สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

การศึกษาสร้างสำนึกพลเมืองป้องกันคอร์รัปชั่น

ทิพย์พาพร ตันติสุนทร

เรื่องการคอร์รัปชั่น กลายเป็นคำธรรมดาที่คุ้นชินจนเกือบจะกลายเป็นวัฒนธรรมอย่างหนึ่งของสังคมไทยแล้ว คำกล่าวที่ว่านักการเมืองโกงกินไม่เป็นไรขอให้มีผลงานบ้าง สะท้อนปรากฏชัดเจนจากผลสำรวจความคิดเห็น “คนไทย” มอนิเตอร์กับกลุ่มตัวอย่าง 100,000 คนใน 77 จังหวัดทั่วประเทศ แสดงไว้ว่าเรื่องคอร์รัปชั่นนี้เป็นปัญหาติดอันดับหนึ่งของทุกภูมิภาค โดยเฉพาะในกรุงเทพมหานคร เป็นปัญหารุนแรงที่สุด และยังพบข้อมูลที่น่าตกใจอันดับสองคือ คนไทยที่สุ่มตัวอย่างนี้ 61% เห็นว่าเราเป็นคนไม่ซื่อตรงเห็นแก่ประโยชน์ส่วนตนและ 56% เห็นว่าเราไม่สนใจสิ่งรอบข้างต่อมาถามถึง “สิ่งที่อยากทำเพื่อพัฒนาประเทศไทย” ได้คำตอบอันดับ 1 คือ ไปลงคะแนนเสียงเลือกตั้ง อันดับ 2 คือ ไม่สร้างปัญหาให้สังคมมี 5% ตอบว่าจะพยายามเป็นหูเป็นตาให้ประเทศ และคำถามที่ถามถึง “คุณค่าที่ควรผูกฝังให้กับคนรุ่นหลัง” อันดับ 1 คือ ให้รักการเรียน อันดับ 2 คือ การห่างไกลยาเสพติด มีเพียง 11% คิดปลูกฝังเรื่องการไม่คดโกงคอร์รัปชั่น และ 4% คิดปลูกฝังการมีส่วนร่วมทางการเมืองตามวิถีประชาธิปไตย (ข้อมูลนี้มาจากบทความ ความปรารถนาข้ามปี โดย ผศ.ดร.กฤติน์ ณัฏฐวุฒิสิทธิ์ ศศินทร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย : หนังสือพิมพ์กรุงเทพธุรกิจ)

ตัวชี้วัดที่ปรากฏมานี้ แสดงถึงความรุนแรงของปัญหาทุจริตคอรัปชั่นที่แม้หลายฝ่ายทั้งภาคธุรกิจ เครือข่ายต่อต้านคอร์รัปชั่นและคณะกรรมการปราบปรามการทุจริตคอร์รัปชั่นก็ทำงานอย่างเต็มที่ พร้อมๆ กับกฎหมายคุ้มครองพยานก็เพิ่งออกมาได้ปีเศษๆ การจัดการแก้ไขปัญหาเรื่องคอร์รัปชั่นของสังคมไทยก็ยังไม่มีข่าวดีที่สามารถเอาคนผิดมาลงโทษทัณฑ์ได้ง่าย ๆ เพราะความแยบยลของกลโกงและกระบวนการทางกฎหมายที่ต้องใช้เวลาแสวงหาหลักฐานและพยานต่างๆ ทำให้การจับคนซึ่งโกงกินทรัพย์สาธารณะมาลงโทษจึงเป็นเรื่องล่าช้าทั้ง ๆ ที่ความเสียหายต่อสาธารณะได้เกิดขึ้นแล้ว

การจัดการกับกระบวนการคดโกงคอร์รัปชั่นที่รอตามขั้นตอนของกฎหมายนอกจากช้าแล้ว ยังขาดพลังทางสังคมอย่างมากอีกด้วย

ด้วยผลสำรวจข้างต้นสะท้อนปัญหาด้านการศึกษาและการกล่อมเกลาทางสังคมที่อ่อนด้อยเรื่องการปลูกฝังความสนใจเรื่องสังคมและเรื่องความซื่อสัตย์หรือการไม่คดโกง ทำให้ประเทศไทยติดอันดับความขี้โกงและไม่โปร่งใส ดังเป็นข่าวอยู่เสมอๆ

