สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

อำนาจรัฐ ต้องเคารพอำนาจอธิปไตยของปวงชน

นายธนาวัชณ์ แก้วพงศ์พันธุ์
นักวิชาการอิสระ

ท่ามกลางการเปลี่ยนสภาพแวดล้อมโลกได้เกิดภัยพิบัติทางธรรมชาติในหลายภูมิภาคของโลก อาทิ การเกิดพายุไซโคลนนากีส ในพม่า กลุ่มหมอกควันในประเทศออสเตรเลีย ดินถล่มในประเทศจีน พายุกิสนาหรือกฤษณา ในประเทศฟิลิปปินส์ สึนามิในประเทศซามัวร์ และล่าสุดพายุป้าหม่าย ซึ่งได้ก่อตัวขึ้นในพื้นที่เกาะสุมาตราของประเทศอินโดนีเซีย ผลจากพายุทำให้เกิดภาวะน้ำท่วมในประเทศลาวและกัมพูชา รวมทั้งจังหวัดในภาคอีสานของไทย ภัยธรรมชาติดังกล่าว ทำให้เกิดการสูญเสียทั้งชีวิตและทรัพย์สิน หลายคนอาจมองว่าเป็นเรื่องปกติธรรมดาที่เกิดขึ้น อย่างไรก็ตาม ปรากฏการณ์เหล่านั้นไม่อาจปฏิเสธได้ว่าส่วนหนึ่งเกิดจากน้ำมือมนุษย์ที่เบียดบัง แย่งชิงและใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติโดยไม่ได้ตระหนักถึงภยันตรายที่จะเกิดขึ้นในอนาคต

นโยบายของรัฐในการส่งเสริมการลงทุนภาคอุตสาหกรรม ต้องการความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ ในทางตรงกันข้าม ได้ละทิ้งสังคมเกษตรกรรมไทยดั้งเดิม โดยผู้ใช้อำนาจรัฐมีนโยบายในการส่งเสริมความเข้มแข็งให้ชุมชนตามหลักเศรษฐกิจพอเพียง ท่ามกลางความขัดแย้ง แย่งชิงฐานทรัพยากร ดิน น้ำ ป่า อากาศ

เป็นการท้าทายอำนาจรัฐในการบริหารจัดการทรัพยากร ว่าต้องการส่งเสริมการลงทุนภาคอุตสาหกรรม หรือทำตามนโยบายเศรษฐกิจพอเพียง ผนวกกับการส่งเสริมให้องค์กรชุมชนเข้มแข็ง แนวนโยบายรัฐทั้ง ๓ ประการ จะไปด้วยกันได้หรือไม่บนสถานการณ์ที่รัฐขาดความมั่นคงและไม่มีอำนาจสั่งการหรือบังคับบัญชาส่วนราชการในระดับภูมิภาคและระดับท้องถิ่น บนบรรยากาศขององค์กรและหน่วยงานของรัฐที่แตกแยกทางความคิด ขัดแย้งกันในแนวทางปฏิบัติ ตลอดจนการเรียกร้องความสามัคคี การแก้ไขแบบองค์รวม การพัฒนาแบบบูรณาการที่วางอยู่บนผลประโยชน์ของทุนการเมืองข้ามชาติ ทุนชาติ และทุนท้องถิ่น

รัฐไทยต้องการให้ประเทศพัฒนาทางด้านเศรษฐกิจโดยมีนโยบายส่งเสริมการลงทุนนิคมอุตสาหกรรมมาบตาพุด โรงไฟฟ้าแม่เมาะ โรงไฟฟ้าบ้านกรูดบ่อนอก โรงไฟฟ้าหนองแซง สระบุรี เป็นรูปธรรมที่จับต้องได้ โดยสิทธิชุมชนได้ผ่านกระบวนการเรียนรู้ขององค์กรภาคประชาชนในทุกพื้นที่ โดยการแปรสภาพของการเรียนรู้ออกมาปกป้องสิทธิชุมชนโดยมีรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยเป็นกติกาอันชอบธรรม

