะเกี่ยวกับเรื่องของประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม อย่างที่ผมบอกในตอนต้น อย่างเยอรมันเขาก็มีวิธีการ และมีการพัฒนาการของเขา จะมีวัฒนธรรมสังคมประชาธิปไตยที่ผ่านประวัติศาสตร์ของเยอรมันมาในช่วงของสงครามโลก และหลังสงครามโลก ซึ่งก่อร่างเป็นชุดประสบการณ์ของเยอรมัน เราให้ความสำคัญกับเรื่องของการให้เสรีภาพกับประชาชน ถึงแม้ว่ารัฐจะต้องเสียสิทธิ หรืออำนาจบางอย่างก็ตาม และมีการเปลี่ยนแปลง ปรับปรุง พัฒนาไปเรื่อยๆ แต่แน่นอนบางช่วงก็อาจจะให้สิทธิกับประชาชน บางช่วงก็อาจจะให้สิทธิกับฝ่ายค้านมากหน่อย แต่ว่าโดยรวมแล้ว 99% หรือเกือบ 100% คนที่อยู่ในเยอรมัน ไม่ใช่เฉพาะคนเยอรมันนะครับ แต่ทุกคนก็ให้การยอมรับระบบทั้งหมด ที่เป็นระบบที่สร้างชาติและเยอรมันใช้อยู่ คิดว่านี่คือความแตกต่างนะครับ คุณอาจจะต่อต้านรัฐบาล ต่อต้านรัฐ ไม่ได้ทำให้คุณสามารถที่จะล้มล้างคำตัดสินของศาลรัฐธรรมนูญได้ ประชาชนแต่ละคนในเยอรมันสามารถที่จะจับคน และสามารถให้มีการสอบสวนสำหรับคนที่พยายามที่จะล้มล้างระบอบได้ ซึ่งตรงนี้ผมคิดว่าเป็นลักษณะที่เฉพาะมากสำหรับเยอรมัน ซึ่งทำให้เยอรมันแตกต่างจากประเทศอื่นๆ อย่างที่ผมได้เรียนว่าประวัติศาสตร์ของเรามันมีอิทธิพลมากต่อการกำหนดระบบการปกครองของเรา ในช่วง 70 ปีที่ผ่านมาก็มีคนหลายรุ่น เราก็ยังมีความทรงจำอยู่ เราได้เรียนรู้ประวัติศาสตร์จากในโรงเรียน ได้เห็นจากการเมือง ได้เห็นจากการศึกษาตามหลักสูตรของโรงเรียน เพราะฉะนั้นในสังคมเราก็จะมีการพูดคุยกันอย่างเปิดกว้างถึงแม้ว่าเราอาจจะมีความเห็นไม่ตรงกันก็ตาม ไม่ใช่แต่เฉพาะพรรคการเมืองเท่านั้น แต่คนกลุ่มต่างๆ ในสังคมที่มีความคิดเห็นไม่ตรงกัน เราก็สามารถจะพูดคุยกันได้ แต่ละฝ่ายจะใช้สามัญสำนึก แล้วก็ยอมรับในแง่ของโครงสร้างของรัฐ แล้วก็ถือว่ารัฐธรรมนูญเป็นกลไกที่สร้างเสถียรภาพให้กับสังคมของเรา ไม่ว่าการเมืองหรือนโยบายในวันต่อวันมันจะเป็นอย่างไรก็ตาม คำถาม: ตามกฎหมายรัฐธรรมนูญของเยอรมันนั้นมีปัญหาเกี่ยวกับการซื้อเสียงหรือไม่อย่างไร? Mr.Clauspeter Hill : โชคดีเยอรมันไม่มีปัญหานี้ ผมก็รู้ว่าอันนี้เป็นปัญหาที่ละเอียดอ่อน อาจจะมีแรงจูงใจจากเงินได้ แต่ว่าพรรคการเมืองของเราจะได้รับเงินสนับสนุนจากรัฐขึ้นอยู่กับคะแนนเสียงที่ได้จากการเลือกตั้งครั้งที่ผ่านมา