อีกทั้งการที่คนไทยไม่สนใจส่วนรวม การมีตัวเลขเพียง 4% ที่คิดปลูกฝังการมีส่วนร่วมทางการเมืองตามวิถีประชาธิปไตยก็ยิ่งตอกย้ำความอ่อนแอในสำนึกสาธารณะที่พลเมืองพึงจะมีในสังคมประชาธิปไตย

นี่จึงเป็นประเด็นว่า การศึกษาไทยได้ให้น้ำหนักในการสร้างบุคลิกภาพของคนไทยอย่างไร สอดคล้องกับแนวคิดและวิธีการทางประชาธิปไตยมากน้อยเพียงใด การปฏิรูปการศึกษารอบที่สองจะสิ้นสุดลงในปี 2562 เราจะได้ผลิตภาพของพลเมืองอย่างไร คุณภาพการศึกษาไทยในวันนี้จึงเป็นตัวสะท้อนตัวตนคนไทยในอนาคต ซึ่งเราท่านคงไม่อาจคาดเดาให้เกิดความหายะ การพยายามในเรื่องของ “โตไปไม่โกง” อาจต้านไม่อยู่เพราะเมื่อหนู ๆ โตขึ้นก็ไม่อาจทานกระแสอันเชี่ยวกรากของการโกงหลายรูปแบบที่พัฒนาไปไกลแล้ว ในขณะที่กฎหมายยังพัฒนาไม่ทันและมีความล่าช้า

เวลานี้กระทรวงศึกษาได้โจทย์มาจากรัฐบาลเป็นคำสั่งจากนายกรัฐมนตรีให้เอานโยบายป้องกันปราบปรามคอร์รัปชั่นมาอยู่ในงานของกระทรวงด้วย นัยว่าในเดือนธันวาคมนี้คงจะได้ฤกษ์เปิดตัวแน่นอน

ต้องยอมรับแล้วว่าเรื่องคอร์รัปชั่นเป็นปัญหาติดอันดับ 1 ของประเทศ และที่แน่ ๆ ก็ต้องเป็นเรื่องยาวด้วย ประเภทเรียนจบครบปี 12 ปี แล้วก็ยังคงแก้ไม่ได้ หากนักการเมืองยังนิยมแย่งตำแหน่งทางการเมืองกันชนิดที่เรียกว่าสมบัติผลัดกันชม แบบที่เป็นวัฒนธรรมของนักการเมืองไทย ไม่ใช่วัฒนธรรมพลเมืองของสังคมประชาธิปไตย ก็ยากที่จะแก้อะไรได้ง่าย ๆ เพราะตำแหน่งรัฐมนตรีเจ้ากระทรวงทั้งหลายนั้นมีหน้าที่ใช้งบประมาณโดยตรงและยังมีอภิสิทธิ์ใช้อิฐ หิน ดิน ทราย แม่น้ำ ภูเขา ทรัพยากรทั้งหลายของประเทศได้ด้วย

ถ้าคนไทยไม่เข้าใจการเมืองและไม่รู้ทันการเมือง เรื่องสำนึกพลเมืองจึงยังเป็นเรื่องห่างไกลจากสังคมไทย และทำให้ขาดพลังทางสังคมเพื่อการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองด้วย

กระทรวงศึกษาธิการนับตั้งแต่ปฏิรูปการศึกษาในปี 2542 จวบจนปัจจุบันเป็นเวลา 13 ปีแล้ว มีรัฐมนตรีว่าการมากถึง 15 คน การศึกษาไทยไม่มีทิศทางที่ชัดเจนในการสร้างความสามารถของพลเมืองให้เข้าไปมีส่วนร่วมรับผิดชอบอะไรต่อสังคมไทยได้ นอกจากการจองจำผู้เรียนเยาวชนให้อยู่ในตำราที่เกินความจำเป็นต่อการพัฒนาทักษะชีวิตและความคิดที่จะอยู่เป็นส่วนหนึ่งที่เป็นคุณต่อสังคม

