การแลกเปลี่ยนเรียนรู้วิถีชีวิตประชาธิปไตย ผ่านไปแล้วอย่างงดงามประทับใจ คือการที่ตัวแทนนักเรียนจากทั้ง 7 โครงงาน ที่ดำเนินการภายใต้ “โครงการสนับสนุนการเรียนการสอนประชาธิปไตยในโรงเรียน” ของสถาบันนโยบายศึกษา ได้มานำเสนอผลงานที่กรุงเทพฯ ได้แลกเปลี่ยนประสบการณ์ดีๆ กับเพื่อนใหม่ และได้เรียนรู้เพิ่มเติมในเรื่องของคุณสมบัติความเป็นพลเมืองในระบอบประชาธิปไตย แต่ละโครงงานส่งตัวแทนนักเรียนมาโครงงานละ 4 คน บวกกับอาจารย์ที่ปรึกษาอีก 1 ออกเดินทางในตอนกลางคืนวันที่ 2 ตุลาคม จาก 6 จังหวัด 3 ภูมิภาค มาถึง เคยู โฮม ในมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ในตอนเช้าวันที่ 3 ตุลาคม ทันเวลาเปิดการสัมมนาพอดี ช่วงต้อนรับและทักทาย ทุกๆ คนที่มาได้รู้จักสถาบันนโยบายศึกษาและความเป็นมาของโครงการนี้กันมาดีแล้วเมื่อ ผอ.ยศวดี บุณยเกียรติ ไปจัดสัมมนาแนะนำเมื่อเดือนพฤษภาคม –มิถุนายน 2554 จึงไม่ต้องแนะนำโครงการซ้ำ เพียงแต่แนะนำพี่ป้าน้าอาของสถาบันฯ ให้เด็กๆ ได้รู้จักเพื่อจะได้จำหน้าเวลาต้องการอะไรเพิ่มเติม จากนั้นพี่เชษฐ์ พี่บัง ก็ช่วยให้เด็กๆ ผ่อนคลายความประหม่า และให้มีการแนะนำตัวกันเอง บรรยากาศจึงเริ่มจะอบอุ่นก่อนที่จะเข้าสู่เวลาของการซักซ้อมการนำเสนองานเพื่อวันจริงจะได้ไม่เคอะเขิน อาจารย์ธรรมรงค์ ใจสมคม ในหัวข้อ "การสร้างภาวะการเป็นผู้นำและการสร้างบุคลิกภาพ" จากนั้นในช่วงเติมความรู้ อาจารย์ธรรมรงค์ ใจสมคม ผู้อำนวยการกองกลาง สำนักงานอธิการบดี มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช มาสอนว่าจะสร้างภาวการเป็นผู้นำได้อย่างไร และผู้นำควรมีบุคลิกภาพอย่างไร โดยยกตัวอย่างผู้นำ 4 ส. คือ สง่า สะอาด สุภาพ และสุขุม ให้รู้ในแต่ละข้อ พร้อมบอกว่าบุคลิกไม่ดีมี 20 อัปลักษณ์ เมื่อรู้แล้วต้องหลีกเลี่ยงแก้ไข ทุกอย่างพัฒนาฝึกฝนกันได้ถ้ารู้และตั้งใจจริง สอนให้ทำ นำให้คิด โดย ดร.ชาติ แจ่มนุช เรียนรู้วิถีประชาธิปไตยจากกระบวนการเวิล์ดคาเฟ่ ต่อจากนั้น ดร.ชาติ แจ่มนุช ศึกษานิเทศก์เขตพื้นที่การศึกษากรุงเทพมหานคร เขต 1 มาสอนให้เด็กๆ คิดเป็น คิดเก่ง และทำเป็นในเรื่องประชาธิปไตย อาจารย์ใช้วิธีตั้งคำถามให้ผลัดกันตอบ และบางทีก็ช่วยกันหาคำตอบ เช่น ให้ร่วมกันหาข้อตกลงในการทำงานร่วมกัน ร่วมกันคิดว่า “คนดี” กับ “พลเมืองดี” เหมือนหรือต่างกันอย่างไร โดยให้อาจารย์ที่ปรึกษาที่นำเด็กมาเป็นผู้สังเกตการณ์ว่าเด็กๆ ทำงานร่วมกันได้ดีแค่ไหน ผลปรากฏว่านักเรียนของเราแต่ละคนสามารถเสนอความคิดเห็นได้หลากหลายเฉียบคม แต่ยังขาดคุณสมบัติในการ “อภิปราย” ประเด็นใดๆ ร่วมกัน ดร.