นี่ก็จะเป็นเงินทุนสนับสนุนพรรคการเมืองก้อนใหญ่ที่สุด นอกจากนั้นสมาชิกพรรคแต่ละพรรคจะต้องจ่ายค่าสมาชิกด้วย เนื่องจากว่าเห็นด้วยกับนโยบายที่พรรคนั้นนำเสนอ ต้องการที่จะเป็นสมาชิกพรรคก็ต้องจ่ายเงินสนับสนุนเป็นค่าสมาชิกพรรคด้วย ก็ไม่ได้มากมายอะไร อีกอันหนึ่งเงินก็มาจากเงินบริจาคให้กับพรรคการเมือง แต่เราจะมีหลักเกณฑ์ที่ชัดเจน เข้มงวดว่าการบริจาคเงินต่อปีที่เกินกว่าปีละ 10,000 ยูโรจะต้องมีการประกาศแหล่งที่มาของเงินว่ามาจากใคร และแต่ละปีพรรคการเมืองจะต้องแถลงให้กับทางประธานหรือรองประธานสภาทราบ ซึ่งปกติตัวประธานก็มาจากพรรคที่ใหญ่ที่สุดในสภา แต่รองประธานจะมาจากพรรคอื่น เพราะฉะนั้นก็จะมีคณะกรรมการจัดตั้งขึ้นมาเป็นผู้ดูแลในเรื่องของเงินบริจาคที่พรรคการเมืองได้ แม้กระทั่งพรรคที่เป็นพรรคเสียงข้างน้อยที่สุดก็สามารถที่จะตรวจสอบรายละเอียดที่มาของเงินบริจาคเหล่านี้ได้ เพราะฉะนั้นถ้าเงินบริจาคสูงกว่า 10,000 ยูโรคุณต้องระบุเลยว่ามาจากไหน เช่น บอกว่ามาจาก CEO ของบริษัทเมอร์ซิเดส หรือมาจากบริษัท X หรือบริษัท Y ฉะนั้นก็จะโปร่งใสว่าใครหรือองค์กรหรือบริษัทไหนสนับสนุนพรรคการเมืองไหน ถ้าพรรคการเมืองไหนไม่แจ้งให้ชัดเจนอย่างนี้ก็จะเสี่ยงมากทีเดียวว่าความลับนี้จะต้องถูกเปิดโปงออกมาจนได้ อาจจะโดยสื่อหรือใครก็แล้วแต่ แล้วพรรคการเมืองก็คงจะตกที่นั่งลำบากแน่ เพราะว่าต้องจ่ายค่าปรับ 2 เท่าของเงินบริจาคที่ไม่แจ้ง นี่ก็เป็นมาตรการลงโทษที่รุนแรงทีเดียวสำหรับพรรคการเมือง เพราะฉะนั้นด้วยเหตุนี้พรรคแต่ละพรรคก็พยายามที่จะยื่นแจ้งบัญชีเงินบริจาคอย่างตรงไปตรงมา เปิดเผย ถ้าใครพยายามที่จะซื้อเสียงก็คงจะไม่รอดเหมือนกัน คนที่นั่นไม่ชอบวิธีการซื้อเสียง แล้วก็ไม่ทำ ก็จะต้องมีคนเปิดโปงเรื่องนี้ขึ้นมาจนได้ นอกจากนั้นสื่อของเราเองก็เข้มแข็ง มีความสามารถที่จะเฝ้าตรวจสอบเรื่องเหล่านี้ได้เป็นอย่างดี ก็เลยเป็นคำตอบว่าทำไมเราไม่มีในเรื่องการซื้อเสียง แต่ว่าการเลือกตั้งก็มีปัญหาในเชิงเทคนิคอยู่เหมือนกัน บางครั้งเราก็มีเรื่องการกำหนดเขตเลือกตั้ง บางทีเขตเปลี่ยนไป คนเดิมเคยอยู่เขตนี้ ไปอยู่อีกเขตหนึ่ง จำนวนคนในเขตนั้นก็มากขึ้นหรือน้อยลง