คำตอบที่น่าสนใจอีกข้อหนึ่งถือ สิ่งที่คนไทยอยากทำเพื่อประเทศมากคือ การเลือกตั้งเป็นอันหนึ่ง เมื่อเทียบกับข้ออื่นๆ ก็ไม่ได้สะท้อนสำนึกพลเมือง แล้วยังให้ค่าความสำคัญกับการไปเลือกตั้งอย่างมาก สอดคล้องกับความเข้าใจเกี่ยวกับประชาธิปไตยของคนไทยคือเป็นเพียงการไปเลือกตั้งเท่านั้นเอง ทำให้การเมืองไทยให้น้ำหนักกับการเลือกตั้งมากที่สุด โดยที่กระบวนการอื่นๆ วิธีการอื่น ๆ ที่อยู่ในครรลองของประชาธิปไตย คนไทยปฏิบัติไม่ได้ เช่น การปกป้องประโยชน์สาธารณะ การไม่เอาเปรียบผู้อื่น การเคารพต่อความคิดเห็นที่แตกต่าง การไม่ใช้ความรุนแรงในการแก้ปัญหาและการใช้เหตุผล เป็นต้น และแม้แต่คณะกรรมการเลือกตั้งเองก็เน้นการรณรงค์ให้คนไทยไปใช้สิทธิในการลงคะแนนเสียงเลือกตั้งให้มากในทุกวิถีทางมากกว่ามิติอื่นที่ทำให้ความเป็นพลเมืองมีสำนึกทางการเมืองอย่างมีความรับผิดชอบ

การให้การศึกษาหรือการกล่อมเกลาทางสังคมของไทยจึงไม่สอดคล้องกับทั้งเป้าหมายและวิธีการในหลายๆ เรื่อง ที่สังคมประชาธิปไตยเขาปฏิบัติกัน ทำให้เราได้เห็นผลสำรวจที่น่าหวาดวิตกข้างต้น

หรือคนไทยปฏิบัติการ “โกง” จนติดเป็นนิสัยเช่นเด็กไทยติดนิสัยลอกการบ้าน แสดงถึงพฤติกรรมไม่ซื่อตรง การเลือกตั้งสภานักเรียนในโรงเรียนก็มีติดสินบนซื้อเสียงด้วยลูกอมทอฟฟี่ ข้าราชการใช้เวลาราชการ และสิ่งของราชการ เพื่อประโยชน์ส่วนตัว นักการเมืองใช้ตำแหน่งหาประโยชน์จากงบประมาณของประเทศ นักธุรกิจสมคบข้าราชการ และนักการเมืองหาช่องทางโกงกินจากโครงการของรัฐจนสมประโยชน์กันถ้วนหน้า

คำพูดว่า “กินตามน้ำ” จึงเป็นประเพณี ส่วนคำว่า “ควากล้าหาญทางจริยธรรม” ต้านความชั่วร้าย และสิ่งผิดศีลธรรม จึงเป็นสิ่งที่หาได้ยากในสังคมไทยมีตัวอย่างในหลายประเทศที่เผชิญกับมะเร็งร้ายคอร์รัปชั่นเช่นนี้มาแล้ว ตัวอย่างเช่น ประเทศสิงคโปร์ ฮ่องกง และเกาหลี ได้มีประสบการณ์อันขมขื่นเหล่านี้มาแล้ว และต้องใช้เวลาอย่างน้อย 10 ปีขึ้นไป เช่น เกาหลี และสิงคโปร์ ใช้เวลาร่วม 30 ปี ในขณะที่ฮ่องกงเร็วกว่ามาก แต่ก็ใช้เวลานานถึง 13 ปี ทุกประเทศล้วนใช้มาตรการทางกฎหมายอย่างแรง มีการปฏิรูปกฎหมายเพื่อการนี้และ ตั้งองค์กรอิสระขึ้นมาปราบโดยเฉพาะ แต่ทั้งหลายนี้ก็ไม่ทันกับขบวนการคดโกง ฮ่องกงเป็นตัวอย่างอันดีที่ต้องใช้ยุทธศาสตร์คู่ขนานกันไป คือ ทั้งมาตรการปราบปราม อันเป็นกลยุทธ์ระยะสั้นไม่ให้การคอร์รัปชั่นลุกลามไปกว่าเดิม ขณะเดียวกันก็ใช้ยุทธศาสตร์ระยะยาวคือ การเปลี่ยนแปลงเพื่อป้องกันไม่ให้มีการคอร์รัปชั่นเพิ่มขึ้น ด้วยการเปลี่ยนทัศนคติในคนรุ่นใหม่ด้วยการศึกษา ตั้งแต่เริ่มเข้าเรียนหนังสือตั้งแต่เด็ก เพิ่มกิจกรรมทั้งในและนอกห้องเรียน ให้สร้างความตระหนักถึงผลกระทบต่อสังคมและครอบครัว

