การเมืองเรื่องข้าว (จากซ้าย) รศ.ดร.สมพร อิศวิลานนท์ คุณกอบสุข เอี่มยมสุรีย์ คุณชัยวัฒน์ สุรวิชัย และ รศ.ดร.อดิศร์ อิศรางกูล ณ อยุธยา สถาบันนโยบายศึกษา โดยการสนับสนุนของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ร่วมกับ สถาบันพัฒนาการเมืองและคุณภาพคน เครือข่ายข้อมูลการเมืองไทย จัดการสัมมนาในหัวข้อ “การเมืองเรื่องข้าว” ในวันพฤหัสบดีที่ 13 ธันวาคม 2555 เวลา 13.00 – 17.00 น. ณ ห้อง กมลทิพย์ 1 โรงแรมเดอะสุโกศล กรุงเทพ ถนนศรีอยุธยา กรุงเทพฯ มีวิทยากรรับเชิญ คือ รศ.ดร.สมพร อิศวิลานนท์ นักวิชาการอาวุโส สถาบันคลังสมองแห่งชาติ คุณกอบสุข เอี่ยมสุรีย์ นายกสมาคมผู้ส่งออกข้าวไทย และคุณชัยวัฒน์ สุรวิชัย ผู้อำนวยการสถาบันพัฒนาการเมืองและคุณภาพคน ผู้ดำเนินรายการ คือ รศ. ดร.อดิศร์ อิศรางกูร ณ อยุธยา จากคณะเศรษฐกิจการเมือง สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ (นิด้า) และ ศ.ดร.จรัส สุวรรณมาลา คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เป็นผู้สรุปการสัมมนา รศ. ดร.อดิศร์ อิศรางกูร ณ อยุธยา ข้าวเป็นพืชเศรษฐกิจที่มีความสำคัญต่อประเทศมาโดยตลอด และก็สร้างความขัดแย้งในทางการเมืองในการดำเนินนโยบายเรื่องข้าวมาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน นโยบายรับจำนำข้าวของรัฐบาลชุดปัจจุบันเป็นสิ่งที่ได้รับการวิพากษ์กันอย่างกว้างขวางทั้งในเรื่องแนวคิดและวิธีปฏิบัติ ทั้งในแวดวงวิชาการ นักเศรษฐศาสตร์ ผู้ปฏิบัติ สื่อมวลชน นักธุรกิจ ไปจนถึงบุคคลทั่วไป อันเนื่องมาจากข่าวสารข้อมูลที่ได้รับทั้งจากฝากรัฐบาล พรรคการเมืองฝ่ายค้าน นักวิชาการ และสื่อมวลชน ที่มีความแตกต่างกัน การสัมมนาครั้งนี้ จึงเป็นอีกเวทีสาธารณะที่ผู้สนใจจะได้มารับฟังข้อเท็จจริงและข้อคิดเห็นว่านอกจากการรับจำนำแล้ว ยังจะมีวิธีการอื่นใดอีกที่จะยังประโยชน์ให้กับเกษตรกรผู้ปลูกข้าวได้อย่างแท้จริงและยั่งยืน รศ.ดร.สมพร อิศวิลานนท์ เริ่มต้นกันที่ รศ.ดร.