ชาติ ได้ฝากให้อาจารย์ทุกท่านช่วยกันส่งเสริมคุณสมบัติข้อนี้ให้แก่เด็กไทยทุกๆ คน จากนั้น ดร.ชาติ จึงเฉลยคุณสมบัติของพลเมืองดีที่กระทรวงศึกษาธิการกำหนด มี 6 ข้อ คือ 1) รับผิดชอบตนเองได้ 2) เคารพสิทธิผู้อื่น 3) เคารพความแตกต่าง 4) เคารพความเสมอภาค 5) เคารพกติกา ข้อตกลงในสังคม และ 6) มีความรับผิดชอบต่อสังคมและส่วนรวม แม้จะเดินทางกันมาในตอนกลางคืน และยังต้องมาเพิ่มเสริมความรู้กันอีกตลอดวัน แต่นักเรียนทั้ง 7 ทีมก็ยังเต็มใจที่จะเรียนรู้วิถีประชาธิปไตยจากกระบวนการเวิล์ดคาเฟ่กันอีกในช่วงค่ำเพื่อจะสงวนตลอดทั้งวันรุ่งขึ้นไว้สำหรับการเรียนรู้นอกสถานที่ 4 ตุลาคม ทุกๆ คนไปวัดพระศรีรัตนศาสดาราม กันตั้งแต่เช้า แล้วไปเรียนรู้ประวัติศาสตร์สังคมและการเมืองไทยตั้งแต่ก่อนอาณาจักรสุโขทัย เรื่อยลงมาจนถึงกรุงเทพฯ กันที่มิวเซียมสยาม จากนั้นก็ไปเจาะลึกประวัติกรุงรัตนโกสินทร์ กันที่นิทรรศรัตนโกสินทร์ การที่ได้ตระหนักถึงรากเหง้าการเป็น “คนไทย” และรู้ว่าบรรพบุรุษได้ต่อสู้เหนื่อยยากมาแค่ไหนกว่าจะรวมความเป็นไทยเป็นปึกแผ่นเช่นวันนี้ คงจะทำให้เข้าใจว่าความเป็นพลเมืองเท่านั้นที่จะผดุงความเป็นชาติเอาไว้ได้ ออกเดินทาง กราบนมัสการพระแก้วมรกต ที่พระบรมมหาราชวัง ห้องเบิกโรง ในพิพิธภัณฑ์การเรียนรู้แห่งชาติ (มิวเซียมสยาม) ล้อมวงทานอาหารกลางวันที่ มิวเซียมสยาม รอเข้าชมที่นิทรรศรัตนโกสินทร์ แล้วก็ถึงเวลาที่นักเรียนทั้ง 7 ทีมจะนำเสนอโครงงานเรียงลำดับกันไป คือ โรงเรียนเชียงคำวิทยาคม อ.เชียงคำ จ.พะเยา โครงงาน “ ลมหายใจคนละคร สะท้อนประชาธิปไตย” นักเรียนชั้น ม.3 ทั้ง 10 ห้องร่วมกันเขียนบทและแสดงละครทั้งในโรงเรียนและไปแสดงให้เด็กประถมในอีก 5 ชุมชน โรงเรียนจักรคำคณาทร อ.เมือง จ.ลำพูน โครงงาน “บูรณาการประชาธิปไตยกับศีล 5 ในชีวิตประจำวันจากโรงเรียนสู่ชุมชน” นักเรียนชั้น ม.5 ทำการวิจัยโดยการสำรวจความคิดเห็นของคนในชุมชนและสถานศึกษาว่าจะสามารถนำศาสนาคือศีล 5 มาใช้ในชีวิตประจำวันได้หรือไม่และดีแค่ไหน เตรียมนำเสนอผลงานของโครงงานทั้ง 7 โครงงาน อีกโครงงานของโรงเรียนจักรคำคณาทร คือ โครงงาน “ส่งเสริมคนดีในวิถีประชาธิปไตย” นักเรียนชั้น ม.6 ทำกิจกรรมสำรวจความคิดเห็น สรรหาและยกย่องคนดีในสังคม โรงเรียนบ้านโพธิ์ดอนหวาย อ.เมือง จ.บุรีรัมย์ แม้จะเป็นโรงเรียนประถม แต่ทั้งโรงเรียนก็ร่วมกันทำโครงงาน “ประชาธิปไตยและวินัยนักเรียน” จนได้ผลสัมฤทธิ์ห้องเรียนสะอาด เป็นระเบียบ ห้องสุขาสะอาด และทั่วบริเวณโรงเรียนสะอาดไม่มีขยะ โรงเรียนพะตงประธานคีรีวัฒน์ อ.หาดใหญ่ จ.สงขลา ทำโครงงาน “ห้องสมุดสีเขียว” นักเรียนชั้นมัธยมปลายร่วมกันทำห้องสมุดให้ร่มรื่นด้วยไม้กระถาง และยังแบ่งเวลาแบ่งงานช่วยกันดูแล โรงเรียนเวียงสระ อ.เวียงสระ จ.สุราษฎร์ธานี โครงงาน “ประชาธิปไตยในโรงเรียน : การเข้าคิวซื้ออาหาร” นักเรียนชั้นมัธยมปลายช่วยกันแก้ปัญหาความวุ่นวายไม่มีระเบียบในโรงอาหารจนสำเร็จและยังต่อเนื่องไปถึงเรื่องวินัยในการเดินเข้าโรงเรียนในเวลาเช้า และวินัยเรื่องอื่นๆ โรงเรียนหาดใหญ่วิทยาลัย 2 อ.หาดใหญ่ จ.สงขลา โครงงาน “โรงเรียนพี่-โรงเรียนน้อง” นักเรียนมัธยมปลายไปจัดกิจกรรมดีๆ ให้เด็กประถมโรงเรียน ต.ช.ด. ที่อยู่ห่างไกล สอนทั้งเรื่องสุขอานมัย ระเบียบวินัย และมีกิจกรรมกีฬา สร้างรอยยิ้มให้เด็กที่ด้อยโอกาสกว่า คงจะไม่มีความเห็นใดในกิจกรรมของนักเรียนทั้ง 7 ทีมงานที่ดีไปกว่าความเห็นของผู้ทรงคุณวุฒิทั้ง 3 ท่านที่สละเวลามารับชมการนำเสนอผลงานของเด็กๆ ดร.เชาวนะ ไตรมาศ ดร.เชาวนะ ไตรมาศ เลขาธิการศาลรัฐธรรมนูญ กล่าวชื่นชมว่า ทุกโครงการสามารถถ่ายทอดให้เห็นว่าประชาธิปไตยนั้นไม่ใช่มิติทางการเมืองการปกครองแต่อย่างเดียว แต่มีมิติในวิถีชีวิตด้วย ผู้ทำโครงงานทำหน้าที่เป็นตัวแทนที่สื่อถึงรูปแบบและเนื้อหาประชาธิปไตยให้คนอื่นได้รับรู้ แสดงให้เห็นถึงการมีส่วนร่วม การรับฟังความคิดของผู้อื่น และกำหนดว่าความคิดเห็นและการมีส่วนร่วมนั้นนำไปสู่กิจกรรมที่เป็นประโยชน์แก่ตัวผู้ทำ แก่โรงเรียน ชุมชน และสังคมโดยรวม ดร.คุณหญิงกษมา วรวรรณ ณ อยุธยา ดร.คุณหญิงกษมา วรวรรณ ณ อยุธยา อดีตเลขาธิการสำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน ชี้ให้เห็นว่า นักเรียนผู้ร่วมโครงงานได้ฝึกทักษะถึง 7 เรื่อง คือ การมีความมั่งคั่งในการคิด เพราะทั้ง 7 โครงงานมีความแตกต่างหลากหลายที่ไม่ซ้ำกัน ทำให้ทุกๆ คนได้คิด ฟังและเห็นมาก ความสามารถที่จะเชื่อมโยงประชาธิปไตยไปสู่มิติต่างๆ ทั้งที่เป็นสาระและวิถีชีวิต ได้มีวิธีการหาความรู้ที่หลากหลาย ทั้งการทำวิจัย สัมภาษณ์ ลงมือปฏิบัติจริง สื่อสารด้วยการเล่นละคร ฯลฯ มีการรวมพลังตั้งแต่ทีมนักเรียนไปจนถึงผู้อำนวยการโรงเรียนและคนในชุมชน คิดแล้วปฏิบัติได้จริง ได้เรียนรู้จากประสบการณ์ ความสามารถในการสื่อสารกับผู้ชม ใช้ลีลาที่น่าสนใจในการนำเสนอ ความสามารถในการวิเคราะห์ตนเอง ดร.