ฉะนั้นเมื่อเรากำหนดเขตเลือกตั้งก็พยายามที่จะกำหนดให้เท่าๆ กัน มีจำนวนคนที่อาศัยอยู่ในเขตนั้นเท่าๆ กัน ถ้าประชากรมีการเปลี่ยนแปลงไปมากก็ต้องมีการเปลี่ยน มีการกำหนดแบ่งเขตเลือกตั้งกันใหม่ เพื่อที่จะไม่ให้มีอคติ หรือเข้าข้างพรรคใดพรรคหนึ่ง แต่นี่ไม่ได้เป็นเรื่องระดับชาติ เป็นเรื่องของมลรัฐที่ทำในมลรัฐของตัวเอง ซึ่งรัฐบาลของมลรัฐกับรัฐบาลของสหพันธ์ก็อาจจะแตกต่างกัน มาจากพรรคการเมืองคนละพรรคก็ได้ เพราะฉะนั้นก็อาจจะมีข้อร้องเรียนเรื่องของการเลือกตั้งเหมือนกันที่เข้ามาสู่การพิจารณาของศาลรัฐธรรมนูญ แต่จำนวนไม่มากในแต่ละปี ปัญหาเรื่องของการนับคะแนนเสียง อย่างเช่น บางทีบัตรอาจจะกาไม่ชัดเจน คณะกรรมการเลือกตั้งในเขตนั้นก็ต้องพิจารณาว่าโหวตนั้นจะนับหรือไม่นับ ซึ่งอันนี้ก็อาจจะมีความเห็นไม่ตรงกัน หรือขัดแย้งกันได้ ซึ่งกรณีแบบนี้ก็มี แต่ว่าไม่ได้ส่งผลกระทบถึงขนาดที่จะเปลี่ยนผลหรือโฉมหน้าการเลือกตั้งออกมาได้ เพราะว่านี่อาจจะเป็นคะแนนเสียง 1 2 3 ในท่ามกลางผู้มีสิทธิออกเสียงเลือกตั้ง 80 ล้านคน เพราะฉะนั้นคะแนนเสียงสักร้อยคะแนนเสียงที่เสียหรือมีปัญหาก็ไม่ได้ส่งผลกระทบต่อผลที่ออกมาของการเลือกตั้ง คุณสมชาติ เจศรีชัย : กราบเรียนท่าน ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ท่านคณบดี และคุณเคลาส์เพเทอร์ ฮิลล์ (Mr.Clauspeter Hill) จริงๆ เรื่องของศาลรัฐธรรมนูญของเยอรมันเขาก็มีประสบการณ์ของเขาโดยเฉพาะ แล้วประสบการณ์ของเขาก็เกิดจากการที่ผู้นำของเขานำประเทศเยอรมันเข้าสู่สงครามโลกครั้งที่สอง การที่เยอรมันพ่ายแพ้สงครามโลกครั้งที่สองก็ทำให้เขาได้บทเรียน 2 เรื่องหลักๆ เรื่องแรก ก็คือ การที่ประชาชนขาดประสบการณ์ทางประชาธิปไตย เรื่องที่สอง ก็คือ เรื่องการคานและดุลอำนาจ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในระบบรัฐสภา เรื่องของการคานและดุลอำนาจในระบบรัฐสภา ภายหลังจากที่เยอรมันได้มีการศึกษาเรื่องนี้แล้วก็ทำให้เกิดเป็นองค์กรต่างๆ ที่จะไปถ่วงดุลในการตัดสินใจของฝ่ายบริหารก็ดี หรือรัฐสภาก็ดี เป็นเรื่องที่นำมาซึ่งศาลรัฐธรรมนูญ เรื่องที่สอง เรื่องของการขาดประสบการณ์ประชาธิปไตย โดยเฉพาะอย่างยิ่งในเรื่องของการที่ประชาชนไม่ได้เข้ามามีส่วนร่วมในการตัดสินใจอย่างแท้จริง เพราะฉะนั้นหลังจากสงครามโลกครั้งที่สอง