สมพร อิศวิลานนท์ ได้เปิดประเด็นใน 4 เรื่องด้วยกัน คือ มีความจำเป็นแค่ไหนที่ต้องมีนโยบายเรื่องข้าวเพื่อสร้างความเข้มแข็งให้กับเกษตรกร ความเป็นมาของนโยบายข้าวจากอดีตถึงปัจจุบัน ผลกระทบจากการดำเนินนโยบายรับจำนำข้าวของรัฐบาลพรรคเพื่อไทย อนาคตตลาดส่งออกข้าวไทยจะเป็นอย่างไร การเมืองกับเรื่องข้าวเป็นของคู่กันเพราะประชากรในภาคเกษตรมีจำนวนถึงเกือบครึ่งของประชากรทั้งประเทศ พรรคการเมืองจึงต้องพยายามลดแรงกดดันจากเกษตรกรซึ่งมีปัญหาด้านเศรษฐกิจ ข้าวจึงกลายเป็นวาระทางการเมืองโดยการออกนโยบายพยุงราคาข้าว ซึ่งที่จริงแล้วการแก้ไขปัญหาข้าวต้องประกอบด้วยสามส่วนร่วมกัน คือ การเพิ่มประสิทธิภาพการผลิต การเพิ่มศักยภาพทางการตลาด และการเพิ่มราคาและรายได้ให้แก่ชาวนา ในเรื่องราคาและรายได้นั้น ในปี 2529 รัฐบาลได้เริ่มแทรกแซงตลาดข้าวโดยยกระดับโครงการรับจำนำข้าวเปลือกที่ธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์การเกษตร (ธ.ก.ส.) เป็นผู้ดำเนินการ ไปสู่การรับจำนำข้าวเปลือกโดยคิดมูลค่าจำนำ 80เปอร์เซ็นต์ของราคาตลาด แต่ยังจำกัดวงเงินไม่เกินรายละหนึ่งแสนบาทต่อครัวเรือน เพื่อแก้ปัญหาการขาดแคลนเงินสดในช่วงที่ข้าวใหม่ออกสู่ตลาดมากจนราคาตก เมื่อข้าวในตลาดมีปริมาณน้อยลงทำให้ราคาสูงขึ้น ชาวนาก็มาไถ่ถอนและเสียดอกเบี้ยให้ ธ.ก.ส. แต่ก็คุ้มค่ากว่าที่จะขายข้าวในราคาต่ำไปก่อนแล้ว กลไกตลาดในเวลานั้นจึงเดินไปตามธรรมชาติจนกระทั่งในปี 2544 ได้มีการปรับราคารับจำนำให้เท่ากับราคาตลาด และเพิ่มวงเงินไม่เกินรายละสามแสนบาท และเมื่อพรรคไทยรักไทยได้เป็นรัฐบาลในปี 2546 ได้เพิ่มราคารับจำนำให้สูงกว่าราคาตลาด และเพิ่มปริมาณการรับจำนำจากปีละ 2 ล้านตัน เป็น 9 ล้านตัน สาเหตุนี้ ทำให้ในปี 2551 รัฐมีข้าวในสต็อกมากกว่า 1 แสนตัน เพราะมีการไถ่คืนน้อย ในปี 2552 รัฐบาลพรรคประชาธิปัตย์จึงประกาศใช้นโยบายประกันรายได้ขั้นต่ำให้กับเกษตรกรผู้ปลูกข้าว คือ จ่ายค่าส่วนต่างหากรายได้จากการขายข้าวไม่เท่ากับราคารับประกัน เมื่อพรรคเพื่อไทยหาเสียงเลือกตั้งในปี 2554 จึงประกาศนโยบายรับจำนำข้าวเปลือกทุกเมล็ดที่ราคาเกวียนละ 15,000 บาทสำหรับข้าวขาว และ 20,000 บาทสำหรับข้าวหอมมะลิ ซึ่งเป็นราคาที่สูงกว่าราคาตลาดประมาณ 40-50 เปอร์เซ็นต์ ผลที่เกิดคือ รัฐบาลกลายเป็นผู้รับซื้อข้าวสองในสามของปริมาณที่ผลิตในประเทศ โรงสีเปลี่ยนสถานะจากผู้รับซื้อข้าวเพื่อแปรรูปและขาย เป็นผู้รับจ้างรัฐในการสีและเก็บสต็อกข้าว การรับซื้อข้าวเปลือกในราคาเดียวกันแบบไม่คำนึงถึงคุณภาพและชนิดของพันธุ์ข้าวทำให้แหล่งรับซื้อเล็กๆ ในชุมชนไม่สามารถแข่งขันกับรัฐได้ ต้องปิดตัวลง ชาวนาจะหันไปปลูกข้าวที่โตไวเก็บเกี่ยวได้เร็วแต่คุณภาพต่ำกว่า ในขณะที่รัฐใช้เงินงบประมาณจำนวนมากในการรับซื้อข้าวเปลือกมาเก็บไว้ในราคาต้นทุนที่สูงกว่าราคาตลาด ทั้งยังมีทั้งค่าดำเนินการและค่าเก็บรักษา และเป็นภาระที่ต้องระบายข้าวออกจากสต็อกเพื่อไม่ให้เสื่อมคุณภาพ การสต็อกข้าวในราคาต้นทุนสูงทำให้รัฐจึงมีทางเลือกไม่มากนัก หนึ่งในนั้นคือการระบายออกในราคาที่ต่ำกว่าทุน แต่หากข้าวที่ระบายออกโดยผ่านช่องทางการส่งออกไปยังต่างประเทศมีคุณภาพต่ำกว่าข้าวจากประเทศผู้ผลิตอื่นๆ ไทยก็อาจจะสูญเสียตลาดข้าวโลกได้เช่นกัน ดร.สมพร ได้เสนอแนวทางแก้ไขปัญหาเรื่องข้าวโดยการลดต้นทุนการผลิตควบคู่ไปกับการปรับโครงสร้างเศรษฐกิจการเกษตร ในเวลาเดียวกันควรปรับวิธีการรับจำนำ เช่น ลดวงเงินและขนาดปริมาณต่อครัวเรือนเพื่อช่วยเหลือเฉพาะเกษตรกรรายย่อยเท่านั้น ในเรื่องการส่งออก รัฐและเอกชนควรทำงานร่วมกันเพื่อพัฒนาตลาดส่งออก ควรสร้างทางเลือกให้สินเชื่อแก่เกษตรกรผู้ปลูกข้าวที่เปลี่ยนมาปลูกพืชชนิดอื่น คุณกอบสุข เอี่ยมสุรีย์ คุณกอบสุข เอี่ยมสุรีย์ ได้แสดงตัวเลขและสัดส่วนครัวเรือนเกษตรกรต่อประชากรในประเทศต่างๆ ทั้งในญี่ปุ่น เกาหลีใต้ สหรัฐ เวียดนาม อินเดีย เปรียบเทียบกับไทย การที่ไทยผลิตข้าวได้มากเกินความต้องการบริโภคภายในประเทศถึงเท่าตัวทำให้เราเป็นประเทศผู้ส่งออกข้าวรายสำคัญ แต่เราก็เป็นผู้ส่งออกข้าวบางประเภทและในบางตลาดเท่านั้น ทั้งนี้ เพราะความต้องการข้าวในโลกมีความหลากหลายขึ้นกับลักษณะของตลาดผู้บริโภค แม้ไทยจะเป็นผู้ส่งออกสำคัญในบางตลาด แต่ก็มีประเทศผู้ส่งออกอื่นๆ อีกทั้งข้าวเป็นสินค้าเกษตรที่สามารถทดแทนกันได้ จึงยากที่ไทยจะสามารถกำหนดราคาซื้อขายได้ตามที่ต้องการ เพราะประเทศผู้ส่งออกอื่นๆ ก็มีองค์กรขายข้าวที่เก่ง ตลาดข้าวโลกจึงมีการแข่งขันสูง คุณกอบสุข ได้ตั้งคำถามชวนคิดว่า จะดีไหมหากรัฐบาลไทยจะดำเนินการเรื่องข้าวเองทั้งหมด ซึ่งไม่ใช่เรื่องแปลก เพราะบางประเทศก็ทำ แต่เมื่อรัฐดำเนินการแล้วจะดีหรือไม่ เป็นประโยชน์แก่เกษตรกรอย่างแท้จริงหรือเปล่า ทำให้ชาวนาพ้นความยากจนได้หรือ ท้ายที่สุดเธอได้ตั้งข้อสังเกตว่า เพราะนโยบายนี้ใช้งบประมาณจำนวนมาก