รัฐไทยในทศวรรษหน้า เมื่อวันที่ 24 กันยายน 2552 สถาบันนโยบายศึกษา โดยการสนับสนุนของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ได้จัดงานสร้างสรรค์เสวนาสาธารณะ สู่ปีที่ 24 สถาบันนโยบายศึกษา เรื่อง “รัฐไทยในทศวรรษหน้า” ณ ห้องกมลทิพย์ โรงแรมสยามซิตี กรุงเทพฯ ได้รับเกียรติจากวิทยากรซึ่งเป็นนักวิชาการที่มากด้วยประสบการณ์ ได้แก่ ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช, ดร.สุวิทย์ เมษินทรีย์ ดร.ทิวากร แก้วมณี และ ศ.ดร.สมศักดิ์ ชูโต เป็นผู้ดำเนินรายการ มีผู้ให้ความสนใจเข้าร่วมเสวนา อาทิเช่น นักวิชาการ นักการเมือง ข้าราชการ นักธุรกิจ สื่อมวลชน และประชาชน เข้าร่วมถึง 117 คน เวทีการเสวนา (จากซ้าย) ดร.ทิวากร แก้วมณี, ศ.ดร.สมศักดิ์ ชูโต, ดร.สุวิทย์ เมษินทรีย์, ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช, ประธานสถาบันนโยบายศึกษา ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ประธานสถาบันนโยบายศึกษา กล่าวว่า ในช่วง 30 ปีที่ผ่านมา พลังกดดันจากภายนอก ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงที่สำคัญทางสังคม เศรษฐกิจ รวมทั้งในด้านวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของคนในรัฐ 2 ประการ คือ หนึ่ง ความเปลี่ยนแปลงในเรื่องของกฎหมายที่รัฐออกมา มีบทบัญญัติใหม่ๆ เข้ามามากมาย ซึ่งมีลักษณะพิเศษอย่างหนึ่งคือ บทบัญญัติเหล่านั้น เป็นไปในด้านของการจำกัดอำนาจหรือบทบาทของรัฐ และไปเพิ่มอำนาจให้กับส่วนที่อยู่นอกรัฐ โดยเฉพาะส่วนที่เคยถูกอำนาจจากส่วนกลางครอบงำมาก่อน ไม่ว่าจะเป็นสิทธิเสรีภาพของชุมชน ของประชาชน หรือแม้แต่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ได้มีการเปลี่ยนแปลงในเรื่องของการกระจายอำนาจ มีขั้นตอน มีงบประมาณที่ระบุไว้อย่างชัดเจน ส่งเสริมให้ประชาชนและกลุ่มพลังใหม่ๆ เข้ามามีบทบาทค่อนข้างมาก บรรยากาศในห้องสัมมนา สอง รัฐไม่ใช่ผู้กระทำหรือมีบทบาทหลักๆ ในทางสังคมแต่เพียงฝ่ายเดียวอีกต่อไป แต่ยังมีอำนาจเหนือรัฐที่เป็นอำนาจที่เกิดจากกระแสโลกที่เปลี่ยนแปลงไป ได้กำหนดเงื่อนไขต่างๆ ให้รัฐจำเป็นต้องกระทำ ที่เห็นได้ชัดก็คือ การสร้างมาตรฐานสากลที่รัฐไม่ได้มีส่วนร่วม แต่เป็นการสร้างตามมาตรฐานและคุณภาพของประเทศที่เขามีความก้าวหน้าแล้ว เช่น มาตรฐานในเรื่องของหลักการประชาธิปไตย สิ่งแวดล้อม สันติภาพ ในการค้าระหว่างประเทศต่างๆ สิ่งเหล่านี้เป็นมาตรฐานใหม่ที่ข้าราชการหรือคนในสังคมไทยไม่เคยมีประสบการณ์มาก่อน จึงต้องเรียนรู้ใหม่ คำถาม คือ รัฐไทยในอนาคตจะเป็นอย่างไร การเปลี่ยนแปลงจากรัฐเผด็จการ สู่รัฐข้าราชการ จนมาถึงรัฐประชาธิปไตย จำเป็นต้องมีกลุ่มนักการเมืองเข้ามาแทนที่ข้าราชการ แต่จะมีปัญหาเรื่องพฤติกรรมมากกว่าโครงสร้าง ไม่ใช่รัฐชาติที่โดดเดี่ยว จากนี้รัฐไทยจะเป็นรัฐที่ถูกประเมินตลอดเวลา และถูกคาดหวังว่าจะสามารถแข่งขันกับประเทศอื่นๆ ได้ ทำให้รัฐไม่สามารถดำเนินนโยบายอย่างมีอธิปไตยสมบูรณ์ได้อีกต่อไป 10 ปีข้างหน้า จะเป็นการแข่งขันระหว่างพรรคการเมืองดั้งเดิมกับพรรคการเมืองทางเลือกที่ต้องแข่งกันเดินเข้าหามวลชนมากขึ้น และต้องเผชิญกับภาวะไร้เสถียรภาพมากขึ้นไปด้วย โดยพรรคทางเลือกจะต้องสร้างคนใหม่ๆ รัฐเองก็ต้องอยู่ในภาวะไร้อำนาจ เพราะการเคลื่อนไหวที่ผ่านมาไม่เคยเห็นสมัยใดที่ประชาชนในชาติออกมาท้าทายอำนาจทหารเหมือนในสมัยนี้ บรรยากาศในห้องสัมมนา ศ.ดร.ชัยอนันต์ ยังกล่าวอีกว่า 10 ปีข้างหน้า รัฐจะไม่สามารถควบคุมการก่อจราจลในเวลาเดียวกันได้ อำนาจรัฐจะมีน้อยมาก นักการเมืองที่เข้ามาคุมอำนาจไม่สามารถทำให้รัฐมีเสถียรภาพ แต่จะมีการแบ่งงบประมาณหาประโยชน์มากกว่า ในแง่นี้ระบอบประชาธิปไตยกลับเป็นการเปิดช่องว่างให้คนกลุ่มหนึ่งเข้าไปใช้อำนาจรัฐแบ่งปันงบประมาณ และได้ตั้งข้อสังเกตว่า ที่ผ่านมา รัฐเดี่ยวค่อนข้างมีปัญหา และรัฐไทยก็ไม่ได้รับการยอมรับจากส่วนกลางจนถึงระดับท้องถิ่น เพราะการถ่ายโอนอำนาจไม่ได้เกิดขึ้นจริง เป็นเพียงการกล่าวลอยๆ เท่านั้น ข้อเสนอ คือ 1) รัฐไทยต้องแก้ความเป็นรัฐเดี่ยวให้ได้ และใช้วิธีการของรัฐ เพื่อให้อำนาจกับภาคส่วนต่างๆ มากขึ้น ไม่ใช่จัดสรรงบประมาณเพียงอย่างเดียว สามารถใช้วิธีการของรัฐที่มีลักษณะอื่นได้ เช่น ให้อำนาจจังหวัดมากขึ้น ปัจจุบันจะเห็นว่าแต่ละจังหวัดของไทยมีเฉพาะคำขวัญประจำจังหวัด เช่น มีสถานที่สำคัญ มีธรรมชาติสวยงาม แต่ไม่มีจังหวัดใดที่ตั้งเป้าว่าจะเป็นจังหวัดที่มีการให้บริการทางการศึกษาที่ดีที่สุดของประเทศ หรือมีอากาศบริสุทธิ์ มีสิ่งแวดล้อมที่ดี ต้องให้ความสำคัญกับเรื่องนี้ ศ.ดร.สมศักดิ์ ชูโต, ประธานมูลนิธิประชาการ 2) การเปลี่ยนแปลงโครงสร้างอำนาจที่ไม่ได้เกิด “รัฐประชาธิปไตย” คือรัฐที่ประชาชนเข้ามามีส่วนร่วม ซึ่งไม่ใช่การจำกัดอำนาจรัฐ หรือบทบาทของรัฐ เหตุที่เป็นไม่ได้ เพราะพรรคการเมืองไม่ได้เกี่ยวข้องสัมพันธ์กับประชาชน มองแต่เพียงการเลือกตั้ง ทำให้ประชาชนไม่ได้คิดถึงการมีส่วนร่วม หากไปดูในจังหวัดต่างๆ จะพบว่ามีน้อยมากที่จะจัดตั้งสมาคมหอการค้า และการจัดตั้งก็ไม่มีเนื้อหา ไม่ยึดโยงกับกลุ่มประชาชนแต่ประการใด 3) การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมทางการเมืองของนักการเมือง