สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

การบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมบนเกาะยาวน้อย ต้องเกิดจากกระบวนการมีส่วนร่วมของชุมชน

โดยนายธนาวัชณ์ แก้วพงศ์พันธุ์

เกาะยาว เป็นหมู่เกาะน้อยใหญ่ซึ่งแวดล้อมด้วยเกาะบริวาร 44 เกาะ ตั้งอยู่ในพื้นที่ทะเลฝั่งอันดามัน เป็นเกาะที่ได้รับการกล่าวขานว่าเป็นแหล่งท่องเที่ยวทางธรรมชาติอันบริสุทธิ์และงดงามด้วยสภาพของภูมิประเทศเป็นภูเขาทอดยาวตลอดแนวเหนือใต้ สลับกับที่ราบชายฝั่งทางด้านตะวันออก ธรรมชาติได้เติมแต่งให้มีหาดทรายอันสวยงาม เรียงรายด้วยหมู่เกาะ ผสมผสานกับน้ำทะเลสีเขียวมรกตปรากฏให้เห็นความหลากหลายทางชีวภาพและทรัพยากรชายฝั่งอันทรงคุณค่า ทอดยาวไปด้วยแนวป่าชายเลนแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำ ลดหลั่นไปตามโขดหินชายฝั่งซึ่งปกคลุมด้วยปะการังแข็งในพื้นที่ตำบลพรุใน แต่งแต้มด้วยหญ้าทะเลแหล่งอาหารทางธรรมชาติอันอุดมสมบูรณ์ของสัตว์ทะเล อยู่ในตำบลเกาะยาวน้อยมาเป็นเวลานาน

เกาะยาวน้อยและเกาะยาวใหญ่ มีเนื้อที่รวมกันประมาณ 137.6 ตารางกิโลเมตรหรือประมาณ 88,125 ไร่ มีพื้นที่ป่าประมาณ 53,361ไร่ เป็นพื้นที่ป่าสงวนจำนวน 13 ป่า พื้นที่ป่าชายเลนจำนวน 27,311 ไร่ ส่วนใหญ่อยู่บนเกาะยาวใหญ่ อยู่ในเขตการปกครองของจังหวัดพังงา การตั้งถิ่นฐานของประชาชนอยู่บนเกาะยาวน้อยประมาณ 4,049 คน และเกาะยาวใหญ่ประมาณ 8,068 คน รวมจำนวนประชากรประมาณ 12,117 คน (ไม่รวมประชากรแฝง) จำนวน 2,944 ครัวเรือน

เขตการปกครอง เกาะยาวน้อยและเกาะยาวใหญ่ได้รับการยกฐานะให้เป็นกิ่งอำเภอเมื่อปี พ.ศ. 2463 ต่อมาได้ประกาศให้เป็นอำเภอเกาะยาวเมื่อปี 2531 รวมระยะเวลาเป็นกิ่งอำเภอ 68 ปี ปัจจุบันแบ่งเขตการปกครองออกเป็น 3 ตำบล 18 หมู่บ้าน หนึ่งที่ว่าการอำเภอและองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 4 องค์กร ประกอบด้วย เทศบาลตำบลเกาะยาว องค์การบริหารส่วนตำบลเกาะยาวน้อย องค์การบริหารส่วนตำบลเกาะยาว และองค์การบริหารส่วนตำบลพรุใน ประชากรส่วนใหญ่นับถือศาสนาอิสลาม

ในช่วง 5-10 ปีที่ผ่านมา เกาะยาวน้อยได้รับการบอกเล่ากันปากต่อปากถึงความอุดมสมบูรณ์ทางธรรมชาติและอุปนิสัยของชาวชุมชนที่รักสงบตามวิถีชีวิตมุสลิมดั้งเดิม ทำให้นักลงทุนสนใจและต้องการพัฒนาพื้นที่เกาะให้เป็นแหล่งรองรับการขยายตัวของธุรกิจอุตสาหกรรมการท่องเที่ยวและการลงทุน ประกอบกับการคมนาคมขนส่งสะดวกรวดเร็วเพราะสามารถเดินทางได้จาก 3 จังหวัด คือ ภูเก็ต กระบี่ และพังงา ท่าเทียบเรือ 4 แห่ง ประกอบด้วยท่าเทียบเรือมะเนาะห์ ท่าเทียบเรือบ้านท่าเขา บ้านโล๊ะจาก ตำบลพรุใน และบ้านช่องหลาด ตำบลเกาะยาวใหญ่ ทำให้นักท่องเที่ยวจำนวนมากต้องการไปเยี่ยมชมความงามและสภาพแวดล้อมตามธรรมชาติที่ผสมผสานด้วยหาดทรายขาวสะอาด สลับอ่าวและทิวทัศน์ของเกาะน้อยใหญ่ในเขตพื้นที่ทะเลกระบี่ พังงา และภูเก็ต เรียงรายสลับซับซ้อนไปสุดปลายแหลมของเกาะยาวน้อยและยาวใหญ่ที่ทอดยาวไปตามแนวป่าสนทะเล ท่ามกลางป่าชายเลนอันอุดมสมบูรณ์ ในยามที่น้ำขึ้นและน้ำลงจะพบเห็นเรือของชาวประมงจอดอยู่เรียงราย ซึ่งเป็นวิถีชีวิตชาวประมงชายฝั่งขนาดเล็กที่ดำรงชีวิตตามวิถีชุมชนดั้งเดิม เป็นองค์ประกอบสำคัญของชุมชนอันทรงคุณค่าเป็นอย่างสูง