แต่เกษตรกรส่วนใหญ่เป็นเกษตรกรรายเล็ก แม้รายได้ในการขายข้าวเปลือกต่อตันจะเพิ่มขึ้น แต่เพราะมีปริมาณน้อยจึงไม่เพียงพอต่อการเลี้ยงครอบครัวอยู่ดี ดังนั้นจึงควรมีการทบทวนหามาตรการช่วยเหลือเกษตรกรโดยเฉพาะอย่างยิ่งเกษตรกรรายย่อยในรูปแบบอื่นหรือไม่ คุณชัยวัฒน์ สุรวิชัย คุณชัยวัฒน์ สุรวิชัย พูดถึงนโยบายข้าวในทางการเมืองว่ามีผลในด้านฐานเสียงของพรรคการเมืองโดยตรง แต่ใช้เงินภาษีอากรของคนทั้งประเทศไปดำเนินการเพื่อประโยชน์ของพรรคหนึ่งพรรคใดนั้นเหมาะสมหรือไม่ ทางออกคือต้องให้ประชาชนทั่วไปเข้าใจเรื่องนี้และต้องมีกรอบคิดอื่นในการแก้ปัญหาของชาวนา ยุทธศาสตร์เรื่องข้าวจะต้องเกิดจากการร่วมคิดร่วมกำหนดจากทุกภาคส่วนสังคม โดยเฉพาะตัวชาวนาเอง และต้องไม่ใช่นโยบายประชานิยมที่หวังผลเฉพาะหน้า จากนั้นผู้เข้าสัมมนาได้ร่วมแสดงความคิด เช่น การแก้ปัญหาความยากจนของชาวนาจะต้องให้ชาวนามีอำนาจทางการต่อรอง ต้องยกเลิกสิทธิการครอบครองที่ดินที่มากกว่า 100 ไร่ ชาวนาหลายท่านได้เสนอว่ารัฐต้องไม่ส่งเสริมการเกษตรที่ใช้สารเคมี เพราะเป็นเหตุทำให้ต้นทุนการผลิตสูง เมื่อเกิดปัญหาผลผลิตไม่ได้ตามคาด ชาวนาไม่มีรายได้แต่ยังคงมีหนี้ เมื่อไม่มีรายได้แต่หนี้เพิ่มเพียงไม่กี่ปีชาวนาก็ต้องจำนำที่นา และนำไปสู่การถูกยึดที่นา ชาวนากลายเป็นผู้เช่านาของตนเอง เสียงสะท้อนจากชาวนาที่เข้าร่วมสัมมนายังบอกว่าทุกวันนี้ลูกหลานไม่อยากทำนาเพราะเห็นความยากจนของพ่อแม่ ความยากจนมีผลต่อการเลือกตั้งนักการเมือง ถ้ามีใครไปบอกชาวนาว่าจะเลิกนโยบายรับจำนำข้าว ก็คงจะถูกด่า แต่ถ้าเปลี่ยนเป็นนโยบายยกเลิกหนี้สินให้เกษตรกร ชาวนาก็คงจะพอใจ ยังมีข้อเสนอแนะจากเกษตรกรอีก ให้รัฐส่งเสริมการเกษตรอินทรีย์อย่างเข้มแข็งในทุกพื้นที่ ยกเลิกการนำเข้าปุ๋ยเคมี ยาฆ่าแมลง สารเคมีทุกชนิด ผู้ให้ความเห็นรายสุดท้ายเป็นเกษตรกรเช่นกัน กล่าวว่า มาร่วมสัมมนาวันนี้ไม่ได้รับประโยชน์เพราะไม่มีข้อมูลใหม่ และยังไม่มีทางออกให้เกษตรกร ศ.ดร.จรัส สุวรรณมาลา ท้ายที่สุด ศ.ดร.