ชุมชนกับการจัดการสิ่งแวดล้อม เสวนา “ชุมชนกับการจัดการสิ่งแวดล้อม” ที่เกาะยาวน้อย จังหวัดพังงา เมื่อวันเสาร์ที่ 27 กุมภาพันธ์ 2553 จัดที่โรงเรียนเกาะยาววิทยา อ.เกาะยาว จ.พังงา โดยมีผู้เข้าร่วมเสวนาชาวเกาะ ที่มีทั้งครู อาจารย์ สมาชิกสภาเทศบาล สมาชิกสภา อบต. ผู้ประกอบการที่พักโฮมสเตย์ รีสอร์ท และเยาวชน ทั้งหมด 62 คน การเสวนาครั้งนี้ มีวิทยากร 3 ท่านนำการเสวนา คือ คุณธนาวัชณ์ แก้วพงศ์พันธุ์ นักวิชาการอิสระ เรื่อง “ชุมชนและการจัดการสิ่งแวดล้อม” คุณสุธิดา รัฐกาญจน์ นักสถาปนิก เรื่อง “การจัดการสิ่งแวดล้อมของชาวเกาะ : ประสบการณ์จากต่างประเทศ” และ คุณธงชัย ภู่วชิรานนท์ ผอ.สำนักสิ่งแวดล้อม ภาค 15 ซึ่งดูแล 5 จังหวัด คือ ภูเก็ต พังงา กระบี่ ตรัง และสตูล ให้ความรู้เรื่อง “การบริหารจัดการทรัพยากรสิ่งแวดล้อมธรรมชาติทั้งในด้านสิ่งแวดล้อมเพื่อชุมชน การท่องเที่ยวและเพื่อพัฒนาเศรษฐกิจ” โดย คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ผู้อำนวยการร่วม สถาบันนโยบายศึกษา เป็นผู้ดำเนินรายการ บรรยากาศการเสวนา คุณธนาวัชณ์ แก้วพงศ์พันธุ์ นักวิชาการอิสระ ได้ชวนผู้ร่วมเสวนาคำนึงถึงสิทธิของชุมชนที่ได้ตราไว้ในรัฐธรรมนูญ ในการทำหน้าที่และรับผิดชอบต่อการดูแลรักษาและปกป้องทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ซึ่งคนนอกชุมชนไม่มีสิทธิที่จะมาทำอะไรบนเกาะยาวน้อยได้ หากคนบนเกาะไม่ให้ความร่วมมือ ทุกวันนี้บนเกาะยาวน้อยมีสถานประกอบการเพิ่มขึ้นเพื่อการท่องเที่ยวปรากฏให้เห็นอยู่ตลอดแนวรอบเกาะ ไม่ว่าจะเป็นโรงแรม โฮมสเตย์ รีสอร์ท ซึ่งส่วนใหญ่สร้างขึ้นเพื่อบริการชาวต่างชาติ โดยขาดการคิดร่วมกันของชาวเกาะยาวน้อย ทำให้การบริหารจัดการทรัพยากรบนเกาะไม่ว่าจะเป็นอาหาร น้ำ พืช ป่าไม้ ไฟฟ้า รวมไปถึงขยะ เป็นไปอย่างไร้ทิศทางจากการที่ขยะมีปริมาณเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็วและกำลังเป็นปัญหารบกวนชาวเกาะยาวน้อยด้วยกันเอง ซึ่งส่งผลต่อทัศนียภาพและกลิ่นเหม็น ก่อผลกระทบต่อคุณภาพชีวิตและสิ่งแวดล้อม ปัญหาที่กล่าวมานี้จำเป็นที่คนในชุมชนเกาะยาวน้อยจะต้องตระหนักถึงสิทธิ หน้าที่ และความรับผิดชอบของตนเองที่จะต้องช่วยกันคิดหาทางแก้ปัญหา และหามาตรการเพื่อป้องกันปัญหาที่จะตามมาอีกมาก