วิกฤตการณ์ทางด้านสิ่งแวดล้อมที่เกิดขึ้นในสังคมอุตสาหกรรม ส่วนใหญ่เกิดจากความอ่อนแอของอำนาจรัฐที่ไม่สามารถควบคุมหรือกำหนดมาตรการและบังคับใช้กฎหมายให้ทุนอุตสาหกรรมรับผิดชอบต่อทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมได้ กลุ่มทุนการเมืองจึงช่วงชิงความได้เปรียบและใช้อำนาจรัฐผ่านผู้ปฏิบัติงานในองค์กรราชการที่อ่อนแอ โดยไม่คำนึงถึงอำนาจของประชาชนเจ้าของชุมชนดั้งเดิม

นโยบายเสริมสร้างความเข้มแข็งให้ภาคประชาชนทั้งภาคเมืองและชนบท ประเมินตัวชี้วัดได้จากกระบวนการเรียนรู้และการต่อสู้ของภาคประชาชนในหลายพื้นที่ โดยเฉพาะองค์กรเครือข่ายประชาชนภาคตะวันออก (มาบตาพุด) ย่อมเป็นข้อบ่งชี้ความเข้มแข็งของประชาชนได้เป็นอย่างดี อย่างไรก็ตาม เมื่อภาคประชาชนได้ผ่านกระบวนการเรียนรู้เรื่องสิทธิชุมชนตามบทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญ ซึ่งสอดคล้องกับนโยบายของรัฐ ในทางตรงกันข้าม รัฐกลับไม่ส่งเสริมกระบวนการขององค์กรภาคประชาชนต่อไป ประจักษ์พยานที่เห็นและเป็นอยู่ได้บั่นทอนความเข้มแข็งของภาคประชาชนผ่านระบบราชการที่อ่อนแอโดยการสนับสนุนทุนอุตสาหกรรม ตั้งแต่ระดับท้องถิ่น ระดับชาติและทุนข้ามชาติ ล้วนแล้วแต่เป็นเรื่องการเมืองทั้งสิ้น

3 มีนาคม 2552 ศาลปกครองได้มีคำพิพากษาและกำหนดให้พื้นที่มาบตาพุดเป็นเขตควบคุมมลพิษ รัฐไทยกลับไม่ปฏิบัติให้เป็นไปตามนโยบายดังกล่าว ในทางตรงกันข้าม องค์กรราชการผู้บังคับใช้กฎหมายได้ฉุดรั้งให้เขตควบคุมมลพิษเข้าไปสู่กระบวนการใหม่ เช่น ทำแผนปฏิบัติเพื่อขจัดมลพิษ เก็บข้อมูลของแหล่งกำเนิดมลพิษ ตรวจสอบระบบบำบัดน้ำเสียหรือของเสียโรงงาน ซึ่งไม่ก่อให้เกิดการรับรองคุ้มครองสิทธิชุมชนให้ได้รับผลการปกป้องอย่างทันท่วงที จึงเห็นความอ่อนแอของรัฐในการบริหารจัดการกับแหล่งกำเนิดมลพิษ และเป็นความล้มเหลวในเชิงนโยบายทั้ง 3 ประการ ซึ่งขัดแย้งกับความเป็นจริงในบริบทของสังคมไทย อำนาจรัฐวันนี้ยังคงพึ่งพิงอยู่กับกลุ่มธุรกิจการเมืองเป็นสำคัญ

