การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองในสังคมประชาธิปไตย (Civic Education) สถาบันนโยบายศึกษา ร่วมกับสมาคมพัฒนาประชากรและชุมชน โดยการสนับสนุนของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ จัดการสัมมนาเรื่อง การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองในสังคมประชาธิปไตย เมื่อวันอังคารที่ 14 ธันวาคม 2553 ที่ห้องแกรนด์ฮอลล์ 2 โรงแรม รามาการ์เด้นส์ ถนนวิภาวดีรังสิต กรุงเทพฯ มีผู้เข้าร่วม 116 คน ทิพย์พาพร ตันติสุนทร คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ผู้อำนวยการร่วม สถาบันนโยบายศึกษา กล่าวเปิดการสัมมนาว่า โดยเหตุที่สององค์กรร่วมจัดได้รับโอกาสให้ไปเรียนรู้ประสบการณ์ของประเทศเยอรมันในการจัดการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง [Civic Education] โดยการสนับสนุนของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ จึงอยากจะแบ่งปันประสบการณ์และกระตุ้นให้มีสิ่งเหล่านี้บ้างในเมืองไทย และเพราะเหตุที่สังคมไทยยังขาดทรัพยากรบุคคลที่เป็น “พลเมืองที่มีความรับผิดชอบ” ประชาธิปไตยในบ้านเราจึงวนเวียนอยู่กับการเลือกตั้ง ยุบสภา เลือกตั้ง ทำให้การนำระบอบประชาธิปไตยมาใช้แล้วประชาธิปไตยขาดความเข้มแข็ง ขาดการมีส่วนร่วมรับผิดชอบจากคนส่วนใหญ่ ถึงเวลาแล้วที่เราจะต้องเรียนรู้และช่วยกันสร้าง “พลเมืองให้เป็นผู้มีอิสระเสรีภาพที่จะคิดเป็นและใช้ชีวิตอยู่ในสังคมบนพื้นฐานของความรับผิดชอบ” ความจำเป็นที่จะสร้างคนให้เป็นพลเมืองเช่นที่กล่าวมานี้ จึงจะสามารถสร้างและจรรโลงสังคมประชาธิปไตยให้เกิดขึ้นได้จริง ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ประธานสถาบันนโยบายศึกษา กล่าวว่า สถาบันฯ ทำกิจกรรมด้านสร้างพลเมืองมากว่า 20 ปีแล้ว แต่ยังคงเป็นเรื่องใหม่ในสังคมไทย เพราะการจัดการศึกษาในบ้านเรามุ่งแต่หลักสูตรสาระในโรงเรียน ทั้งที่เรื่องประชาธิปไตยต้องเรียนรู้ตลอดชีวิต และพลเมืองคือคนทุกอายุ ประเทศเยอรมันผ่านประสบการณ์ที่ขมขื่นจากสงครามโลกครั้งที่สองและผลกระทบที่ตามมาหลังจากนั้น ทั้งๆ ที่ผู้นำของเขาคือ อดอล์ฟ ฮิตเลอร์ ขึ้นสู่อำนาจโดยผ่านการเลือกตั้ง และประเทศก็มีการปกครองในระบอบประชาธิปไตย แต่ก็ใช้อำนาจเผด็จการได้นำเยอรมันรุกรานประเทศต่างๆ ในยุโรป และในที่สุดก็พ่ายแพ้ต่อกองทัพสัมพันธมิตร หลังสงครามรัฐบาลภายใต้การนำของผู้นำคนใหม่คือ คอนราด อาเดนาวร์ จึงสนับสนุนให้ทุกพรรคการเมืองร่วมกันให้การศึกษาทางการเมืองแก่ประชาชน โดยรัฐบาลจัดเงินสนับสนุนให้ การให้การศึกษานั้นมิได้จำกัดแค่การอบรมสั่งสอนหรือจัดสัมมนา แต่ยังมีการทำวิจัยเพื่อให้มีความรู้ในเรื่องนั้นๆ อย่างถูกต้องด้วย การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองในสังคมประชาธิปไตย แบ่งออกเป็น 2 ลักษณะ คือ การให้ความรู้ที่เป็นสาระและหลักการ กระตุ้นให้ประชาชนทุกคนเข้ามามี ส่วนร่วม การสร้างทักษะที่จำเป็นสำหรับการเป็นพลเมือง ที่จะเกิดได้ก็ต้องมีการรับรู้ข่าวสารข้อมูล สามารถคิดวิเคราะห์และแสดงออกทางคำพูดและการกระทำที่เหมาะสม สามารถติดตามความเคลื่อนไหวทางการเมือง มีความรู้ในกระบวนการทางการเมือง เข้าใจและวิจารณ์นโยบายของพรรคการเมืองต่างๆ ได้ ความรู้เช่นนี้สำคัญยิ่งกว่าความรู้ในสาระหลักการประชาธิปไตย และเป็นความรู้ที่ทุกคนสามารถเรียนรู้ได้ด้วยตนเอง การสร้างทักษะทางการเมืองอาจทำได้โดย การหยิบยกประเด็นขึ้นมาแสดงความเห็นแลกเปลี่ยนกัน แต่ไม่ใช่การบรรยาย การสร้างเหตุการณ์สมมติให้บุคคลได้แสดงบทบาทความคิดในสถานะต่างๆ ที่เรียกกันว่า role play หลักสูตรการสอนประชาธิปไตยควรมีการบรรยายเพียง 20 เปอร์เซ็นต์เท่านั้น ที่เหลือควรเป็นการฝึกทักษะในรูปแบบทั้งสองนี้ และควรเพิ่มทักษะการคิดเข้าไปในหลักสูตรด้วย เพื่อให้ผู้เรียนสามารถแยกแยะประเด็นปัญหาต่างๆ และฝึกให้เคารพรับฟังความคิดของผู้อื่นแม้จะแตกต่างจากตนเอง เพราะเหตุที่คนไทยไม่มีการเรียนรู้แบบนี้ เราจึงไม่ชำนาญในการแก้ปัญหาแบบสันติวิธี ไม่มีประสบการณ์จากการพูดแสดงความคิดเห็นอย่างเสรีและตรงไปตรงมา ในโรงเรียน ครูจึงควรจะสอนประชาธิปไตยโดยการรวบรวมกรณีศึกษามาให้นักเรียนแสดงความคิดเห็น ครูสามารถชี้แนะได้แต่ต้องไม่ชี้นำ การศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองในสังคมประชาธิปไตยนั้นจึงต้องใช้วิธีการเช่นนี้ ไม่ใช่การสอนเนื้อหาสาระ เพราะเรื่องหลังนี้เรามีมากพอแล้ว ดร. จานาน อทืลกาน ดร. จานาน อทืลกาน (Dr. Canan Atilgan) ผู้แทนมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ประจำประเทศไทยได้เล่าถึงการจัดการการสอนพลเมืองศึกษาในเยอรมัน โดยเริ่มจากตั้งคำถามว่า หากมี check list ว่าสังคมประชาธิปไตยต้องมีลักษณะอย่างไรบ้าง เช่น มีการเลือกตั้ง มีพรรคการเมืองหลายพรรค มีศาลรัฐธรรมนูญ มีสื่อมวลชนที่เป็นอิสระ ฯลฯ ประเทศไทยมีครบทุกข้อ แต่ถามว่าไทยมีความเป็นประชาธิปไตยจริงๆ หรือไม่ อาจจะลังเลที่จะตอบ เพราะความเป็นประชาธิปไตยนั้นอยู่ที่การกระทำ ไม่ใช่ภาพพจน์ภายนอก สิ่งที่ยากเย็นกว่าการออกกฎหมายคือการทำให้ทุกคนยอมรับและปฏิบัติตามกฎหมาย ในเยอรมันใช้คำว่า political education เมื่อพูดถึงกระบวนการสร้างพลเมือง เป็นเครื่องมือในการเตรียมประชาชนให้เป็นส่วนหนึ่งของสังคม ต้องให้การศึกษาทั้งในและนอกระบบโรงเรียน ความสำเร็จของ political education ในเยอรมันอยู่ที่ความเป็นอิสระที่รัฐไม่เข้ามาก้าวก่ายและให้มีความคิดหลากหลายเพราะสิ่งสำคัญในระบอบประชาธิปไตยคือการแบ่งปันคุณค่า ความเชื่อ ในเยอมันนั้นมี 6 พรรคการเมือง 6 อุดมการณ์ทางการเมือง แต่ละพรรคได้รับเงินสนับสนุนจากรัฐเพื่อดำเนินกิจกรรมทางการเมืองตามอุดมการณ์ของตนโดยผ่านมูลนิธิทางการเมืองที่พรรคจัดตั้งขึ้น