สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ข้ามฟ้าไปสนทนา เรื่อง ประชาสังคมกับสังคมการเมือง (ตอนที่ 4)

ยศวดี บุณยเกียรติ

เหยียบเบอร์ลิน – เยี่ยมที่วิทยาลัย มูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์

มูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์มีสำนักงานใหญ่ตั้งอยู่ในกรุงเบอร์ลิน แต่สถานที่ที่ดิฉันไปมานั้น คือวิทยาลัยมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ (Academy of the Konrad Adenauer Foundation) ตั้งอยู่บนถนน Tiergartenstrasse ตรงข้ามกับสวนสาธารณะเธียร์การ์เทน (Tiergarten )ที่เลื่องชื่อของเบอร์ลินนั่นเอง

สถานที่นี้ไม่ใช่ที่ทำการของมูลนิธิฯ แต่เป็นสถานที่ให้การศึกษาสร้างความรู้ทางการเมือง ตัวอาคารเพิ่งสร้างเสร็จในปี 1998 นี้เอง ภายนอกมีรูปลักษณ์ที่ทันสมัยแต่เรียบง่าย ภายในออกแบบมาเพื่อรองรับวัตถุประสงค์หลักคือการสร้างองค์ความรู้โดยกระบวนการสัมมนา จึงมีห้องประชุมขนาดใหญ่น้อยหลายห้อง ที่จริงเมื่อพวกเราไปถึงตัวอาคารในเช้าวันที่ 16 กันยายนนั้น ก็ตรงไปที่ห้องประชุมขนาดเล็กเพื่อจะสนทนากับ Mr. Wolfgang Hilberer ซึ่งเป็นเจ้าหน้าที่ของแผนกการเมืองเลย แต่จากเอกสารแจกที่ได้อ่านทีหลังจึงทราบว่าอาคารนี้มิใช่อาคารที่ทำงานของเจ้าหน้าที่มูลนิธิฯ (อาคารสำนักงานใหญ่อยู่ห่างไปเล็กน้อยและมีเจ้าหน้าที่ประจำประมาณ 160 คน) แต่เป็นอาคารที่สร้างขึ้นเพื่อการประชุมสัมมนาโดยเฉพาะ ห้องสัมมนาใหญ่ที่สุดจัดแบบเธียร์เตอร์ สามารถจุได้ประมาณ 200 ที่นั่ง นอกจากนั้นในตัวอาคารยังมีห้องอาหารและครัวอีกด้วย

วิทยาลัยมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ บนถนนเธียร์การ์เทน

คงต้องย้อนกลับไปหน่อยว่ามูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์นั้นเป็นมูลนิธิของพรรคคริสเตียนเดโมแครต หรือ ซีดียู ของเยอรมัน ก่อตั้งในปี 1952 เพื่อให้การศึกษาทางการเมืองแก่คนในประเทศ ในปี 1962 จึงเริ่มกิจกรรมในระดับนานาชาติโดยเชิญนักวิชาการและนักศึกษามาสัมมนา ซึ่งต่อมาจึงได้ก่อตั้งสำนักงานในประเทศต่างๆ จนถึงปัจจุบันมีทั้งสิ้น 120 ประเทศ หนึ่งในกิจกรรมระดับนานาชาติที่ทำเป็นประจำคือการเชิญผู้มีความรู้ความสามารถในเรื่องการเมืองจากต่างประเทศมาสนทนาแลกเปลี่ยนความเห็นกันในประเด็นต่างๆ นอกจากนั้นยังมีโปรแกรมสำหรับคนหนุ่มสาวที่จะเป็นกำลังสำคัญต่อไปในอนาคตด้วย

