สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ไปดู Civic Education ที่เยอรมัน (ตอนที่ 3) มนุษย์ไม่มียีนประชาธิปไตยในตัวเอง

ทิพย์พาพร ตันติสุนทร

เวลาย่ำค่ำ วันที่ 11 เมษายน 2553

หลังจากทุกคนเก็บของเข้าที่พักล้างหน้าล้างตาเรียบร้อยแล้ว ก็เดินชมบริเวณโดยรอบปราสาทไอชโฮลซ์ (Castle of Eichholz) ในยามเย็นก่อนค่ำ อากาศเย็นสบายไม่ถึงกับหนาว บรรยากาศโพล้เพล้ เงียบสงบ มีแต่ตัวปราสาทตั้งเด่นตระหง่านบอกเล่าเรื่องราวแห่งยุคสมัยที่ผ่านความบอบช้ำสู่ความรุ่งเรือง จากปราสาทที่เคยเป็นที่พำนักของครอบครัวผู้มีอันจะกิน สู่ศูนย์อบรมวิชาการทางการเมือง เป็นที่บ่มเพาะพลเมืองเยอรมันให้เติบใหญ่ทางความคิดประชาธิปไตย และมีความกล้าแข็งพอที่จะยืนหยัด เชิดหน้าในสายตาของชาวโลกได้อีกครั้ง

เวลา 17.00 น. ชาวคณะทุกคนพร้อมหน้ากันที่ห้องอาหารในปราสาท ดร.ปีเตอร์ เฮเฟล (Dr.Peter Hefele) เจ้าหน้าที่ระดับสูงของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ผู้ดูแลกิจการด้านทวีปเอเชีย รออยู่แล้วเพื่อต้อนรับ และมีล่ามคนสวยอายุไม่น่าจะเกิน 30 ปี ชื่อ แองเจลิกา ชมิดท์ (Angelika Schmidt) ทำหน้าที่เป็นล่ามแปลระหว่างการประชุมตลอด 10 วันที่อยู่ในเยอรมัน แต่ก่อนจะรับประทานอาหารค่ำ ดร.ปีเตอร์ ได้กล่าวต้อนรับอย่างเป็นทางการ ด้วยสาระสำคัญของโครงการว่า “ประชาธิปไตย” ทำให้เราซึ่งไม่เคยได้รู้จักกันเลย ได้มาพบกันที่นี่

(จากซ้าย) คุณฐานะทัด พุทธสุวรรณ สมาคมพัฒนาประชากรและชุมชน Mrs. Angelika Schmidt (ล่าม) คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร สถาบันนโยบายศึกษา Dr. Marlies Salazar หัวหน้าคณะผู้ดูแลตลอดการประชุม 10 วัน คุณวิโรจน์ เพ็งสาและ จากสภาผู้แทนราษฎร และรองเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร คุณคัมภีร์ ดิษฐากร

และเชื่อว่าการมาอยู่ในเยอรมันช่วง 10 วันนี้ ทุกคนจะได้ร่วมคิด ร่วมแลกเปลี่ยน ไม่เพียงระหว่างชาวเอเชียด้วยกัน แต่รวมถึงชาวเยอรมันด้วย หลักที่ทำให้ประชาธิปไตยในเยอรมันเดินไปได้ ก็คือการมีหลักคิด ทัศนคติ และหลักการปฏิบัติที่เป็นประชาธิปไตย ทั้ง 2 สิ่งนี้ต้องสนองตอบต่อกันภายใต้ระบบการศึกษาเพื่อสร้างและพัฒนาพลเมือง โดยการให้การศึกษาทางการเมือง (Political Education) แก่ชาวเยอรมันทุกคนให้ได้มีส่วนร่วมทางการเมือง เมื่อเยอรมันมีความสำเร็จ มีเสถียรภาพ ทั้งการเมือง เศรษฐกิจ และสังคมแล้ว จึงได้จัดให้มีโครงการต่างๆ มากมายทั้งในและต่างประเทศ เพื่อสนับสนุนแนวทางประชาธิปไตยนี้ สู่ประชาคมโลกด้วย อาจเรียกได้ว่า แนวคิดประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วมของเยอรมันนี้ได้ถูกส่งออกจากประเทศเยอรมัน โดยกระบวนการทำงาน การใช้ชีวิตของคนเยอรมันเอง ผ่านสถานทูต องค์กรความร่วมมือระหว่างประเทศระดับรัฐบาล และมูลนิธิทางการเมืองของเยอรมันที่ได้รับเงินจากกระทรวงความร่วมมือทางเศรษฐกิจระหว่างประเทศ ซึ่งมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ก็อยู่ในข่ายนี้ด้วย