ขึ้นอยู่กับพลังกดดันในทางสังคม บทบาทของสื่อมวลชน และการตื่นตัวของประชาชนเป็นสำคัญ จะเห็นว่ารัฐไทยในอีก 10 ปีข้างหน้า รัฐไทยยังต้องพบกับการท้าทายที่ยิ่งใหญ่ เพราะคนไทยไม่เคยมีประสบการณ์การมีส่วนร่วมทางการเมืองมาก่อน ระบอบประชาธิปไตยไม่ได้เกิดขึ้นจากการประกาศหรือมีการใช้รัฐธรรมนูญ แต่มาจากการเคลื่อนไหวทางการเมืองของประชาชน การมีประสบการณ์ร่วมกันของประชาชน สิ่งนี้จะทำให้การเมืองมีความหมายอย่างแท้จริง ดร.ทิวากร แก้วมณี, คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยนเรศวร ดร.ทิวากร แก้วมณี คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยนเรศวร กล่าวว่า การเปลี่ยนแปลงของรัฐไทยในทศวรรษหน้า มีสัญญาณบอกเหตุจากทางตันทางการเมือง และความขัดแย้งทางสังคม ซึ่งไม่สามารถหาคำตอบได้จากการปฏิรูปทางการเมือง การแก้ไขรัฐธรรมนูญ ตลอดจนการทำรัฐประหารของทหารที่เคยเป็นการแก้ไขทางการเมือง แต่การเปลี่ยนแปลงที่จะเกิดขึ้นในอีก 10 ปีข้างหน้า จะเป็นการเปลี่ยนแปลงทางความเชื่อของพื้นฐานอุดมการณ์ประชาธิปไตยที่ทำให้สังคมไทยเป็นสังคมที่ 1) ให้ความสำคัญกับพลังของจำนวนคน เกิดจากทฤษฎีสัญญาประชาคม คือคนมาก ทำอะไรก็ได้ เป็นเจ้าของกฎเกณฑ์ทุกอย่าง 2) ให้ความสำคัญกับการมีส่วนร่วม แม้จะสร้างสรรค์และไม่สร้างสรรค์ การมีส่วนร่วมที่ไม่สร้างสรรค์เป็นการมีส่วนร่วมที่อันตราย ที่กำลังมีในสังคมไทย 3) ให้ความสำคัญกับการเป็นเจ้าของอำนาจรัฐซึ่งจะรุนแรงมากขึ้น ดังนั้นในอีก 10 ข้างหน้า เรากำลังพัฒนาตัวจากปัญหาทางการเมืองเป็นปัญหาของรัฐ แต่ปัญหาของรัฐเป็นปัญหาที่ไม่ได้เกิดขึ้นบ่อย ดังนั้นสิ่งที่กำลังจะถูกเรียกร้องใน 10 ปีข้างหน้า มี 3 มิติ คือ บรรยากาศในห้องสัมมนา มิติที่ 1 การเปลี่ยนแปลงของโครงสร้างทางอำนาจรัฐ เป็นสิ่งที่สะท้อนจากความขัดแย้งในสังคมที่เริ่มก่อตัวบนพื้นฐานพัฒนาการที่เป็นอุดมการณ์ทางการเมือง สิ่งนี้จะเป็นแรงขับเคลื่อนโครงสร้างอำนาจรัฐใหม่ที่กำลังเกิดขึ้นในรัฐไทย ที่ไม่เป็นเพียงแต่ความขัดแย้งทางการเมืองเรื่องของผลประโยชน์ แต่เป็นพัฒนาการความขัดแย้งในอุดมการณ์ของคนในสังคม มิติที่ 2 การพัฒนาการของวิกฤตทางการเมือง เป็นวิกฤตของรัฐ ซึ่งวิกฤตทางการเมือง เป็นวิกฤตที่เกิดบ่อยครั้ง และที่ผ่านมาจะถูกแก้ไขด้วยการ รัฐประหาร ที่เราเรียกว่า การเข้าสู่วงจรอุบาทว์ หรืออาจจะเป็นการแก้ไขรัฐธรรมนูญ แต่เหล่านั้นไม่ใช่การแก้ไขกติกาอำนาจรัฐ วิกฤตของรัฐจะเป็นวิกฤตของความขัดแย้งที่ต้องหาทางออกทางการแข่งขันของโครงสร้างทางการปกครองส่วนกลาง