คุณวูล์ฟกัง ฮิลเบอเรอ ( Wolfgang Hilberer) เริ่มเปิดประเด็นการสนทนาว่า มูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์เป็นหนึ่งในห้ามูลนิธิทางการเมืองของเยอรมัน ในครั้งแรกที่ก่อตั้งนั้นไม่ได้ใช้ชื่อคอนราด อาเดนาวร์ แต่ได้เปลี่ยนใช้ชื่อนี้เพื่อเป็นเกียรติแก่ท่านรัฐบุรุษคอนราด อาเดนาวร์หลังจากที่ท่านได้ถึงแก่กรรมแล้ว ระหว่างที่อยู่ในตำแหน่งนายกรัฐมนตรีจากปี 1949 ถึง 1963 คอนราด อาเดนาวร์ ได้ทำการฟื้นฟูประเทศจนเกิดสิ่งที่คนเยอรมันเรียกกันว่า ความมหัศจรรย์ทางเศรษฐกิจ เปลี่ยนประเทศที่ย่อยยับเพราะสงครามกลายเป็นประเทศที่มีความมั่นคงในทุกๆ ด้าน ที่สำคัญที่สุดคือความมั่นคงด้านการเมือง สร้างพลเมืองที่มีความศรัทธาและหวงแหนการปกครองในระบอบประชาธิปไตย

สำหรับประเทศเยอรมัน มูลนิธิทางการเมืองมีบทบาทสำคัญและทำงานกับประชาชนมีประสิทธิผลยิ่งกว่าหน่วยงานของรัฐ งานที่ทำนั้นมีหลากหลาย เช่น การพัฒนาหาทางออกในด้านนโยบายต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นนโยบายภายในประเทศ นโยบายสังคม เศรษฐกิจ เรื่องสหภาพยุโรป หรือแม้แต่นโยบายต่างประเทศและความมั่นคง การจะได้มาซึ่งทางออกในเรื่องใดๆ นั้นต้องมาจากการศึกษาวิจัยเป็นพื้นฐาน และรวมรวมข้อคิดใหม่ๆ จากทุกภาคส่วนสังคมจึงจะสามารถนำไปสู่ข้อเสนอแนะต่างๆ ได้

ในเยอรมันปัจจุบันนี้ บทบาทของภาครัฐและประชาสังคมได้เปลี่ยนแปลงไป จากที่รัฐเคยมีบทบาทมากในทุกๆ ด้านโดยเฉพาะในการให้บริการสังคมจนเกือบจะเป็นรัฐสวัสดิการ แต่ปัจจุบันหน่วยงานรัฐค่อยๆ ลดบทบาทความรับผิดชอบลงเพื่อให้ภาคประชาสังคมมีความรับผิดชอบมากขึ้น สาเหตุที่ต้องเปลี่ยนเช่นนี้ก็เพราะหากรัฐยังให้บริการเกือบจะทั้งหมดเหมือนเดิม ประชาชนก็จะไม่เข้มแข็ง เมื่อเกิดวิกฤตขึ้นมาก็จะส่งผลกระทบอย่างใหญ่หลวง

เมื่อเกิดการเปลี่ยนแปลงเช่นนี้ ต่อไปภาครัฐก็จะมีบทบาทมุ่งเน้นในเรื่องการออกกฎหมาย การรักษาความมั่นคงภายในและภายนอกประเทศ การรักษากฎหมายและความสงบเรียบร้อยภายใน และการวางกรอบในด้านเศรษฐกิจ วิทยาศาสตร์ วัฒนธรรม การศึกษา ฯลฯ เพราะเมื่อรัฐลดบทบาทในการให้บริการสังคมลง ก็จะลดภาษีที่เก็บจากประชาชนลงได้ ผลประโยชน์สุดท้ายก็จะเกิดกับประชาชนทุกๆ คนนั่นเอง

แต่คุณวูล์ฟกัง ก็กล่าวว่า ในระยะสามสิบปีมานี้ คนเยอรมันรุ่นใหม่จำนวนหนึ่งโดยเฉพาะคนชั้นกลางที่เป็นกำลังสำคัญและส่วนใหญ่ของสังคม มีพฤติกรรมทางการเมืองเปลี่ยนไป คือไม่ไปออกเสียงเลือกตั้งมากขึ้นและไม่สนใจการเมือง แม้ว่าภาคประชาสังคมเยอรมันจะทำงานอาสากันมากขึ้น แต่จำนวนผู้สมัครเป็นสมาชิกพรรคการเมืองกลับลดลง จึงเป็นสิ่งท้าทายที่มูลนิธิทางการเมืองเช่นคอนราด อาเดนาวร์ จะต้องหาทางแก้ไข และทางที่จะทำได้ก็ต้องสร้างความเข้มแข็งให้แก่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น มีการศึกษาวิจัยในเชิงลึกเพื่อให้ได้ข้อมูลที่ถูกต้อง ระดมผู้เชี่ยวชาญวิเคราะห์ปัญหาและทางแก้ ประเมินกฎหมายที่ใช้บังคับ และหากจำเป็นก็ต้องแก้ไขกฎหมายเหล่านั้นเพื่อทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางสังคมให้ได้