ประการสุดท้าย การปฏิบัติตามนโยบายเศรษฐกิจพอเพียง น่าจะไม่เกิดผลสัมฤทธิ์ได้หากรัฐไทยไม่กำหนดมาตรการหรือแผนการปกป้องคุ้มครองสิทธิชุมชนในพื้นที่อุตสาหกรรม ก่อนกระบวนการอนุมัติโครงการฯ และตราบใดที่แหล่งกำเนิดมลพิษหรือผู้ก่อภาวะมลพิษไม่ตระหนักต่อภาวะมลพิษที่เกิดขึ้นหรือกำลังเกิดขึ้นและดำรงอยู่ ความล้มเหลวของภาคเกษตรที่ต้องการพึ่งแนวนโยบายเศรษฐกิจพอเพียงย่อมไม่อาจรักษาชุมชนดั้งเดิมเอาไว้ได้ พื้นฐานของภาคเกษตรจะถูกทำลาย ห้วย หนอง คลอง บึงบาง ซึ่งเป็นแหล่งน้ำสาธารณะตามธรรมชาติที่ประชาชนใช้ประโยชน์ร่วมกัน จะกลายเป็นสมบัติของกลุ่มทุนการเมืองอุตสาหกรรมให้มีอำนาจตามกฎหมายหรือประกาศ ลักลอบปล่อยทิ้งน้ำเสีย ของเสีย สารพิษ สารอันตรายลงสู่แหล่งน้ำ บนความเชื่อที่ว่าโรงงานอุตสาหกรรมทุกโรงมีระบบบำบัดน้ำเสียหรือของเสีย ส่วนจะเป็นไปตามผังและแผนแบบที่ขออนุญาตก่อสร้างตามที่กฎหมายกำหนดหรือไม่ ยังไม่มีใครตรวจสอบ นอกจากนั้นยังเชื่อได้ว่ามีการลักลอบปล่อยน้ำเสีย ของเสีย กากสารพิษโดยไม่เคารพต่อสิทธิชุมชนซึ่งมีกฎหมายรับรอง

ค่ามาตรฐานของภาวะมลพิษในพื้นที่อุตสาหกรรมที่ซ้อนทับกับพื้นที่เกษตรกรรม ในขณะที่เจ้าของสวน ไร่ นา ต้องการพึ่งพาตนเองและใช้แหล่งน้ำตามธรรมชาติ นโยบายเศรษฐกิจพอเพียงจึงไม่อาจกำหนดแนวปฏิบัติให้เกิดการรับรองสิทธิของประชาชนได้ นอกจากนั้นการใช้อำนาจรัฐที่อ่อนแอผ่านราชการส่วนภูมิภาค ส่วนท้องถิ่น ตามนโยบายเศรษฐกิจพอเพียง ประชาชนจึงตกอยู่ท่ามกลางหมอกควัน สารเคมี ภาวะมลพิษ ของภาคอุตสาหกรรมผู้เอาเปรียบทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม

การประกาศเขตควบคุมมลพิษ (มาบตาพุด) เมื่อวันที่ ๓๐ เมษายน ๒๕๕๒ เกิดจากกระบวนการเรียกร้องและสั่งสมประสบการณ์ความเข้มแข็งขององค์กรชาวบ้าน และเป็นเพียงกติกาที่ถูกกำหนดว่าต้องเดินอย่างไร มีขั้นตอนต่อไปอย่างไร

ปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นบนความทุกข์ของประชาชน คือ น้ำเสีย กลิ่นเหม็น หมอกควันและการดำรงชีวิตอย่างไม่ปกติสุขในพื้นที่พิพาท เมื่อเกิดปัญหามลพิษขึ้นอย่างเป็นรูปธรรมแล้วรัฐได้ทำหน้าที่บำบัด ปรับปรุง บำรุง แก้ไขให้คืนสู่สภาพเดิมได้ภายในเวลาอันสั้นจริงหรือไม่ เขตควบคุมมลพิษ จึงเป็นจุดเริ่มต้นของการควบคุมภาวะมลพิษไว้ในพื้นที่ความรับผิดชอบของรัฐ ทั้งนี้ผู้เป็นเจ้าของสิทธิชุมชนต้องออกมาใช้สิทธิทางศาลขอให้ศาลมีคำสั่งคุ้มครองชั่วคราวตามบทบัญญัติแห่งกฎหมาย ซึ่งต้องการให้รัฐทำหน้าที่บริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม บนพื้นฐานของการเคารพสิทธิชุมชนและการพัฒนาที่สมดุลและยั่งยืน รัฐจะเข้มแข็งและมั่นคงได้ต้องเคารพอำนาจอธิปไตยของปวงชนชาวไทยตามที่บัญญัติไว้ในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย 2550 มาตรา 3 โดยนักการเมือง พรรคการเมือง กลุ่มธุรกิจการเมือง กลุ่มทุนท้องถิ่น ทุนชาติและทุนข้ามชาติ ต้องเคารพอำนาจรัฐของประชาชน