วิชัย ตันศิริ ดร.วิชัย ตันศิริ อดีตรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงศึกษาธิการ กล่าวว่า ประชาธิปไตยเป็นเรื่องของวิถีชีวิตเท่าๆ กับเป็นเรื่องการเมือง การมีวิถีชีวิตประชาธิปไตยจะทำให้เราอยู่กันในสังคมอย่างมีความสุข เพราะสังคมประชาธิปไตยคือสังคมที่มีระเบียบวินัย ต้องรู้สิทธิเสรีภาพของตนเองและผู้อื่น เท่ากับรู้หน้าที่ของตน การศึกษายุคใหม่ให้ความสำคัญกับการทำกิจกรรมมาก เพราะความรู้มาจากภาคปฏิบัติเท่าๆ กับหนังสือตำรา ทั้งสองอย่างเป็นเนื้อเดียวกัน จึงอยากจะเห็นสถาบันการศึกษาทั้งหมดช่วยสนับสนุนส่งเสริมกิจกรรมนักเรียนให้แพร่หลาย โดยให้มองดูต่างประเทศ เช่น สหรัฐอเมริกา ที่มีการส่งเสริมกิจกรรมเช่นนี้มาก แต่ก็อย่าเชื่อหรือทำตามโดยขาดการวิเคราะห์ว่าสิ่งใดเหมาะสมกับเรา คุณสิริญญา แท่นแก้ว ตัวแทนจากมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ กล่าวชื่นชมโครงงานของนักเรียนและแสดงความยินดีกับความสำเร็จของโครงการฯ โครงการสนับสนุนการเรียนการสอนประชาธิปไตยในโรงเรียนสำหรับปี 2554 จบลงแล้วด้วยการที่นักเรียนและอาจารย์จำนวนหนึ่งได้รับทั้งประสบการณ์และความรู้ที่จะทำให้ตนเองเป็นพลเมืองดีในวิถีประชาธิปไตย แต่โครงการนี้ยังมีต่อไปในปี 2555 อาจารย์ที่เข้าร่วมการสัมมนาเชิงปฏิบัติการของสถาบันนโยบายศึกษาทั้ง 3 รุ่น ไม่ว่าจะเป็นที่จังหวัดเลย เชียงใหม่ และอำเภอหาดใหญ่-สงขลา สามารถจะส่งข้อเสนอโครงงานมายังสถาบันฯ ได้ก่อน 30 ธันวาคม 2554 เพื่อโครงงานของท่านจะได้เริ่มดำเนินการในภาคการศึกษาแรกของปี 2555 โรงเรียนหาดใหญ่วิทยาลัย 2 สงขลา โรงเรียนเวียงสระ สุราษฎร์ธานี โรงเรียนพะตงประธานคีรีวัฒน์ สงขลา โรงเรียนบ้านโพธิ์ดอนหวาย จ.บุรีรัมย์ โรงเรียนจักรคำคณาทร ลำพูน โรงเรียนจักคำคณาทร ลำพูน โรงเรียนเชียงคำวิทยาคม พะเยา ผู้ทรงคุณวุฒิ ผู้อำนวยการร่วม IPPS ถ่ายภาพ ร่วมกับวิทยากรดำเนินรายการ (จากซ้าย แถวหลัง) คุณพิเชษฐ์ นิลสุข คุณประทีป รูปเหมาะดี ตัวแทนจากมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ คุณสิริญญา แท่นแก้ว และอาจารย์อรรถพล วชิรสิโรดม ทุกคนที่เข้าร่วมการสัมมนาถ่ายภาพร่วมกัน