และในขณะเดียวกันพรรคการเมืองก็ไม่เข้าไปก้าวก่ายในการจัดกิจกรรมของมูลนิธิเช่นกัน มูลนิธิมีอิสระในการเลือกวิธีการและกลุ่มเป้าหมาย มีความยืดหยุ่นในการดำเนินงานและแสวงหานวัตกรรมใหม่ๆ ทุกกิจกรรมเปิดโอกาสให้ผู้เข้าร่วมแสดงความคิดเห็นของตน แต่เมื่อจบแล้วผู้จัดก็ต้องประเมินผลความสำเร็จ วัดผลสัมฤทธิ์ตามวัตถุประสงค์ที่วางไว้ civic education หรือ political education จึงเป็นการทำให้เกิดการเรียนรู้ร่วมกัน มิใช่การสอน คุณทิพย์พาพร กล่าวเสริมว่า หัวใจของการศึกษาเพื่อสร้างความเป็นพลเมืองในสังคมประชาธิปไตยคือการไม่ชี้นำ เพราะเมื่อมีการชี้นำ ผู้เรียนจะเบื่อและไม่มีการแสดงความคิด ขาดเสรีภาพในการแสดงออก เมื่อครูพูดน้อยลง นักเรียนจะพูดมากขึ้น และต้องมีการปฏิบัติด้วย แม้ความคิดนักเรียนจะไม่เหมือนครูต้องไม่โกรธ ผิดถูกไม่ใช่เรื่องสำคัญ แต่ต้องให้คิดเอง วิพากษ์วิจารณ์เป็น แล้วจึงจะเกิดการมีส่วนร่วมในสังคมนั้นๆ สังคมประชาธิปไตยคือสังคมที่เคารพในความคิดของผู้อื่นแม้จะแตกต่าง เมื่อเราเข้าใจพื้นฐานง่ายๆ เช่นนี้ เราจะไม่ทะเลาะกันด้วยการใช้ความรุนแรงในการแก้ปัญหา แต่เราจะช่วยกันคิด ฟัง และร่วมกันหาทางออกด้วยเหตุผล ด้วยข้อเท็จจริง และด้วยความรู้ จากนั้นได้เปิดโอกาสให้ผู้เข้าสัมมนาได้ถามข้อข้องใจหรือแสดงความคิดเห็น ซึ่งปรากฏว่าคำถามแรกคือ จะจัดกิจกรรมเพื่อสร้างความตระหนักในอำนาจตามกฎหมายของพลเมืองได้อย่างไร ดร.จานาน ตอบว่า ต้องเริ่มจากกำหนดเป้าหมายการเรียนรู้ว่าจะให้รู้เรื่องอะไรบ้าง แล้วจึงออกแบบกิจกรรมและหาวิทยากร ซึ่งไม่ใช่ผู้สอน แต่เป็นผู้ที่กระตุ้นให้ผู้ร่วมกิจกรรมได้แสดงออกโดยผ่านการพูดคุยกัน มีคำถามว่า จะทำให้นักธุรกิจมีคุณธรรมเห็นใจชาวนาได้อย่างไร ดร.จานาน ตอบว่า การสอนให้มีคุณธรรมเป็นเรื่องยากมาก ทางที่พอจะทำได้คือให้เขาตระหนักได้ด้วยตนเอง ผู้เข้าสัมมนาท่านหนึ่งเสนอว่าให้ไปอยู่กับชาวนาที่บ้านแบบ home stay ดร.จานาน จึงเสริมว่า วิธีการจะต้องเป็นจริงได้และยั่งยืนด้วย มีผู้ยกประเด็นว่าในหลายพื้นที่สังคมแบ่งเป็นฝ่ายและมีความขัดแย้งทางการเมืองสูง ดร.จานาน กล่าวว่า สังคมไทยมักจะกล่าวว่าคนนั้นดี คนนี้ไม่ดี ไม่มีคุณธรรม ซึ่งเป็นเรื่องยากหากไม่ใช้เหตุผลมาวิเคราะห์ คุณธรรมเป็นเรื่องที่เป็นนามธรรมและจับต้องสัมผัสยาก ในสังคมนิติรัฐที่ถือกฎหมายเป็นสำคัญจึงควรดูว่าคนที่ทำผิดกฎหมายก็คือคนที่ไม่ดีไม่ควรยกย่อง มีคำถามว่าโรงเรียนในเยอรมันสอนวิชาพลเมืองศึกษาอย่างไร ดร.จานาน ตอบว่า ใช้วิธีการเรียนนอกสถานที่ เช่น พาไปพิพิธภัณฑ์ เป็นต้น เพราะเด็กๆ เรียนรู้ได้มากกว่าโดยผ่านทางสายตา แต่เมื่อเร็วๆ นี้ก็มีนวัตกรรมใหม่คือเกมคอมพิวเตอร์ที่สอนเรื่องศีลธรรม คุณธรรม ให้เด็กตระหนักในความรับผิดชอบ คำถามเรื่องความแตกต่างทางเชื้อชาติและการอยู่ร่วมกันในสังคมเยอรมัน ดร.