จรัส สุวรรณมาลา ได้สรุปว่า นักการเมืองรู้ว่าการรับจำนำข้าวมีผลเสียหลายด้าน เช่น ทำให้ข้าวคุณภาพต่ำลง ทำให้ตลาดข้าวในพื้นที่ล้มละลาย แต่เพราะนักการเมืองไม่คำนึงถึงผลเสียเหล่านี้เพราะเหตุที่เข้ามาดำรงตำแหน่งทางการเมืองเพียงคนละ 3-4 ปี จึงต้องหาผลประโยชน์ตอบแทนให้ได้มากที่สุด กรณีนี้รวมถึงข้าราชการที่ได้ตำแหน่งโดยการซื้อจากนักการเมืองด้วย เพราะไม่สามารถจะคาดหวังได้ว่านักการเมืองจะมองประโยชน์ของสาธารณะมากกว่าประโยชน์ของตัวเองหรือของกลุ่ม อีกทั้งนโยบายรับจำนำข้าวในราคา 15,000 บาท ทำให้ชาวนาได้เงินสดทันที รวดเร็วกว่านโยบายอื่น เช่น การเพิ่มคุณภาพข้าวหรือลดต้นทุนการผลิต เพราะปัญหาหลักของชาวนาก็คือเป็นหนี้จากค่าปุ๋ย-ค่ายา ซึ่งต้องใช้เงินสดเท่านั้นถึงชำระหนี้ได้ ธรรมชาติของมนุษย์จึงเป็นเหตุให้นโยบายนี้มีทั้งผู้ขายและผู้ซื้อ การรับจำนำข้าวทำให้นักการเมืองได้ทั้งคะแนนเสียงและสามารถจัดสรรผลประโยชน์ในกลุ่มค้าข้าวได้ด้วย ดังนั้นปัญหาเรื่องคุณภาพของข้าว การเสื่อมคุณภาพจากการเก็บรักษา ความสามารถในการแข่งขันในการส่งออกข้าว หนี้สาธารณะ และอื่น ๆ ที่มีผู้กล่าวอ้างจึงไม่ใช่ประเด็นของนักการเมือง หากนโยบายรับจำนำข้าวสร้างการขาดทุนปีละประมาณ 1-2 แสนล้านบาท และวันนี้รัฐบาลมีหนี้อยู่ไม่ถึง 50% ของจีดีพี หากดำเนินนโยบายนี้ไปอีกห้าปีก็อาจจะมีหนี้เพียง 1 ล้านบาทเท่านั้น ถ้าไทยมีจีดีพี 1.2 ล้านบาท หนี้ 1 ล้านล้านบาทก็ยังไม่ถึงร้อยเปอร์เซ็นต์ของจีดีพีอยู่ดี อาจจะเท่ากับ 70-80 เปอร์เซ็นต์ของจีดีพี ประเทศไทยยังไม่ล้มละลาย แต่ใกล้ล้มละลาย เพราะประเทศที่ล้มละลายมีหนี้อยู่กว่า 100 เปอร์เซ็นต์ของจีดีพี ปัญหาคือ เราเป็นห่วงว่าประเทศจะล้มละลาย แต่นักการเมืองเขาไม่สนใจ หากใช้นโยบายนี้ไปอีก 4-5 ปี จะไปถึงจุดที่เรียกว่ารัฐบาลไทยไม่สามารถจะกู้ยืมก่อหนี้ได้อีกต่อไป เพราะว่าปริมาณการขาดดุลทางการคลังมาถึงจุดที่ทำให้ภาระหนี้เกินปกติ รัฐบาลจึงต้องหยุด เมื่อถึงเวลานั้น นักการเมืองอยู่ในตำแหน่งมาแล้ว 2-3 ปีจากไปแล้ว ถึงจะมาใหม่ก็คงจะมาพร้อมนโยบายใหม่ นายกรัฐมนตรีคนใหม่ พรรคการเมืองชื่อใหม่หรืออาจจะมีการเปลี่ยนขั้วกันไป ไม่มีใครรับผิดชอบนโยบายรับจำนำข้าวที่ขาดทุนแบบนี้ เมื่อถึงวันนั้น รัฐบาลก็จะหยุดนโยบายรับจำนำข้าวเอง ผู้ที่ได้รับผลกระทบหนักที่สุดคือชาวนา เหมือนถูกลอยแพ เพราะว่าต้นทุนก็จะเพิ่มขึ้น ตลาดค้าข้าวปกติไม่มีแล้ว เหลือแต่รัฐบาลเป็นผู้ค้ารายเดียว ถ้ารัฐบาลเลิกซื้อชาวนาจะขายอย่างไร การอภิปรายไม่ไว้วางใจในสภาที่ผ่านมามีข้อมูลดี