การขยายตัวของธุรกิจการอุตสาหกรรมการท่องเที่ยวและการลงทุนทำให้เกิดโรงแรม รีสอร์ท และโฮมสเตย์ เพื่อให้บริการนักท่องเที่ยวที่เป็นคนไทยและต่างชาติ ให้ได้มาสัมผัสความงามอันบริสุทธิ์ของเกาะยาว เป็นการแบ่งปันความสุขให้กันและกันบนผลประโยชน์ที่ไหลบ่าเข้ามาด้วยเม็ดเงินมหาศาล การจำกัดจำนวนนักท่องเที่ยวตั้งแต่ต้นทางถึงปลายทาง การวางแผนในการใช้พื้นที่ของเกาะให้เป็นแหล่งท่องเที่ยวที่ต้องการอนุรักษ์ต้องกำหนดร่วมกัน การพักอาศัยของผู้คนในพื้นที่และการใช้ชีวิตในขณะที่เป็นส่วนหนึ่งของชุมชนย่อมเป็นสิทธิ หน้าที่และความรับผิดชอบขององค์กรชุมชนท้องถิ่นดั้งเดิม ความพยายามของชุมชนโดยการกำหนดมาตรการป้องกันผลกระทบต่อคุณภาพชีวิตและสิ่งแวดล้อมเป็นบทบาทหน้าที่ของบุคคลทุกคนทั้งผู้ประกอบการ ชาวเกาะ นักท่องเที่ยว องค์กรของรัฐ รัฐวิสาหกิจ และภาคเอกชนที่เกี่ยวข้องในระดับท้องถิ่น ระดับจังหวัด ภูมิภาค ต่างมีบทบาท ภาระหน้าที่และความรับผิดชอบร่วมกัน ประชากรของชุมชนน้อยมากที่จะสำนึกรู้ได้ว่าหากไม่ร่วมกันกำหนดชะตากรรมของเกาะยาวน้อยในวันนี้จะเกิดความเสื่อมโทรมอย่างไรขึ้นในอนาคต

ประเด็นปัญหารูปธรรมท่ามกลางการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นคือ การบริหารจัดการทรัพยากรมนุษย์ การบริหารจัดการทรัพยากรดิน น้ำ ป่า อากาศ และความหลากหลายทางชีวภาพ การบริหารจัดการผู้ประกอบการและสถานบริการ การบริหารจัดการแบบบูรณาการและกระบวนการมีส่วนร่วมจากชุมชนตลอดจนการบังคับใช้กฎหมาย ซึ่งต้องเกิดจากชาวเกาะยาวน้อยทุกภาคส่วนให้ความสำคัญและร่วมมือทำหน้าที่ปกป้อง คุ้มครอง เยียวยาและแก้ไขปัญหาที่กำลังจะเกิดขึ้นบนเกาะยาวโดยยึดถือขนบธรรมเนียมประเพณีและวัฒนธรรมของชุมชนมุสลิมเป็นสำคัญ