เยอรมันโดยเฉพาะนักการเมืองรุ่นใหม่ก็ทำให้เกิดการจัดตั้งเป็นมูลนิธิทางการเมือง เช่นตัวอย่างของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ เป็นต้น แล้วก็ทำโครงการหนึ่งซึ่งในปัจจุบันนี้ในเยอรมันก็ยังทำอยู่ และเป็นการตอบคำถามของเพื่อนนักศึกษาด้วยว่า เขามีการซื้อเสียงในการเลือกตั้งไหม โครงการนั้นเรียกสั้นๆ ว่า Civic Education ซึ่งขณะนี้เยอรมันก็ยังทำอยู่อย่างต่อเนื่องทุกมูลนิธิทางการเมืองของประเทศเยอรมัน ในส่วนของประเทศไทยเรา ผมคิดว่าต้องอาศัยระยะเวลา และทำกันอย่างจริงจังที่จะยกระดับคุณภาพของผู้มีสิทธิเลือกตั้งขึ้นมา ไม่ใช่ว่าเงินไม่มากาไม่เป็น อย่างนี้เป็นต้น เรื่องที่คุณ คุณเคลาส์เพเทอร์ ฮิลล์ พูดก็เป็นเรื่องที่มีความสอดคล้องกับรัฐธรรมนูญของไทย และศาลรัฐธรรมนูญของไทยหลายเรื่อง อย่างเรื่องของการที่บอกว่า คำสั่งศาลหรือคำพิพากษาของศาลเป็นที่สุด และผูกพันทุกองค์กร อันนี้เป็นเรื่องที่เป็นหลักการที่เราเอามาใช้ แต่ผมสังเกตดูว่าศาลรัฐธรรมนูญของเยอรมันก็จะมีช่องทางที่จะเข้าถึงตรงนี้ได้มากกว่า เพื่อพิทักษ์สิทธิของประชาชน อย่างเช่น การที่ประชาชนสามารถที่จะใช้สิทธิ์โดยตรงได้เลย แต่ของไทยเราก็ยังจำกัดอยู่หลายเรื่อง อย่างเรื่องของการที่ต้องไปฟ้องผ่านองค์กรใดองค์กรหนึ่ง อย่างเช่น ผ่านคณะกรรมการการเลือกตั้ง (กกต.) ในกรณีที่สงสัยว่าการกระทำของสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจะขัดกับสถานภาพของการเป็น การดำรงตำแหน่งทางการเมืองหรือไม่ อย่างเช่น เรื่องของการถือหุ้น เป็นต้น หรืออย่างกรณีที่อาจารย์ชัยอนันต์ ได้พูดถึงกรณีคุณสมัคร สุนทรเวช เป็นต้น หรือกรณีที่ต้องไปใช้ผู้ตรวจการแผ่นดิน ในการที่จะผ่านเรื่องที่สงสัยว่าเป็นการละเมิดสิทธิ์หรือไม่ อันนี้ก็ยังเป็นอีกเรื่องหนึ่งที่ซึ่งต้องการศึกษาเปรียบเทียบกันระหว่างของไทยกับเยอรมัน ก็มีหลายเรื่องที่เรายังต้องพูดกันต่อ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องเกี่ยวกับระบบศาล กระบวนการของศาลรัฐธรรมนูญก็ดี ผมคิดว่าครั้งนี้คงเป็นเรื่องของการจุดประกายให้ท่านที่สนใจนำไปศึกษาต่อ ดร.