มาตรการทั้งการปราบปรามทางกฎหมาย และการเปลี่ยนแปลงในตัวเด็กด้วยการศึกษา ทำให้ฮ่องกรประสบความสำเร็จเร็วกว่าประเทศอื่นๆ เป็นการศึกษาที่สร้างสำนึกในตัวผู้เรียนเพื่อส่วนรวม เป็นสำนึกพลเมืองที่ยึดประเทศเป็นหลัก โดยที่เด็กฮ่องกง ร้อยละ 80 จากผลสำรวจในปี 1986 ไม่เอาคอร์รัปชั่น ต้องกำจัดให้หมดไปจากเกาะฮ่องกง ซึ่งตรงกันข้ามจากปี 1974 ที่มีการสำรวจทัศนคติกว่าครึ่งเห็นว่าการคอร์รัปชั่นเป็นเรื่องปกติ ไม่ใช่ปัญหาที่ต้องแก้ไข และหนึ่งในสามของกลุ่มตัวอย่าง เห็นว่า การจ่ายเงินใต้โต๊ะให้ข้าราชการ นักการเมือง เพื่อให้งานตนลุล่วงไม่ใช่เรื่องผิด

สำหรับประเทศไทย ขณะนี้อาจกล่าวได้ว่า เงินมาก่อน ชาติมาทีหลัง ดังจะเห็นได้จากนักการเมืองไทย หาเงินมาเพื่อต่อสู้ทางการเมือง ความสนใจของนักการเมืองอยู่ที่หาเงินเพื่อมาพัฒนาการเมือง เพื่อพวกพ้อง การพัฒนาประเทศจึงกลายเป็นเรื่องรอง

สิงคโปร์ใช้เวลา 30 ปี ใช้เวลานานมาก เพราะคนสิงคโปร์ในอดีตขาดวินัย ผู้นำไม่เข้มงวด มีการรับสินบน ต้องปฏิรูปกฎหมาย ใช้กฎหมายยืดหยุ่น ปราบคอร์รัปชั่นแบบไม่ต้องมีใบเสร็จ และลงโทษรุนแรงต่อเนื่อง เมื่อแก้ไขคอร์รัปชั่นได้แล้ว พบว่ามีเงินเพิ่มขึ้นจึงได้มีการเพิ่มเงินเดือนให้ข้าราชการเพื่อจูงใจให้คนเก่ง ซื่อสัตย์ มาทำงานให้ประเทศ ประเด็นคอร์รัปชั่น กลายเป็นประเด็นหลักที่พรรครัฐบาลใช้หาเสียง และได้ชัยชนะเหนือคู่แข่ง