หลังการสนทนากับคุณวูล์ฟกัง คณะของดิฉันมีโอกาสกลับไปที่อาคารนี้อีกครั้งในตอนเย็นเมื่อมีงานเลี้ยงเนื่องในโอกาสวันครบรอบก่อตั้งมูลนิธิคอนราดฯ คราวนี้จัดงานในสวนด้านหลัง แม้จะฟังสุนทรพจน์ของแขกคนสำคัญและประธานมูลนิธิฯ ที่กล่าวในภาษาเยอรมันไม่ออก แต่ก็ประทับใจในวิธีการจัดงานที่สามารถใช้ประโยชน์ของอาคารหลังนี้ได้อย่างสูงสุด

สนามด้านหลังตัวอาคารแม้จะไม่กว้าง แต่ก็ใช้ประโยชน์ได้เต็มที่ไม่ได้เสียไปเป็นที่จอดรถ เพราะแขกทั้งหมด (ยกเว้นประธานของงานที่มีรถพร้อมคนขับมาส่ง) มางานด้วยระบบขนส่งมวลชน รถใต้ดินหรือแท็กซี่ บู้ทอาหารและเครื่องดื่มตั้งเรียงรายตรงขอบสนามเป็นแนวเขตงานไปในตัวทำให้บรรดาแขกต้องเกาะกลุ่มยืนคุยกันอยู่ในสนาม ชานบันไดด้านหลังอาคารถูกใช้เป็นเวทีในการกล่าวสุนทรพจน์ เมื่ออิ่มอร่อยกับอาหารหลากหลายโดยเฉพาะพวกใส้กรอก เนื้อย่างและซี่โครงหมูย่างแล้ว ก็อยากจะไปล้างมือในห้องน้ำ จึงค้นพบว่าอยู่ใต้ดินของอาคาร ทั้งกว้างขวางและมีจำนวนมากพอ

กลับมาอ่านแผ่นพับอีกครั้งจึงรู้ว่าแนวคิดในการออกแบบนั้นคือดูภายนอกเรียบง่ายแต่ภายในคือสิ่งมีคุณค่า เหมือนกล่องเครื่องประดับที่ดูภายนอกคือกล่องธรรมดาแต่ข้างในมีอัญมณีล้ำค่า สถาปนิกผู้ออกแบบไม่ประสงค์ให้อาคารนี้มีการประดับตกแต่งที่เกินประโยชน์ใช้สอย แต่ได้เลือกใช้วัสดุก่อสร้างที่ถาวร มีคุณค่าและงามในตัวเอง

อีกสององค์กรที่เบอร์ลิน

ที่เบอร์ลินเราได้ไปคุยกับอีกองค์กรภาคประชาสังคมคือ Stiftung Wissenschaft und Politik (German Institute for International and Security Affairs) และ Bundesstiftung Aufarbeitung

หน่วยงานแรกมีชื่อย่อว่า SWP เป็นหน่วยงานวิจัยซึ่งเป็นที่ปรึกษาของรัฐสภา แต่เป็นองค์กรอิสระที่ทำการวิจัยเฉพาะด้านกิจการต่างประเทศและความมั่นคง องค์กรนี้ถือว่าสำคัญมาก เพราะการตัดสินใจที่ถูกนั้นต้องมีรากฐานมาจากข้อมูลที่ถูกต้องและเพียงพอ หน่วยงานนี้จึงมีฐานข้อมูลที่ใหญ่มากและมีผลงานวิจัยออกมาในแต่ละปีตลอดเวลา งานวิจัยเหล่านี้จะถูกส่งให้สมาชิกรัฐสภา นักการเมือง ผู้มีอำนาจตัดสินใจ และผู้มีส่วนเกี่ยวข้องต่างๆ และยังมีการนำเผยแพร่ในเว็บไซด์ให้ผู้สนใจทั่วไปเข้าไปอ่านได้อีกด้วย