บรรเจิด สิงคะเนติ : ในนามของคณะนิติศาสตร์ ผมคิดว่าในงานวิชาการวันนี้เราได้ภาพอย่างน้อย 2 ภาพ ภาพแรกท่านอาจารย์ชัยอนันต์ ได้ให้ภาพเรื่องพัฒนาการทางการเมืองของไทยกับศาลรัฐธรรมนูญ ผมคิดว่าภาพที่ท่านอาจารย์ชัยอนันต์ ให้เด่นชัดว่า จุดอ่อนของระบบการเมืองไทยเป็นอย่างไร และศาลรัฐธรรมนูญนั้นได้เข้ามาช่วยทำให้เกิดเสถียรภาพอย่างไร อีกภาพหนึ่ง คุณเคลาส์เพเทอร์ ฮิลล์ ได้ให้ภาพของศาลรัฐธรรมนูญเยอรมัน ซึ่งใช้เวลายาวนานกว่าจะเป็นหลัก ประวัติศาสตร์ของเยอรมันก็ผ่านประวัติศาสตร์สงครามโลกครั้งที่ 1 ครั้งที่ 2 ผ่านประสบการณ์อันยาวนานถึงได้สถาปนาศาลรัฐธรรมนูญขึ้นมา เป็นองค์กรกลางในการพิทักษ์กติกาประชาธิปไตย และคุ้มครองสิทธิเสรีภาพของประชาชน เพราะฉะนั้นวันนี้ที่ศาลรัฐธรรมนูญของเยอรมันประสบความสำเร็จนั้น ผ่านเวลายาวนาน 60 กว่าปี เพราะฉะนั้นผมคิดว่าจากภาพ 2 ภาพ คงได้ข้อสรุปประการสำคัญก็คือว่าประเทศไทยจำเป็นที่จะต้องมีองค์กรที่จะถ่วงดุลกับระบบเสียงข้างมากของพรรคการเมือง เพราะระบบพรรคการเมืองอย่างที่ท่านอาจารย์ชัยอนันต์ ได้กล่าวว่า ไม่ใช่ระบบพรรคการเมืองที่เป็นพรรคของมวลชน แต่เป็นของกลุ่มการเมืองที่ใช้อำนาจในทางการเมือง เพราะฉะนั้นยิ่งสภาพพื้นฐานของระบบพรรคการเมืองไทยเป็นเช่นนี้ เรามีความจำเป็นที่จะต้องมีองค์กรในการถ่วงดุลระบบเสียงข้างมาก เพราะฝ่ายข้างน้อยไม่มีทาง ผมคิดว่าสภาพการณ์ของ 2 ภาพที่เราได้จากการเรียนรู้ในวันนี้ อย่างน้อยที่สุดทำให้เกิดความชัดเจนทางวิชาการว่าศาลรัฐธรรมนูญนั้นยังมีบทบาทและมีความสำคัญต่อระบบการเมืองไทยในอนาคต ฉะนั้นรัฐธรรมนูญที่จะมีความพยายามในการแก้ใหม่ ทิศทางจะเป็นอย่างไร แต่สิ่งหนึ่งศาลรัฐธรรมนูญยังจำเป็นอยู่สำหรับระบบการเมืองไทย ท้ายที่สุดต้องขอบคุณท่านอาจารย์ชัยอนันต์ ที่ได้กรุณามาเป็นองค์ปาฐกสำคัญในการที่จะให้เราได้เรียนรู้ในช่วงพัฒนาการเมืองไทยและศาลรัฐธรรมนูญ ขอบคุณคุณเคลาส์เพเทอร์ ฮิลล์ ที่ได้เป็นองค์ปาฐกสำคัญในการให้ประสบการณ์ของประเทศเยอรมัน ขอบคุณคุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ผู้อำนวยการร่วม สถาบันนโยบายศึกษา ผู้สนับสนุนการจัดงานทางวิชาการครั้งนี้ ขอบคุณคุณสมชาติ เจศรีชัย ที่ได้ช่วยประสานงานทั้งหลายทั้งปวง คิดว่างานวิชาการในวันนี้คงเป็นการจุดประกายในการที่เราจะได้ร่วมมือในการทำงานที่สำคัญในทางวิชาการต่อไป