แต่เมื่อถึงเวลาโหวตก็ผ่านหมด การเมืองในสภาจึงไม่มีทางแก้ปัญหานี้ได้ อีก 2-3 ปีข้างหน้าก็ยังดำเนินการตามนโยบายรับจำจำข้าวได้ เพราะชาวนาส่วนใหญ่ยังชอบนโยบายนี้ คือเป็นผู้บริโภคนโยบายจนถึงวันยกเลิก แต่เราจะปล่อยให้ถึงวันนั้นหรือ รอให้จบเองหรือ เราจะรอให้ตายก่อนหรือ จะปล่อยให้ตายเองโดยไม่ทำอะไรใช่ไหม หรือว่าเราจะเลือกไม่เอาแบบนั้น ปัญหาก็คือว่าถ้าไม่ยอมจะทำอย่างไร ทางออก เช่น มีกลุ่ม มีการเคลื่อนไหวว่าจะไม่เอานโยบายประกันราคาข้าว ต้องรีบดำเนินการอย่างเร็ว และเสนอแนวทางเลือก เช่น ใช้นโยบายเรื่องที่ดินทำกิน นโยบายเรื่องการปลดหนี้แทน ใช้เงินเท่าเดิมปีละประมาณสองแสนล้านเอาไปแจกชาวนาประมาณครอบครัวละ 50,000 บาท มีชาวนาประมาณ 3.4 ล้านครอบครัว ใช้เงินทั้งหมดประมาณ 1.5 แสนล้านบาทต่อปี ประเทศสหรัฐอเมริกาเคยแจกเงินให้กับเกษตรกรแบบนี้มาแล้วเพื่อไม่ให้ทำกิจกรรมบางอย่าง เช่น ลดปลูกข้าวโพด แต่แทนที่จะบอกว่าแจกเงินเฉยๆ ก็ใช้คำว่าปลดหนี้แทน ถ้าเราจะเดินอย่างนั้นก็ต้องมีกระบวนการ ก็คือมีการทำข้อเสนอ ต้องมีการรณรงค์ เพื่อจะบอกว่านโยบายรับจำนำข้าวแบบนี้แทนที่ด้วยนโยบายอื่นในราคาที่ถูกกว่า ชาวนาอยากได้มากกว่าจะเอาไหม ผมคิดว่าไม่ว่าพรรคไหนก็จะซื้อความคิดนี้ จริงๆ แล้วนักการเมืองต้องการคะแนนเสียงด้วยกันทั้งนั้น ถ้ามีคะแนนเสียงมากพอเขาก็จะเปลี่ยนนโยบายได้ อย่างไรก็ตาม นโยบายรับจำนำข้าวไม่ใช่จะมีประโยชน์เพียงเรื่องคะแนนเสียงเท่านั้น ยังมีประโยชน์ในเชิงธุรกิจด้วย ผมก็ไม่รู้ว่าจะแก้ปัญหานี้อย่างไร ถ้าให้ต้องเลือกระหว่างนักธุรกิจกับคะแนนเสียง นักการเมืองจะเลือกอะไร ในระบอบประชาธิปไตยอาจจะต้องยอมประนีประนอม สำหรับตัวเองแล้ว คงไม่เลือกที่จะให้นโยบายนี้หยุดเอง แต่เลือกที่จะเปลี่ยนแล้วก็มีข้อเสนอใหม่ วันนี้ดูเหมือนว่าเราได้ข้อเสนอแนะบ้างแล้ว และได้รับรู้ว่าอนาคตนโยบายข้าวจะเป็นอย่างไร ที่ต้องทำต่อไปคือการไปแลกเปลี่ยนกันต่อ เชื่อว่าหลายๆ ท่านคงจะไม่กลับไปอยู่เฉยๆ แต่ว่าเราจะเคลื่อนไหวกันต่ออย่างไร และหวังว่าเราจะสู้ได้ เพราะนโยบายรับจำนำข้าวของรัฐบาลนี้คงจะไม่หยุดแค่ปีเดียว ผู้เข้าร่วมสัมมนาซัก-ถามและแสดงความคิดเห็น (ท่านที่สนใจสามารถจะอ่านคำถอดเทปทั้งหมดจากการสัมมนาได้ที่เว็บไซต์ http://www.fpps.or.th)