จึงกล่าวได้ว่า การทำงานของมูลนิธิทางการเมืองนั้นได้ทำหน้าที่ส่งเสริมในการให้ความรู้ และความคิดทางการเมือง (Political Education) แก่ประชาชนนอกระบบการศึกษา เพื่อให้ประชาชนมีความเข้าใจในระบอบการปกครองและกลไกการปกครองของประเทศ เป็นการเพิ่มทักษะประชาธิปไตยแก่ประชาชนทุกคน ซึ่งทำคู่ไปกับการศึกษาในระบบ ดังนี้ การเมืองและการศึกษา (Politics and Education) จึงตีคู่ไปด้วยกัน

วันที่ 12 เมษายน 2553

ปราสาทไอชโฮลซ์ (Castle of Eichholz) ศูนย์กลางการศึกษาทางการเมือง (Political Education Centre) ของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์

ห้องเรียนเช้านี้ คือ เรื่องความเป็นมาในการจัดการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education) ของประเทศเยอรมัน เป็นการสนทนากับ ดร.เวอร์เนอร์ บลูเมนทอล (Dr. Werner Blumenthal) หัวหน้าศูนย์ศึกษา (Head of Education Centres) ของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ซึ่งมีอยู่หลายศูนย์ในประเทศเยอรมัน และมีที่อิตาลีด้วย

ดร.เวอร์เนอร์ ได้แนะนำให้รู้จักปราสาทไอชโฮลซ์ ที่ได้กลายมาเป็นศูนย์ฝึกอบรมการให้การศึกษาทางการเมืองของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ตั้งแต่ปี 1955 ซึ่งมูลนิธิเองมีเจ้าหน้าที่ชาวเยอรมันอยู่ทั่วโลก 550 คน มีสำนักงานใหญ่ 2 แห่ง คือ แห่งแรกที่ เซนต์ ออกุสติน (St. Augustin) ตั้งอยู่ชานกรุงบอนน์ และแห่งที่สอง ตั้งขึ้นภายหลังการรวมประเทศเสร็จในปี 1990 อยู่ที่กรุงเบอร์ลิน (Berlin)

ดร.เวอร์เนอร์ กล่าวว่า เรื่องการสร้างพลเมืองใหม่ของเยอรมันภายหลังสงครามโลกครั้งที่สองนั้น ต้องมี 2 เรื่อง คือ เรื่องการเมือง (Politics) และเรื่องการศึกษา (Education) ความเข้าใจทั้ง 2 เรื่อง ต้องไปพร้อมกันในการสร้างสังคมประชาธิปไตย เรื่อง ประชาธิปไตย จะได้เข้าใจตั้งแต่เด็ก เป็นการสร้างความเข้าใจร่วมกัน (mutual understanding) ทั้งเรื่องการเมืองและการศึกษาทั่วไป เป็นสองคำที่โดยปกติจะเน้นทางการเมือง แต่ต้องไม่ลืมว่าการศึกษา (Education) มีบทบาทเป็นกลางที่สำคัญในการทำหน้าที่ให้เกิดการเรียนรู้อย่างยั่งยืน สิ่งที่เราพบเห็นข่าวทางโทรทัศน์ ได้ยินทางวิทยุ ล้วนไม่ใช่การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง หรือพัฒนาพลเมือง หากแต่เป็นเพียงการรับข้อมูลข่าวสารทางการเมืองเท่านั้น (Political Information)

ดร.เวอร์เนอร์ กล่าวว่า ด้วยเหตุที่ “มนุษย์ไม่ได้มียีนประชาธิปไตยมาตั้งแต่เกิด เขาจึงไม่ได้เกิดมาเพื่อเป็นนักประชาธิปไตย นักประชาธิปไตยจึงต้องถูกสร้างขึ้น” ด้วยวิธีการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education) การสร้างการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองในประเทศเยอรมันจึงมีประวัติศาสตร์และความเป็นมา โดยมีเป้าหมายชัดเจนว่าต้องการอะไร สังคมเยอรมันที่บอบช้ำจากสงครามโลกครั้งที่ 2 ต้องตอบโจทย์ที่ต้องการเดินไปสู่เป้าหมาย โดยใช้เครื่องมือสำคัญ คือ

ส่งเสริมคุณค่าประชาธิปไตย
การให้ข้อมูล ความรู้เกี่ยวกับสังคมและกฎหมาย
ส่งเสริมกิจกรรมการมีส่วนร่วมทางสังคม
ให้ความรู้ทางการเมือง ปลูกฝังทัศนคติการวิพากษ์วิจารณ์ และมีความคิดเห็นของตนเอง