เจ้าหน้าที่ 3 คนที่มาคุยกับเรามาจากแผนกภูมิภาคเอเชียและเป็นด็อกเตอร์กันทุกคน ทั้งสามเล่าให้ฟังถึงงานที่ทำอย่างย่อๆ แต่ก็เพียงพอที่จะทำให้เห็นว่างานวิจัยนั้นมีความสำคัญต่อการตัดสินใจ ดังนั้นจึงจำเป็นที่จะต้องมีหน่วยงานวิจัยที่เป็นอิสระไม่อยู่ใต้อิทธิพลทางการเมืองใดๆ เมื่อนักวิจัยมีความเป็นอิสระ ผลงานก็จะออกมาเที่ยงตรงปราศจากอคติ จึงเป็นข้อมูลเชิงลึกที่เชื่อถือได้

พอถึงตอนนี้ดิฉันก็อดจะคิดถึงการอภิปรายในสภาผู้แทนราษฎรของไทยเราไม่ได้ว่า ข้อมูลที่นำมาสนับสนุนนั้นส่วนใหญ่ก็มาจากข่าวในหน้าหนังสือพิมพ์กันทั้งนั้น ตราบใดที่เรายังไม่มีงานวิจัยที่เที่ยงตรง หรือมีบ้างแล้วแต่นักการเมืองเข้าไม่ถึง ไม่รู้จักนำไปใช้ นักการเมืองไทยก็ยังคงจะเป็นเช่นนี้ต่อไป

Bundesstiftung Aufarbeitung เป็นองค์กรทางการเมืองของภาคประชาสังคม หน้าที่หลักคือการเตือนให้รำลึกถึงช่วงเวลาอันขมขื่นที่เยอรมันตะวันออกถูกยึดครองโดยสหภาพโซเวียต สาเหตุที่ต้องเตือนความจำกันก็เพราะเกรงว่าหลังผ่านไประยะหนึ่ง คนรุ่นเก่าที่เคยมีชีวิตอยู่ร่วมสมัยล้มหายตายไป เกรงว่าอีกหน่อยคนรุ่นใหม่จะลืมกันหมด และเมื่อผู้คนลืมระบอบเผด็จการคอมมิวนิสต์ที่กดขี่ อยุติธรรม ไร้สิทธิเสรีภาพไปแล้ว วันหนึ่งวงจรอุบาทว์นั้นก็อาจหมุนวนกลับมาใหม่ได้ง่ายๆ

หน่วยงานนี้ก่อตั้งโดยรัฐในปี 1998 และมีกองทุนมูลค่า 77 ล้านยูโรที่นำดอกผลมาใช้ในการดำเนินการ เงินจำนวนนี้เคยเป็นทรัพย์สินของพรรคสังคมนิยมเยอรมันตะวันออก (SED : East German Socialist Unity Party) เมื่อมีการรวมประเทศและพรรคนี้ถูกยุบไป รัฐบาลจึงนำเงินจำนวนนี้มาให้หาดอกผลเป็นทุนดำเนินการ นอกจากนั้นยังได้รับเงินสนับสนุนรายปีจากรัฐอีกจำนวนหนึ่งด้วย

องค์กรนี้มีกิจกรรมหลากหลาย ตั้งแต่ศึกษาผลกระทบที่เกิดจากเหตุการณ์ในอดีต ไปจนถึงสนับสนุนกิจกรรมที่จะป้องกันความไม่พึงประสงค์ในอนาคต มีการแลกเปลี่ยนแบ่งปันข่าวสารข้อมูลในกลุ่มเครือข่าย และยังจัดกิจกรรมในรูปแบบต่างๆ เช่น การสัมมนา นิทรรศการ โครงการ ฯลฯ และตามสถานที่ต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นในสถานศึกษา อนุสาวรีย์ พิพิธภัณฑ์ ฯลฯ ทั่วประเทศ