จานาน กล่าวว่า มีผู้อพยพเข้ามาจากหลายประเทศเข้ามาทำงานประเภทไร้ทักษะนานกว่า 50 ปีมาแล้ว ปัจจุบันลูกหลานได้กลายเป็นส่วนหนึ่งของสังคมใหญ่ แต่ก็ไม่ใช่ว่าจะไร้ปัญหาเลย การเมืองคือทางแก้อย่างหนึ่ง เพราะสามารถเชื่อมโยงให้ทุกคนเป็นส่วนหนึ่งของสังคมได้ ทุกคนมีโอกาสเท่าเทียมกันทางการเมืองที่เปิดโอกาสให้เข้ามามีส่วนร่วมอย่างเท่าเทียมกัน ดร.วิชัย ตันศิริ ท้ายที่สุด ดร.วิชัย ตันศิริ ได้กรุณากล่าวสรุปว่า การสร้างพลเมืองเป็นเรื่องยากและยังไม่เคยมีรัฐบาลคณะไหนในประเทศไทยทำมาก่อน แต่เดิมนั้นคิดกันว่าการศึกษาคือการทำให้เกิดวิถีประชาธิปไตย เมื่อขยายการศึกษาภาคบังคับขึ้นไปเรื่อยๆ คนไทยมีการศึกษาโดยทั่วหน้า สังคมก็จะเป็นประชาธิปไตยไปเอง แต่ความจริงไม่เป็นเช่นนั้น วิถีชีวิตแบบประชาธิปไตยไม่ได้เกิดตามธรรมชาติ แต่ต้องสร้างขึ้นมา ต้องสอนให้เป็น แต่ก็ไม่ใช่การสอนว่าในรัฐธรรมนูญเขียนอะไรไว้บ้าง ต้องสอนการเมืองเบื้องต้นก่อนโดยครูเป็นผู้ชี้แนะ และเลือกสิ่งที่จะนำมาสอนให้เหมาะกับอายุผู้เรียน เช่นเรื่องความยุติธรรมและความรับผิดชอบสามารถสอนได้ตั้งแต่อนุบาลถึงมัธยม สิทธิหน้าที่ต้องสอนระดับประถมขึ้นไป เช่นนี้เป็นต้น ครูสามารถนำปัญหาจริงต่างๆ เข้ามาให้ถกเถียงแสดงความเห็นกันในห้องเรียนได้ สังคมไทยไม่เคยสอนให้คนมีความคิดแตกต่าง เราจึงทะเลาะกันเพราะความคิดที่ต่างกัน เรื่องนี้รวมถึงการเมืองด้วย และสามารถทำได้ในทุกระดับตั้งแต่ท้องถิ่นถึงชาติ ต้องเรียนรู้ที่จะแบ่งปันอำนาจกันระหว่างผู้ชนะและผู้แพ้ สิ่งที่สอนยากที่สุดคือเรื่องค่านิยมเพราะสอนตรงๆ ไม่ได้ อาจต้องใช้วิธีการ role model บทบาทสมมติแทน เพราะมนุษย์เลียนแบบผู้อื่นและเรียนรู้จากการเลียนแบบ อย่างไรก็ตาม การสร้างพลเมืองโดยให้นักเรียนเข้าไปทำกิจกรรมทำประโยชน์ให้สังคมอย่างเดียวก็ยังไม่พอ ต้องมีการวิเคราะห์ควบคู่กันไปด้วย ครูมีหน้าที่ช่วยให้เกิดการวิเคราะห์วิจารณ์เช่นนี้ เราต้องมอง civic education อย่างเป็นองค์รวม ดูร่วมกับวิชาอื่นๆ เช่น ประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม เป็นต้น ครูพันธุ์ใหม่ต้องรู้เรื่องการเมืองอย่างกว้างขวาง ทั้งเสรีประชาธิปไตย สังคมนิยม ประชาธิปไตย ฯลฯ ถ้าครูเข้าใจพื้นฐานถ่องแท้ก็จะไม่กลัวคำถามจากนักเรียน ท้ายที่สุดคือการสร้างค่านิยม เมื่อก่อนเราเคยสอนวิชาหน้าที่พลเมืองและศีลธรรม ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของวิชาสังคมศึกษา จึงอาจจะเน้นน้อยเกินไป ระหว่างเก่งกับดีนั้น ความดีต้องมาก่อน หากสร้างอุปนิสัยที่ดีได้แล้ว ความเก่งก็จะตามมา เพราะเด็กที่ขยัน มีวินัย ซื่อสัตย์สุจริต รู้จักใช้เวลาให้เป็นประโยชน์ก็จะเรียนดีไปเอง การสร้างอุปนิสัยจึงเป็นสิ่งสำคัญตั้งแต่อนุบาล บรรยากาศในห้องสัมมนา