เครื่องมือเหล่านี้ถูกนำมาใช้เพื่อไปสู่เป้าหมายหลัก คือ ผนึกรวมชาติเยอรมันให้เป็นหนึ่งเดียว ถนนทุกสาย การกระทำทุกการกระทำ และทุกความคิด ต้องตระหนักถึงความล้มเหลวจากระบบเผด็จการ และต้องมุ่งสู่ระบอบประชาธิปไตยโดยมีจุดหมายปลายทางที่การรวมชาติ การมีธงชาติของตนเอง และการได้ร่วมร้องเพลงชาติด้วยกัน การพัฒนาประเทศของเยอรมันด้วยการสร้างระบบการศึกษาเพื่อสร้างคนให้มีความคิดเพื่อส่วนรวมและมีความรับผิดชอบต่อสังคม จึงได้พัฒนาต่อยอดสู่ความสำเร็จตั้งแต่ปี 1960 อันเป็นยุคเศรษฐกิจเฟื่องฟู (Economic Miracle) ภายหลังสงครามโลกเพียง 15 ปี และพัฒนาไม่หยุดยั้งทั้งเศรษฐกิจ สังคม การเมือง จนกระทั่งสามารถรวมประเทศเป็นเอกภาพได้ในปี 1990

ดร.เวอร์เนอร์ กล่าวว่า การให้การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education) ในระบอบประชาธิปไตย เป็นอะไรที่ต้องการการเลี้ยงดูให้เติบโตไม่สิ้นสุด เป็นการสร้างระบบการศึกษาใหม่ (Re-education) ที่มองเห็นแต่ด้านบวก (optimistic) การสร้างระบอบประชาธิปไตยภายหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 จึงเป็นการเริ่มต้นที่ถูกทางสำหรับชาวเยอรมัน การศึกษาเพื่อพัฒนาพลเมืองจึงเป็นการศึกษาเพื่อประชาธิปไตย ซึ่งมี 2 ด้าน คือ การศึกษาทางการเมืองในระบบโรงเรียน เป็นการป้อนความรู้ระบบโครงสร้างอำนาจทางการเมือง และการศึกษาทางการเมืองนอกระบบ สำหรับทุกเพศ ทุกวัย ทุกสาขาอาชีพ ให้มีพื้นฐานการมีส่วนร่วมทางการเมือง

เรื่องแนวทางการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองนี้ ผู้นำรัฐบาล และองค์กรต่างๆ จะใช้โอกาสในการพูดเรื่องการสร้างพลเมืองของประเทศเป็นการทั่วไปอยู่เสมอ เพื่อตอกย้ำให้ไปในทิศทางเดียวกัน และเป็นสาระหลักของการสร้างคนและสร้างชาติ ซึ่งเรื่องดังกล่าวนี้ รัฐบาลจะไม่ทำเองโดยตรงทั้งหมด แต่จะกระจายความรับผิดชอบในที่องค์กรทางการเมือง อาทิ พรรคการเมือง มูลนิธิทางการเมือง และองค์กรที่ไม่แสวงหากำไรให้เข้ามาทำงานด้านนี้อย่างเต็มที่ ตั้งแต่ระดับท้องถิ่นจนถึงระดับชาติ โดยได้รับการสนับสนุนจากรัฐบาล สำหรับมูลนิธิทางการเมืองต่างๆ มีฐานะเป็นเอกเทศ ไม่ตกอยู่ภายใต้อิทธิพลของพรรคการเมือง และดำเนินงานอย่างโปร่งใส มูลนิธิเหล่านี้ได้มีบทบาทในการสร้างวัฒนธรรมทางการเมืองที่ให้คนเคารพความคิดเห็นของผู้อื่น ไม่ทะเลาะกันอย่างรุนแรง โดยยอมรับความคิดเห็นที่แตกต่างกัน โดยเฉพาะให้ความสำคัญกับความคิดเห็นของคนส่วนน้อย ซึ่งสิ่งเหล่านี้เป็นหลักการสำคัญของประชาธิปไตย

ดร.เวอร์เนอร์ บอกว่า ต้องขอบคุณระบบการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education) ที่ทำให้ทุกวันนี้เยอรมันมีประชาธิปไตยที่เข้มแข็ง และด้วยคุณค่าของประชาธิปไตย ทำให้เรากินอยู่อย่างมีศีลธรรม (Eating with Morality) ประชาธิปไตยสอนให้คนอยู่รอด รู้ว่าจะหากินและอยู่รอดได้อย่างไร โดยที่สังคมอยู่ได้และเริ่มจัดบ้านเมืองเข้าที่เข้าทาง จัดระบบสวัสดิการเข้าสู่ระบบการเมือง ทำให้คนเยอรมันเข้าใจมากขึ้นว่า ประชาธิปไตยจะให้อะไรกับประชาชน พรรคการเมืองเข้ามาทำหน้าที่อะไร คนที่ทำงานด้านการศึกษาเพื่อพลเมือง ก็จะเชื่อมโยงกับพรรคการเมือง เกิดคำสำคัญที่ว่า “การมีส่วนร่วม” (participation) การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education) จึงเกิดจากภายในสังคมเยอรมันเอง ไม่ใช่นำมาจากภายนอก และด้วยการศึกษาลักษณะนี้ จึงต้องจัดให้มีการศึกษาทางการเมือง (Political Education) ควบไปด้วย

ความสำเร็จของเยอรมันตะวันตกในทศวรรษที่ 1960 โดยเฉพาะความรุ่งเรืองทางเศรษฐกิจ (Economic Miracle) ปฏิเสธไม่ได้เลยว่าส่วนหนึ่งเกิดจากการวางรากฐานทางสังคมใหม่โดยใช้กระบวนการการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education) โดยมีการให้การศึกษาทางการเมือง (Political Education) ด้วย

การศึกษาดังกล่าวนี้ จะเป็นวิธีการที่จะทำให้ประชาชนเยอรมันโดยทั่วไปได้กลายเป็นพลเมืองที่เข้ามามีส่วนร่วมทางการเมือง เป็นวิธีการสำคัญในการส่งผ่านค่านิยมประชาธิปไตย และทำให้ประชาชนมีความเชื่อมั่นว่าตนมีขีดความสามารถที่จะมีส่วนร่วม มีบทบาททางการเมือง และเชื่อในพลังของตน ซึ่งเป็นความพยายามอย่างยิ่งยวดที่จะไม่ให้ระบอบเผด็จการหวนกลับมาอีก

หากเทียบประสบการณ์การศึกษาในระบอบเดิมของเยอรมันนั้น มีลักษณะให้การอบรมสั่งสอนทางการเมืองแก่ประชาชน และถูกระบอบนาซีนำไปใช้ให้ผู้ถูกปกครองมีทัศนคติการมองโลกแบบตามผู้นำ การศึกษาสมัยเก่าจึงเป็นการศึกษาที่ผู้เรียนเป็นผู้รับฟังเพียงฝ่ายเดียว ส่วนผู้สอนคือผู้ให้ความรู้ ความกระจ่างแต่ฝ่ายเดียวเช่นกัน ทำให้ผู้เรียนไม่ได้มีโอกาสบรรลุนิติภาวะทางความคิด ผู้เรียนไม่มีคามสามารถในการแยกแยะความขัดแย้งต่างๆ ได้

ที่สำคัญที่สุดสำหรับเป้าหมายของการให้การศึกษาทางการเมือง (political education) ก็คือ การสร้างความสามารถของพลเมืองในการวิพากษ์วิจารณ์ อันเป็นการปลดปล่อยอิสรภาพทางความคิดให้กับทุกคน โดยเฉพาะคนด้อยโอกาสทางสังคม เช่น กรรมกร

การให้การศึกษาทางการเมืองจึงมีความชอบธรรมที่จะปูทางให้พลเมืองมีความรู้และมีความพร้อมที่จะมีส่วนร่วมทางการเมืองด้วยวิจารณญาณ และกล้าที่จะวิพากษ์วิจารณ์ไม่ใช่แค่พร้อมที่จะมีส่วนร่วม มิเช่นนั้นอาจจะกลายเป็นเพียงผู้ตามที่เข้าไปร่วมกับผู้อื่นเท่านั้น

หลักการพื้นฐานสำคัญเพื่อการศึกษาทางการเมือง 3 ประการ ซึ่งมูลนิธิทางการเมืองและองค์กรทั้งภาครัฐและเอกชนจะต้องยึดถือ คือ

ภาพด้านหลังปราสาท
หันสู่สวนและสนามหญ้าขนาดใหญ่

1. ห้ามชี้นำทางความคิด การให้การศึกษาทางการเมืองนั้น ห้ามผู้สอนไม่ให้ชักนำหรือโน้มน้าวให้เห็นหรือเข้าใจความคิดทางการเมืองเพียงด้านใดด้านหนึ่งว่าถูกต้องที่สุด ซึ่งจะเป็นการครอบงำทางความคิดของผู้เรียน