สำหรับเกาหลี การต่อต้านคอร์รัปชั่นเข้มแข็งมากจากภาคประชาชน นำโดย ปัก วาน ชุน (Pak Whan Chun) นักกฎหมายจากฮาร์วาด รณรงค์ให้มีการต่อต้านการคดโกงของข้าราชการ นักการเมือง และนักธุรกิจ มีประชาชนให้การสนับสนุนจากจำนวนสิบเป็นจำนวนหลายหมื่น เป็นสมาชิกและบริจาคเงินเข้ามูลนิธิด้วยการจำกัดจำนวน เพื่อไม่ให้มีการครอบงำจากอิทธิพลใด ไม่รับเงินช่วยเหลือจากรัฐบาล และนักการเมือง การทำงานเป็นไปอย่างโปร่งใส ได้รับข้อมูลเบาะแสการประพฤติมิชอบของข้าราชการ นักการเมือง จากสมาชิทั่วประเทศ และมีทีมงานนักกฎหมายตรวจสอบกลั่นกรองแล้วเปิดเผยให้สาธรณชนทราบ รวมทั้งผลักดันให้มีการออกกฎหมายป้องกันพยานได้สำเร็จ ทำให้เกิดพลังสังคมที่เข้มแข็งเพื่อต่อต้านคอร์รัปชั่น ประสบความสำเร็จในระดับที่ทำให้ประธานาธิบดีของเกาหลีถูกพิพากษาจำคุก และบางคนเพียงถูกสงสัยก็ฆ่าตัวตาย เพราะเกิดความละอาย และพร้อมแสดงตนปกป้องความดีเพื่อสังคม

ทั้งสามตัวอย่าง พอจะเป็นแรงบันดาลใจให้คนไทยได้คิดอ่านเพื่อหาทางออกช่วยชาติกันได้หรือยัง จุดเปลี่ยนเรื่องนี้อยู่ที่การสร้างสำนึกใหม่ สำนึกที่ทุกข์ร้อนไปกับปัญหาของสังคม เป็นสำนึกของคนที่พึงอยู่ในระบอบประชาธิปไตย คือ สำนึกพลเมือง ที่รับผิดชอบและกล้าเปลี่ยนแปลงจากที่ทำและคิดตามๆ กัน เช่นที่เคยเป็นและเป็นอยู่ มาเป็น ผู้ที่เป็นอิสระจากขนบเดิมๆ

การศึกษาจึงต้องทำหน้าที่เหล่านี้ด้วยการอบรมบ่มเพาะให้ลูกหลานได้เติบโตจากเล็กสู่ใหญ่ได้ มีทักษะความรู้ ทั้งทางด้านสังคม การเมือง ตามแบบวิถีชีวิตประชาธิปไตยที่พึงส่งเสริมความคิด การมีเสรีภาพ การเคารพในความแตกต่าง มีความเสมอภาค และการรักในความยุติธรรม ไม่เบียดเบียน เอารัดเอาเปรียบเพื่อสังคมสุขสงบ ซึ่งต้องการความรู้และเจตคติที่เหมาะสมกับแนวชีวิตและระบบการเมืองแบบนี้

ประเทศไทยจัดตั้งระบอบการปกครองแบบประชาธิปไตยมาแล้วเป็นปีที่ 80 แต่ประชาชนของเรายังขาดความเข้าใจในระบอบนี้และยังรักษาไว้ไม่ค่อยได้ ซ้ำยังสร้างปัญหามากกว่าแก้ปัญหาให้กับระบบการเมือง เพราะประชาชนไม่รู้บทบาทของตนในระบอบประชาธิปไตย

วันนี้ เราไม่อาจละเลยแผนการพัฒนากำลังคนของชาติโดยไม่พูดถึงการศึกษาไม่ได้ และจำเป็นอย่างยิ่งที่จะให้เป็นการศึกษาเพื่อการเปลี่ยนแปลงมนุษย์ให้เข้ากันได้กับระบอบประชาธิปไตย เป็นการศึกษาที่สอดคล้องกับระบบการเมืองการปกครอง ที่เรียกว่า “การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง” ต้องเริ่มตั้งแต่วัยเด็กเล็กอย่างเป็นระบบด้วยการสร้างอุปนิสัย และระบบคุณค่า จุดเน้นอยู่ที่สร้างความรู้สึกรับผิดชอบต่อส่วนรวมก่อนส่วนตัว เป็นการศึกษาที่ให้ความสำคัญในเรื่องเสรีภาพของความเป็นมนุษย์ มีอิสระต่อการประดิษฐ์คิดค้น และแสวงหาต่อยอดความรู้ได้ด้วยตนเอง สมคุณค่าความเป็นมนุษย์ที่ปลอดจากการครอบงำและหลีกเลี่ยงการทำลายซึ่งกันและกัน เป็นการศึกษาที่เน้นกระบวนการของปัญญามากกว่ากระบวนการป้อนข้อมูลอย่างที่เป็นอยู่ปัจจุบัน เป็นการศึกษาที่ทำให้ผู้เรียนมีส่วนร่วมกับสังคมมากกว่าแยกผู้เรียนออกจากสังคม กระบวนการเรียนการสอนเช่นนี้จึงจะมีความหมายต่อชีวิตและต่อสังคมอย่างแท้จริง