ปัญหาเร่งด่วนที่ต้องได้รับการแก้ไข คือการจัดการขยะ แหล่งกำเนิดมลพิษและเกิดภาวะมลพิษที่สั่งสมมาเป็นเวลานานกว่า 15 ปี บนเนื้อที่ 2ไร่ ห่างจากที่ว่าการอำเภอเกาะยาวประมาณ 25 เมตร ตั้งอยู่ในแหล่งชุมชนและบ้านพักอาศัยหนาแน่น แต่ละวันมีชาวชุมชน 3-5 คน ทำหน้าที่คัดแยกขยะที่กองรวมกัน บางครั้งกองขยะส่งกลิ่นเหม็นจะมีรถของส่วนราชการมาไถและฝังกลบเพื่อปิดบังความเน่าเสีย ทั้งนี้ยังไม่มีข้อมูลรูปธรรมของสำนักอนามัยหรือสาธารณสุขอำเภอเกาะยาว ถึงผลกระทบที่เกิดขึ้นจากกองขยะทางด้านสุขภาพและอนามัย รวมทั้งกระบวนการตรวจสอบน้ำชั้นใต้ดินและน้ำผิวดินในพื้นที่โดยรอบบ่อขยะไปตรวจวัดค่าคุณภาพน้ำและคุณภาพของดิน ให้ปรากฏเป็นค่ามาตรฐานคุณภาพสิ่งแวดล้อมอันประกอบด้วย ค่ามาตรฐานคุณภาพน้ำ อากาศ เสียง และสภาวะอื่นๆ ของสิ่งแวดล้อม ซึ่งกำหนดเป็นเกณฑ์ทั่วไปสำหรับการส่งเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อม

ในการแก้ไขปัญหา การจัดการมลพิษของขยะ มีข้อเสนอเร่งด่วนจากองค์กรชุมชนให้ย้ายกองขยะออกไปจากพื้นที่เดิม ซึ่งก็ติดขัดเรื่องที่ดินแห่งใหม่ที่จะรองรับการจัดการขยะซึ่งมีทั้งหมด 5 แปลง ทั้งนี้ต้องผ่านกระบวนการรับฟังความคิดเห็นของประชาชน และสถานที่ตั้งต้องชอบด้วยกฎหมายหลายฉบับ ปัญหาการจัดการขยะในพื้นที่เกาะยาวน้อย เป็นเพราะขาดการบริหารจัดการตั้งแต่ต้นทางและการกำจัดไม่ถูกวิธี ภาวะมลพิษของขยะเป็นเพียงรูปธรรมหนึ่ง นอกจากปัญหาการจัดการพื้นที่ป่าไม้ ป่าสงวน ป่าชายเลน การจัดการแหล่งน้ำ และทรัพยากรชายฝั่ง สถานบริการและผู้ประกอบการ การเคารพวัฒนธรรมและวิถีชีวิตชุมชนมุสลิมดั้งเดิม ดังที่กล่าวเบื้องต้น ทุกปัญหาล้วนต้องการความร่วมแรงร่วมใจและแรงสนับสนุนจาก กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน ผู้นำชุมชนทางธรรมชาติ ผู้นำทางศาสนาและส่วนราชการแบบบูรณาการ

โครงการธนาคารขยะซึ่งเป็นแนวคิดริเริ่มของครู นักเรียนโรงเรียนเกาะยาววิทยา จะขยายผลไปสู่ครัวเรือน สถานประกอบการน้อยใหญ่ผู้ไม่คัดแยกขยะและทิ้งน้ำเสียลงแหล่งน้ำสาธารณะ รวมทั้งนักท่องเที่ยว ให้ถือเอาการจัดการขยะเป็นภารกิจเร่งด่วนโดยการกำหนดเป็นกติกาท้องถิ่นและพัฒนาการเป็นข้อบัญญัติองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นให้จำกัดการนำเข้าตั้งแต่ต้นทางก่อนนำลงเรือมาถึงปลายทางก่อนถูกนำไปสู่พื้นที่กำจัดมลพิษ

การแก้ไขปัญหาโดยการเปลี่ยนสถานที่ทิ้งขยะจากข้างที่ว่าการอำเภอเกาะยาว เพื่อให้ไปเป็นแหล่งกำเนิดมลพิษแห่งใหม่เป็นการแก้ที่ปลายเหตุ การจัดการปัญหามลพิษขยะเป็นเรื่องขององค์กรชุมชนผู้เป็นเจ้าของเกาะยาวน้อย ที่ต้องให้ความรู้และสร้างความเข้าใจถึงประโยชน์ของขยะที่สามารถสร้างรายได้อีกด้วย แต่ในทางตรงกันข้าม โทษของขยะก็สามารถก่อให้เกิดผลเสียที่ก่อมลพิษแก่ชุมชนได้โดยตรง มาตรการจัดการกับขยะของเสียตั้งแต่ครัวเรือนสู่ปลายทาง ล้วนเป็นการบริหารจัดการที่ต้องเกิดจากกระบวนการมีส่วนร่วมในความรับผิดชอบของชุมชนโดยรวม