ที่สำคัญชุมชนต้องคิดหาทางช่วยกันบริหารจัดการเรื่องขยะจากทุกครัวเรือน อันเป็นการจัดการตั้งแต่ต้นทาง โดยการคัดแยกขยะที่เป็นกระดาษ พลาสติก ขวดแก้ว ที่สามารถนำมาทำประโยชน์เพื่อใช้ได้อีก และขยะที่เป็นกากใยธรรมชาติ และเศษอาหารซึ่งสามารถย่อยสลายกลายเป็นปุ๋ยธรรมชาติได้ หากทุกครัวเรือนสามารถแยกได้ดังนี้ ก็จะเหลือขยะอีกเพียงน้อยนิดที่เทศบาลจะนำไปจัดการเป็นการส่วนรวม ซึ่งจะทำให้ปัญหาขยะสามารถแก้ไขได้ง่ายขึ้น คุณสุธิดา รัฐกาญจน์ นักสถาปนิก ผู้มีประสบการณ์ด้านการออกแบบโรงแรมชั้นนำทั้งในและต่างประเทศ ได้ชวนชาวเกาะยาวน้อยร่วมกันแลกเปลี่ยนประสบการณ์ เรื่องการจัดการทรัพยากรของเกาะให้มีความสะอาด น่าอยู่ โดยการฉายภาพเปรียบเทียบจากเกาะในต่างประเทศที่เขาสามารถบริหารจัดการให้เกาะยังคงรักษาสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติไว้อย่างดี เพื่อชาวเกาะและทำให้นักท่องเที่ยวอยากมาจำนวนมาก ซึ่งในต่างประเทศนั้นเขามีมาตรการดูแลเกาะและคัดกรองนักท่องเที่ยวด้วยมาตรการที่เป็นมิตรกับธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม และไม่ขัดต่อขนบประเพณีของชาวเกาะ อาทิ การเลือกนักท่องเที่ยวที่มีคุณภาพ การไม่ให้คนนอกเกาะนำอาหารและเครื่องดื่มทุกชนิดเข้ามาในเกาะ การจำกัดจำนวนนักท่องเที่ยวที่จะมาพักบนเกาะ เพื่อรักษามาตรฐานการท่องเที่ยวเชิงนิเวศน์ให้เกาะมีความน่าอยู่ตลอดไป โดยที่ชาวเกาะยาวน้อยส่วนใหญ่เป็นชาวไทยมุสลิม มีชาวไทยพุทธ อยู่ประมาณ 10% อาชีพส่วนใหญ่ทำสวนยาง และทำการประมง การรักษาทรัพยากรธรรมชาติ สิ่งแวดล้อมทั้งบนบกและในน้ำรอบๆ เกาะ จึงเป็นสิ่งจำเป็นเพื่อให้ชาวเกาะมีสภาพแวดล้อมในการดำรงชีพที่ดีและยั่งยืน คุณสุธิดา บอกว่า จากประสบการณ์ที่ได้ไปออกแบบโรงแรมตามเกาะและริมชายหาดทั้งในและต่างประเทศนั้น สามารถบอกได้เลยว่าไม่ว่าจะเป็นเกาะ หรือชายหาดที่มีทรายขาวละเอียดนั้น ที่ประเทศไทยนั้นสวยที่สุด อุดมสมบูรณ์ที่สุด จึงอยากฝากให้ชาวเกาะยาวน้อยช่วยกันคิดร่วมกันทุกฝ่ายว่าเราอยากให้ทิศทางของเกาะเป็นอย่างไรในอนาคต ต้องมาช่วยกันคิดและวางแผน วันนี้เป็นเพียงการเริ่มต้นที่มาเปิดเวทีกันในเรื่องนี้ หลังจากวันนี้แล้วก็อยากให้ทุกคนที่มาวันนี้ได้นำไปชวนกันคิดและทำต่อ ภายหลังจากการนำเสวนาของวิทยากรทั้ง 2 ท่านแล้ว ผู้เข้าร่วมเสวนาที่มีทั้งสมาชิก อบต. เทศบาล ครู ชาวบ้าน และเยาวชน ได้อภิปราย ถกเถียงปัญหา และหนทางแก้ไขของเกาะยาวน้อยอย่างกว้างขวาง ตั้งแต่เรื่องบ่อขยะ ที่เป็นขยะจากการมีนักท่องเที่ยวเพิ่มขึ้น การทิ้งขยะไม่เป็นที่เป็นทาง ไฟฟ้าไม่พอใช้ น้ำจืดขาดแคลน โดยเฉพาะปีนี้แล้งมาก เกาะไม่มีระบบกักเก็บน้ำไว้ใช้ได้พอเพียงตลอดทั้งปี อีกทั้งสถานประกอบการเพื่อการท่องเที่ยวก็เพิ่มขึ้นทำให้ดึงเอาน้ำไปใช้มากขึ้น นอกจากนี้ เยาวชนอาสาที่ทำหน้าที่เก็บขยะบนเกาะก็แสดงความคิดเห็นว่า อยากให้ผู้ใหญ่มีความรับผิดชอบ และเป็นตัวอย่างที่ดีในการรักษาสิ่งแวดล้อม คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ผู้อำนวยการร่วม สถาบันนโยบายศึกษา ได้แลกเปลี่ยนประสบการณ์การขาดแคลนน้ำว่า น้ำในภาคใต้มีมากมายมหาศาล ฝน 8 เดือน แดด 4 เดือน เป็นคำกล่าวที่รู้กันทั่วไปในภาคใต้ รวมถึงเกาะที่นี่ด้วย ปัญหาน้ำจึงไม่ใช่การขาดแคลนน้ำจืด แต่เป็นปัญหาการบริหารจัดเก็บน้ำฝนอย่างไรให้มีดื่มกิน อาบ ใช้ได้ทั้งปี ซึ่งมีตัวอย่างจากการที่บ้านตามชายทะเลทำบ่อซีเมนต์เก็บน้ำไว้ใต้ดิน ใต้ถุนบ้าน โดยรับน้ำฝนจากหลังคาบ้านที่มีรางน้ำต่อยาวไปจนถึงบ่อพักน้ำ การทำบ่อพักน้ำฝนลักษณะนี้ ยังพบได้ในอาคารโรงเรียนขนาดใหญ่ที่จังหวัดชลบุรี และคอนโดนกนางแอ่น 10 ชั้น ที่จังหวัดนครศรีธรรมราช ทำให้นกนางแอ่นที่ชอบความเย็นและความชุ่มชื้นบินเข้ามาอาศัยอยู่เป็นจำนวนมาก ซึ่งเจ้าของโรงเรียนไม่ต้องจ่ายค่าน้ำประปาใช้มาหลายสิบปี และเจ้าของคอนโดนกนางแอ่นก็ไม่ต้องจ่ายค่าไฟฟ้าที่ต้องติดแอร์ในอาคารให้นกนางแอ่นมาอาศัย นอกจากนี้ยังมีตัวอย่างจากภาคอีสานที่ทุกครัวเรือนจะมีตุ่มมังกรตั้งอยู่รอบบ้าน เพื่อรองน้ำฝนไว้ใช้ในหน้าแล้งอีกด้วย จากตัวอย่างนี้ทำให้ผู้เข้าร่วมประชุมรู้สึกพอใจและมองเห็นการแก้ไขปัญหาเรื่องการจัดเก็บน้ำฝนไว้ใช้ได้ทั้งปี คุณธงชัย ภู่วชิรานนท์ ผอ.