กับโครงสร้างทางการเมืองในระดับชาติที่มีพันธมิตรกับผู้มีอำนาจในโครงสร้างการปกครองส่วนท้องถิ่น ดังนั้น ความขัดแย้งในปัจจุบันที่กำลังส่อเค้า เป็นวิกฤตของรัฐที่ไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อนในรอบ 100 ปี การเกิดสภาพการเมืองเช่นนี้ จึงเป็นสิ่งที่ต้องจับตามองในทศวรรษหน้า และมิติที่ 3 การพัฒนาความมั่นคง กับประชาธิปไตย เราจะคิดถึงแต่เรื่องของปัญหาทางความมั่นคงและประชาธิปไตย จนการพัฒนาของเราล้มเหลว สิ่งนี้จะทำให้บทบาทและสถานภาพของรัฐไทยไม่ทันต่อการเปลี่ยนแปลงกับรัฐชาติอื่น ดร.สุวิทย์ เมษินทรีย์, ผู้อำนวยการ SIGA สถาบันบัณฑิตบริหารธุรกิจศศินทร์ ดร.สุวิทย์ เมษินทรีย์ ผู้อำนวยการ SIGA สถาบันบัณฑิตบริหารธุรกิจศศินทร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ได้กล่าวเสริมว่า วันนี้เป็นโอกาสที่ดีที่เราได้มาช่วยกันดูว่ารัฐไทยในอีก 10 ปีข้างหน้าจะเป็นอย่างไร แทนที่จะมองเป็นเรื่องของรัฐเพียงอย่างเดียว เราควรมองเป็นเรื่องของรัฐชาติด้วย เนื่องจากโครงสร้างความสัมพันธ์ของโลกาภิวัตน์จะเปลี่ยนไปจากโครงสร้างที่แข็งกลายเป็นโครงสร้างที่มีความไม่แน่นอน เปลี่ยนแปลงตลอดเวลา และเชื่อมโยงกันมากขึ้น ผ่านปัจจัยสำคัญคือ การเชื่อมโยงเครือข่ายที่มากขึ้น ปฏิสัมพันธ์ที่เพิ่มขึ้น และการเคลื่อนย้ายถ่ายเททุน คน สินค้าและบริการ เหล่านี้ทำให้โลกที่ต่างคนต่างอยู่ เปลี่ยนเป็นรัฐต่อรัฐสัมพันธ์กันมากขึ้น เพราะฉะนั้นตอนนี้ทั่วโลกจึงอยู่ในภาวะที่เรียกว่า มีความซับซ้อน ทำให้เห็นว่า โลกไม่ได้เป็นไปตามที่ทุกคนคิดแบบเดียวกันหมด ดังนั้น ถ้าอยากรู้ว่ารัฐไทยในสิบปีข้างหน้าจะเป็นแบบใด เราต้องไปแก้ในส่วนที่สังคมไทยยังขาด ให้มีความสมดุลมากกว่าที่เป็นอยู่ นั่นคือคำว่า เคลียร์ (Clear) ขาดความโปร่งใส ชัดเจนในสังคม, แคร์ (Care) ขาดความเอาใจใส่ ดูแลทุกภาคส่วนของสังคม, แฟร์ (Fair) ขาดความยุติธรรม ความเป็นธรรม มีความเหลื่อมล้ำไม่เท่าเทียมในสังคม และ แชร์ (Share) ขาดความมีส่วนร่วมของสังคม เมื่อเราแก้ปัญหาตรงนี้ได้สังคมไทยก็จะมีความพร้อมที่จะสู้กับโลกภายนอกได้ เพราะฉะนั้นขอฝากไว้ว่า การมองรัฐไทยใน 10 ปีข้างหน้า ในบริบทของการมองจากโลก เราต้องเข้าใจโครงสร้างพลวัตของการเปลี่ยนแปลงที่เปลี่ยนไป จะทำให้เราไม่ตื่นเต้นจนเกินเหตุ ซึ่งจะทำให้เราเข้าใจ และเข้าถึงเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น เหมือนแนวทางของในหลวง คือนำไปสู่สิ่งที่เราสามารถหาโมเดลที่เหมาะสมสำหรับประเทศไทย สำหรับรัฐไทยในอนาคต บรรยากาศในห้องสัมมนา