สำนึกของผู้เรียนต่อสังคม หรือที่เรียกว่า สำนึกพลเมือง จะเกิดขึ้นไม่ได้หากเรายังสนับสนุนให้เด็กไทยแข่งกันเรียนหนังสือเพื่อรายได้และโอกาสที่ดีเหนือกว่าผู้อื่น และการศึกษาก็จะดีกว่านี้ไม่ได้อีกแล้วหากเรายังเห็น “ครู” มุ่งแต่ “สอน” และ “ติว” วิชาการ จนเกินความจำเป็นแก่ชีวิต เพื่อประโยชน์แห่งโภคทรัพย์ของครู ซึ่งทั้งหมดล้วนแต่ส่งเสริมประโยชน์ของปัจเจกทั้งสิ้น คนที่ทุจริตคอร์รัปชั่นก็ไม่ได้มีแนวคิดที่แตกต่างแต่อย่างใด ซึ่งก็ล้วนแล้วแต่แสวงหาประโยชน์ใส่ตนจนเกินล้นและละเมิดต่อทรัพย์สาธารณะของส่วนรวม

ทิศทางการศึกษาจึงมีความสำคัญต่อการพัฒนา “คน” ของชาติและมี “ครู” เป็นผู้นำการเปลี่ยนแปลง (Change Agent) ดังคำกล่าวที่ว่า “ทำให้ดู เป็นครูให้เห็น” หรือ ครูเป็นผู้ที่“สอนให้ทำ นำให้คิด” เพื่อเป็นแบบอย่างและหัวขบวนของการเปลี่ยนแปลงมากกว่าที่จะรอจากนโยบายการเมืองที่ไม่มีความต่อเนื่อง

จึงนับว่าได้เวลาพูดถึงการสร้างพลเมืองใหม่กันได้แล้วให้ เป็นการสร้างพลเมืองอย่างมีส่วนร่วม ช่วยกันคิด ช่วยกันออกแบบบุคลิกภาพของคนไทย ให้อยู่ได้อย่างมีความสุข มีความสามารถ มีความรักในความเป็นมนุษย์ร่วมกันและ มีสันติภาพ พร้อมที่เผชิญกับความท้าทายและการเปลี่ยนแปลงของโลก

การคอร์รัปชั่น คือการเบียดเบียนเอาผลประโยชน์ของผู้อื่นมาเป็นของตน ผิดศีลธรรมข้อที่ 2 ตามหลักพุทธศาสนา ครู ซึ่งเป็นบุคลากรของกระทรวงศึกษาธิการ ต้องกล้าลุกขึ้นมาต่อสู้เป็นแบบอย่างให้เด็กได้เห็นและปฏิบัติตาม เพื่อหลีกเลี่ยงความโกลาหลและความแตกแยกของสังคม ดังคำกล่าวของท่านคานธี ที่ว่า “ศีลธรรมในตัวเด็ก คือสันติภาพในอนาคต”

หากเราอยากเห็นสังคมดีมีสันติภาพในอนาคต การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองอย่างมีสำนึกรับผิดชอบต่อสังคม ในระบอบประชาธิปไตยอย่างแท้จริง จึงเป็นทางออกของประเทศ แต่ต้องทำกันทุกภาคส่วนของสังคม ทั้งในและนอกระบบการศึกษา อย่างเป็นทางการและไม่เป็นทางการ ที่ต้องการความร่วมมือจากทุกองค์กรทางสังคม ทั้งภาครัฐและเอกชน รวมทั้งภาคสื่อมวลชนด้วย

หากทำได้เช่นนี้ นอกจาก “โตไปไม่โกง” แล้ว ขณะเดียวกัน “โกงไปก็ไม่โต” แต่จะติดคุกแทนเร็วขึ้น