สำนักสิ่งแวดล้อม ภาค 15 กล่าวว่า การท่องเที่ยวเกี่ยวข้องกับหลายปัจจัย การจำกัดนักท่องเที่ยวที่จะเข้ามา ต้องคำนึงถึงประเด็นว่า เกาะมีพื้นที่เท่านี้ จะให้นักท่องเที่ยวเข้ามาได้กี่คน เมื่อเข้ามาแล้วต้องไม่ทำลายสิ่งแวดล้อม ไม่ทำลายวัฒนธรรมความเป็นอยู่ของชาวบ้าน เพราะฉะนั้น มีปัจจัยที่เกี่ยวข้องมากมาย ถ้ามองในฐานะที่ทำงานสำนักสิ่งแวดล้อม การที่มีคนเข้ามาเป็นจำนวนมาก ย่อมมีผลกระทบ ทั้งเรื่องอาหารการกิน ที่พักอาศัย สาธารณูปโภค น้ำ ไฟฟ้า ของเสียที่ออกมาจากคน ขยะ น้ำเสีย การขยายที่พักอาศัย ที่ทำกิน เหล่านี้ล้วนส่งผลกระทบต่อทรัพยากร รวมถึงทำให้ป่าไม้ลดน้อยลงไป เพราะฉะนั้น การจัดการสิ่งแวดล้อมในชุมชน เราต้องคิดก่อนว่า เราจะให้คนในพื้นที่กี่เปอร์เซ็นต์ นอกจากที่พักอาศัยของชาวบ้านแล้ว พื้นที่สำหรับจะต้องสร้างบังกะโลจะใช้แค่ไหน เรื่องน้ำเรามีพอหรือไม่ เรามีน้ำใช้แค่ไหนในแต่ละปี เรื่องไฟฟ้า ถ้าใช้มากเกินไปจะไม่พอกับความต้องการ น้ำเสียที่เกิดจากคน จะทำอย่างไร จะจัดการขยะอย่างไร เราต้องมีวิธีการจัดการ ต้องช่วยกันคิด เพราะว่าการจัดการขยะ น้ำเสีย ไม่ใช่สิ่งที่เลวร้าย ถ้าเราทำดีๆ ทำถูกต้อง จะไม่มีปัญหา เช่น การทำเกษตร การให้อาหารปลา ย่อมมีของเสีย อาหารปลา ขี้ปลา ปุ๋ยที่เราใส่บำรุงต้นไม้ เหล่านี้ล้วนหล่นลงสู่น้ำ เพียงแต่เรามองไม่เห็นหรือไม่ได้สังเกต ดังนั้น การจะทำอะไรก็แล้วแต่ ต้องหาวิธีจัดการตั้งแต่เริ่มต้นจนท้ายให้สำเร็จ ไม่ผลักภาระให้คนอื่น ถ้าเราคิดได้อย่างนี้ ทำได้แบบนี้ จะทำให้เราทราบได้ว่าจะให้นักท่องเที่ยวเข้ามาได้เท่าไหร่ ในเรื่องของบ่อขยะ สมมติว่าเรามีพื้นที่ 20-30 ไร่ ปริมาณขยะวันละ 10 ตัน บ่อขยะน่าจะใช้ได้ถึง 20 ปี แต่ถ้านักท่องเที่ยวเข้ามา แล้วเรามีบ่ออยู่เท่านี้ นักท่องเที่ยวเข้ามามากกว่าประชากรที่มีอยู่เท่าตัว เช่น มีประชากร 10,000 คน นักท่องเที่ยวเข้ามาอีก 10,000 คน บ่อขยะที่เคยประมาณว่าจะใช้ได้ประมาณ 20 ปี อาจใช้ได้น้อยลงเหลือแค่ 10 ปี เหตุผลนี้จะเป็นตัวชี้ว่านักท่องเที่ยวไม่ควรเข้ามาเกินจำนวนเท่าไหร่ต่อวัน ต่อเดือน หรือต่อปี เรื่องของน้ำ เรามีน้ำใช้เพียงเท่านี้ เราไม่รู้จะนำน้ำจากไหนมาเพิ่ม เราจะสามารถคำนวณได้ว่า ถ้าเรามีน้ำปริมาณเท่านี้ ชาวบ้านมีจำนวนเท่านี้ บางฤดูมีน้ำไม่พอ แบบนี้จะรับนักท่องเที่ยวได้กี่คน เมื่อนำปัจจัยหลายๆ ด้านมาพิจารณา มาปรึกษาหารือกัน จะสามารถบอกได้ว่านักท่องเที่ยวไม่ควรขึ้นเกาะเกินจำนวนเท่าใด นอกจากปัจจัยเรื่องสิ่งแวดล้อม ยังมีปัจจัยเรื่องเศรษฐกิจ หลายคนบอกว่า เมื่อมีการท่องเที่ยวเข้ามา อยากให้คนในพื้นที่มีอาชีพ เช่น การทำประมง ในส่วนตัวเห็นด้วย เพราะว่านักท่องเที่ยวที่เข้ามาแทนที่จะมาดูความสวยงามของชายหาดเพียงอย่างเดียว ยังสามารถมาดูเรื่องอาชีพของชาวบ้าน มาดูเรื่องวัฒนธรรม ศิลปะ ความเป็นอยู่ และถ้าไม่อยากให้ความเป็นอยู่ของชาวบ้านเปลี่ยนแปลง รายได้ของชาวบ้านที่ทำอาชีพนั้นๆ ต้องเพียงพอ เพื่อให้อยู่ได้ เช่น ถ้าชาวบ้านทำประมงแล้วรายได้ดี เขาจะไม่อยากเปลี่ยนอาชีพ เพราะเมื่อเปลี่ยนอาชีพต้องไปเริ่มเรียนรู้งานใหม่ ดังนั้นเราต้องคิดให้รอบด้าน ถ้าทำได้แบบนี้ ไม่จำเป็นที่จะให้คนนอกมาสร้างรีสอร์ท สร้างโรงแรม สร้างตึก เราทำบังกะโลในแบบของเราเองได้ ที่ดินของเราไม่จำเป็นต้องไปขาย เราต้องคิดใหม่ เป็นประเด็นที่เราต้องหันกลับมาดู มองรอบด้าน เพราะถ้าเรากำหนดทุกอย่างได้เอง และถ้าชุมชนมาพบปะพูดคุยกันบ่อยๆ เราจะตั้งตัวได้ เราต้องช่วยกัน ถ้าเราไม่ช่วยกันแล้วใครจะมาช่วยเรา ขอฝากไว้ว่า จุดอ่อนของการท่องเที่ยวคือทรัพยากรเสื่อม ถ้าทรัพยากรเสื่อมแล้วใครจะมาเที่ยว ดังนั้นเราต้องสร้างแรงจูงใจให้ได้ กล่าวสรุปโดยรวมแล้ว ชุมชนเกาะยาวน้อย ซึ่งมีประชากรอยู่ประมาณ 4,000 คน ส่วนใหญ่เป็นชาวมุสลิม มีอาชีพการเกษตรและประมง ลักษณะของเกาะมีความสวยงาม อยู่ไม่ห่างจากเกาะภูเก็ต ซึ่งใช้เวลาเดินทางระหว่างเกาะเพียง 45 นาที ทำให้มีการสัญจรไปมาระหว่างเกาะตลอดทั้งวัน มีนักท่องเที่ยวทั้งชาวไทยและต่างประเทศให้ความสนใจมาพักผ่อนชมธรรมชาติที่สวยงาม จนทำให้เกิดประชากรที่เป็นนักท่องเที่ยวเพิ่มขึ้น การบริหารจัดการสิ่งแวดล้อมบนเกาะเพื่ออยู่อาศัยและการท่องเที่ยว จึงเป็นหัวใจสำคัญ ซึ่งอยู่ที่คนทุกคนบนเกาะจะต้องร่วมกันพูดคุย ปรึกษาหารือกัน จนเป็นที่เข้าใจ ทั้งนี้ก็เพื่อวางแผนการใช้เกาะให้ถูกทิศทาง ทั้งในเรื่องการพัฒนาเกาะให้อยู่ในสิ่งแวดล้อมที่เหมาะสมแก่การอยู่อาศัย การพัฒนาเศรษฐกิจ เพื่อธำรงไว้ซึ่งวิถีที่มีศิลปวัฒนธรรมของชาวเกาะด้วย และสุดท้ายต้องคำนึงถึงการพัฒนาเพื่อการท่องเที่ยวเชิงนิเวศน์อย่างมีเงื่อนไขที่ไม่ทำลายทรัพยากรสิ่งแวดล้อมและธรรมชาติที่สวยงาม รวมถึงวัฒนธรรมอันดีงามของชาวเกาะซึ่งส่วนใหญ่เป็นชาวไทยมุสลิมที่มีวิถีชีวิตเรียบง่าย และรักความสงบ