2. การสอนต้องนำเสนอข้อพิพาท ข้อขัดแย้งด้านจุดยืนต่างๆ ทางวิชาการ ทางด้านการเมืองตามข้อเท็จจริงที่เกิดขึ้น เพื่อให้เกิดข้อถกเถียง เป็นการให้การศึกษากรณีทางการเมืองต่างๆ เพื่อแสดงจุดยืนที่แตกต่างกัน และแสดงถึงความรับผิดชอบ

3. ห้ามองค์กรและสถาบันทางสังคมต่างๆ ชี้นำทางความคิดต่อบุคคล ความคิดและความเชื่อทางการเมืองต้องเกิดจากวิจารณญาณของแต่ละบุคคล ไม่ตกอยู่ภายใต้อิทธิพลขององค์กรหรือสถาบันที่ตนสังกัด

สำหรับมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ได้จัดให้มีโครงการ การให้การศึกษาทางการเมือง (Political Education Program) ตลอดทั้งปี ทุกกลุ่มอาชีพ ทุกเพศ ทุกวัย ถ้ากลุ่มเป้าหมายเป็นนักเรียน ก็จะจัดแคมป์ (Civic Education Camp) โดยส่งจดหมายเชิญตรงไปที่ผู้อำนวยการโรงเรียนให้ส่งนักเรียนเข้าโครงการได้ 2 คน ให้ระบุชื่อมา ทางมูลนิธิก็จะเชิญนักเรียนเข้าด้วย โดยหยุดเรียนได้ถือเป็นสิทธิพิเศษ และนักเรียนที่ผ่านโครงการแล้ว ก็สามารถแนะนำชื่อเพื่อนไว้ที่มูลนิธิ เพื่อที่จะได้รับโอกาสในการเข้าค่ายในครั้งต่อไป ทำให้การให้การศึกษาทางการเมืองนอกระบบแก่เยาวชนประสบผลสำเร็จอย่างรวดเร็วด้วยความร่วมมือจากองค์กรและสถาบันที่เกี่ยวข้อง รวมถึงองค์กรธุรกิจเอกชนด้วย ก็จะมีการเข้ารับการอบรมทางการเมืองอยู่เสมอ โดยไม่เสียค่าใช้จ่ายแต่อย่างใดเช่นกัน

การให้การศึกษาทางการเมืองลักษณะนี้ จึงเป็นกระบวนการเรียนรู้พิเศษที่แตกต่างจากการศึกษาในระบบโรงเรียน ทำให้คนไม่เฉื่อยทางการเมือง ไม่ปล่อยให้การเมืองอยู่ในมือของนักการเมืองแต่เพียงกลุ่มเดียว การเมืองจึงเป็นเรื่องของทั้งปัจเจกบุคคล และเป็นเรื่องส่วนรวมในคราวเดียวกัน

นับว่าเป็นกุศโลบายที่แยบยล ไม่ปล่อยให้ความรับผิดชอบทางการเมืองอยู่ในมือของคนใดคนหนึ่ง หรือกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง แต่เป็นความรับผิดชอบร่วมกันของคนทั้งสังคม

การให้ความรู้ทางการเมือง (Political Education) จึงเป็นการกระตุ้นให้พลเมืองมีสำนึกรับผิดชอบทางสังคม ไม่ใช่แสวงหาแต่ประโยชน์สุขส่วนตนในฐานะปัจเจก โดยไม่ใส่ใจต่อทุกข์-สุขของส่วนรวม

การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง (Civic Education) จึงเป็นอาณัติทางการเมืองที่ระบุไว้ในรัฐธรรมนูญของเยอรมัน (Basic Law) ประสบการณ์ของเยอรมันบอกเราชัดเจนว่า การศึกษาที่สำคัญยิ่ง ไม่ได้อยู่แต่ในโรงเรียน หากอยู่ในสังคมใหญ่รอบตัวเรา การศึกษาทางการเมือง (Political Education) แก่พลเรือนนอกโรงเรียนที่มีอยู่อย่างต่อเนื่อง คือ ส่วนประกอบชิ้นสำคัญของการสร้างวัฒนธรรมประชาธิปไตย และทำให้เพิ่มจำนวนนักประชาธิปไตยในประเทศเยอรมันไม่สิ้นสุด

เพราะระบอบประชาธิปไตย ต้องการพลเมืองที่เป็นนักประชาธิปไตย

(อ่านต่อฉบับหน้า)