การจัดการศึกษาในท้องถิ่น สถาบันนโยบายศึกษา โดยการสนับสนุนของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ได้จัดการเสวนา เรื่อง “การจัดการศึกษาในท้องถิ่น” 2 ครั้งในเดือนนี้ โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อให้เกิดความเข้าใจ และเกิดการแลกเปลี่ยนประสบการณ์ของผู้ที่เกี่ยวข้องกับการศึกษาในระดับท้องถิ่น วิทยากรผู้ทรงคุณวุฒิหลัก คือ คุณสนิท จรอนันต์ ที่ปรึกษาสำนักงานศาลรัฐธรรมนูญ อีกทั้งเป็นผู้เขียนหนังสือ “การจัดการศึกษาในท้องถิ่น” ด้วย ลงทะเบียน คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร เวทีเสวนาครั้งที่ 1 จัดขึ้น ณ โรงแรมลิตเติ้ลดัก อ.เมือง จ.เชียงราย เมื่อวันศุกร์ที่ 14 สิงหาคม 2552 โดยมีครู-อาจารย์ โรงเรียนมัธยมศึกษาในจังหวัดเชียงราย และผู้สนใจ เข้าร่วม 36 คน งานนี้ คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ผู้อำนวยการร่วม สถาบันนโยบายศึกษา ทำหน้าที่ผู้ดำเนินรายการ กล่าวเปิดงานว่า สถาบันฯ ก่อตั้งขึ้นในปี 2529 โดย ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ซึ่งท่านเป็นผู้ที่สนใจวางรากฐานในเรื่องของการกระจายอำนาจในสังคมไทย การมีส่วนร่วมในการร่วมคิด ร่วมกำหนดนโยบายจากระดับล่างขึ้นมา อันนี้เป็นความภูมิใจของสถาบันฯ ที่คำว่า “การมีส่วนร่วม” ที่เรารณรงค์มา 17 ปีนั้น ได้ปรากฏในรัฐธรรมนูญปี 2540 รศ.ดร.โกวิทย์ พวงงาม วิทยากรท่านแรก รศ.ดร.โกวิทย์ พวงงาม อาจารย์คณะสังคมสงเคราะห์ศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ผู้มีผลงานทางวิชาการที่เกี่ยวข้องกับท้องถิ่นหลายเล่ม อาทิ หนังสือ “ทิศทางการปกครองท้องถิ่นไทยในรัฐธรรมนูญฉบับใหม่”, หนังสือ “การปกครองท้องถิ่น : หลักการและมิติใหม่ในอนาคต” ได้เล่าประสบการณ์ในต่างประเทศ และยกปรัชญาจีนที่ประทับใจ ของ ดร.เจมส์ ซีเยน ที่ให้ข้อคิดในเรื่อง “การจัดการศึกษาในท้องถิ่น” ว่า “อย่าจับปลาให้เขากิน จะมีกินชั่วคราว แต่จงสอนให้เขาจับปลา จะมีกินชั่วชีวา” หมายความว่า เวลาเราจะพัฒนาใคร หรือพัฒนาอะไร ต้องสอนให้เขาคิด หรือสอนให้เขาทำด้วย ไม่ใช่ให้อย่างเดียว อีกสิ่งที่ประทับใจ คือ วลีของเยอรมันที่กล่าวหลังจาก แพ้สงคราม 2 ครั้ง ว่า “เราจะต้องสร้างชาติ” ประเด็นนี้น่าสนใจ เพราะทำให้คิดว่าสังคมไทย โดยเฉพาะผู้นำ จะต้องกลับมาคิดกันว่าเราจะสร้างชาติอย่างไร สิ่งที่เยอรมันทำในการสร้างชาติใหม่ก็คือ การปฏิรูปรากฐานทางการศึกษา 2 เรื่อง คือ (1) การสร้างท้องถิ่นที่เข้มแข็ง เพราะถ้าไม่มีท้องถิ่น ก็จะไม่มีรัฐ (2) การสร้างพลเมือง คือประชาชนที่รู้จักคิด มีเหตุมีผล มีความเข้าใจในกิจการสาธารณะและการมีส่วนร่วม การศึกษา จึงมีคำตอบอยู่ที่ท้องถิ่น แต่ท้องถิ่นจะมีลักษณะการจัดการการศึกษาอย่างไร ก็ขึ้นอยู่กับความร่วมมือของคนในท้องถิ่น ไม่ใช่เฉพาะโรงเรียน หรือ อปท. แต่หมายถึงพหุสังคมทั้งหมด เช่น กลุ่มพ่อค้า ปัจเจกชนอื่นๆ ดังนั้น รากฐานของประเทศจึงมาจากท้องถิ่น ในประเทศที่เจริญมากแล้ว เขาเน้นท้องถิ่นเป็นหลัก และในโลกที่มีความเร็วและแรงที่เราเรียกว่า “โลกาภิวัตน์” ท้องถิ่น ยิ่งต้องสร้าง อัตลักษณ์ และสร้างความเข้มแข็งของตัวเองให้เกิดการพัฒนา ทำให้คนอยากจะไปดู ท้องถิ่นแต่ละแห่งจึงต้องสร้างสิ่งเหล่านี้ เพื่อหาอัตลักษณ์ หาคุณค่า หาสินค้า หาบริการ เพื่อให้ตัวเองอยู่รอดได้ ซึ่งไม่จำเป็นว่าต้องมีงบประมาณมากมาย ยกตัวอย่างที่ นากิโซ ประเทศญี่ปุ่น หรือว่าที่กะตะกะรน ประเทศไทย ท้องถิ่นมีเงินจำกัดจะทำอย่างไรให้เกิดการพัฒนาได้ คำตอบคือใช้วิธีสหการ โดยการรวมพลังกันให้ทุกส่วนของท้องถิ่นมาร่วมคิด ร่วมทำงาน การสร้างท้องถิ่นต้องสร้างคน สร้าง New Thailand เหมือน New Korea (เกาหลีใหม่) ที่สร้างความเป็นชาตินิยม สร้างโรงเรียนผู้นำ การศึกษาไม่ยึดติดกับในระบบ แต่เป็นการศึกษานอกระบบที่สร้างคนนอกระบบโรงเรียน เป็นการศึกษาตลอดชีวิต สนใจวิชาชีพ ศึกษาแล้วต้องไปทำอาชีพได้ การสร้างคนของเกาหลีเน้นการสร้างวินัยอย่างเคร่งครัด บรรยากาศในห้องสัมมนา ดังนั้น New Thailand ต้องคิดว่า เราจะร่วมกันจัดการศึกษาท้องถิ่นเพื่อก้าวไปสู่สิ่งที่เราพูดถึงเกาหลี เยอรมัน ญี่ปุ่น ได้อย่างไร อันดับแรก ควรปฏิรูปการศึกษา โดยการเปลี่ยนทัศนคติใหม่ สร้างคนที่มีความรับผิดชอบ ใช้สิทธิเสรีภาพอยู่ในขอบเขต คนไทยขาดวินัย ทำให้เราใช้เสรีภาพเกินขอบเขต เยอรมัน เกาหลี ญี่ปุ่น เสรีภาพของเขาต้องใช้คู่กับความรับผิดชอบ แยกจากกันไม่ได้ คุณสมบัตินี้เป็นบุคลิกภาพของพลเมือง สุดท้ายฝากไว้ว่า การขาดแคลนงบประมาณไม่ใช่ประเด็นหลัก ต้องมีวิธีการเปลี่ยนกระบวนทัศน์ใหม่ในการสร้างคนของประเทศตามที่ยกตัวอย่างข้างต้น คุณสนิท จรอนันต์ คุณสนิท จรอนันต์ ที่ปรึกษาสำนักงานศาลรัฐธรรมนูญ กล่าวถึง รัฐธรรมนูญ ฉบับ พ.ศ. 2540 และฉบับ พ.ศ. 2550 ในเรื่อง “การจัดการศึกษาในท้องถิ่น” ว่า รัฐธรรมนูญที่รับรองสิทธิของชุมชนที่จะบำรุงรักษาศิลปวัฒนธรรม ประเพณี ภูมิปัญญาท้องถิ่น โดยให้มีการกระจายอำนาจ ในรูปแบบของการปกครองส่วนท้องถิ่น ที่เป็นชุมชนประชาธิปไตย มีการพึ่งพาตัวเอง ปกครองดูแลตนเอง ผลักดันกันเอง ในสามส่วนนี้อยากให้ครูในท้องถิ่นและผู้มีส่วนร่วมในการปกครองส่วนท้องถิ่นช่วยกันผลักดัน และใช้รัฐธรรมนูญให้เกิดประโยชน์กับท้องถิ่นให้มากที่สุด เรื่องการบริหารจัดการศึกษาในท้องถิ่น มีข้อคิดอยู่ว่า จะทำอย่างไรถึงจะนำคน เงิน ระบบ ไปใช้ร่วมกันให้ได้ เพื่อให้เกิดประโยชน์แก่คนในท้องถิ่นจริงๆ ขอเสนอให้ปรับแผนโดยกำหนดให้ อปท. ร่วมกันบริหารและจัดการศึกษาในรูปสหการ คือความร่วมมือร่วมใจของคนในชุมชน ไม่ว่าชุมชนเมืองหรือชุมชนท้องถิ่นจะต้องเกิดขึ้นจากทุกภาคส่วน ร่วมมือกัน ไม่ว่าจะเป็นจาก อปท. ที่ใช้อำนาจตามกฎหมาย หรือครู ซึ่งเป็นผู้ผลักดันในการสร้างคน และส่วนอื่นๆ ของสังคม ที่จะเป็นตัวหล่อหลอมคนในสังคมท้องถิ่น เพราะฉะนั้น ท้องถิ่นต้องสร้างภูมิคุ้มกันให้ตัวเอง ด้วยศักยภาพที่มีอยู่ และการแบ่งปันใช้ทรัพยากรร่วม เช่น อบต. เทศบาล อบจ. มีครูรวมกันเท่าไหร่ คนนี้สอนเก่ง คนนี้บริหารจัดการเก่ง ส่วนนี้มีงบประมาณ รวมทั้งคนเกษียณมีอยู่ทุกที่ มีภูมิปัญญา มีปราชญ์ชาวบ้าน เมื่อนำมารวมกันจะผลักดันให้เกิดท้องถิ่นเข้มแข็ง ลดการพึ่งพาซึ่งกันและกัน เป็นไปตามเจตนารมณ์ของรัฐธรรมนูญในสังคมประชาธิปไตยที่ว่า ชุมชนต้องเป็นชุมชนประชาธิปไตย และพึ่งพาตัวเองได้ ทิศทางการกระจายอำนาจ ควรมีการจัดภารกิจใหม่ โดยในส่วนของ อบจ. ควรให้ทำ 4 เรื่อง คือ (1) จัดการศึกษาตั้งแต่ระดับอนุปริญญาลงมา (2) การจัดการคมนาคมภายในจังหวัด โดยทำถนนเชื่อมโยงภายในจังหวัด ซึ่งท้องถิ่นมีความสามารถในการออกแบบเอง (3) การสาธารณสุข ดูแลรับผิดชอบโรงพยาบาลขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ หรือโรงพยาบาลชุมชน (4) การผังเมือง วางผังบ้านเมืองให้น่าอยู่ ไม่ต้องรอส่วนกลาง หากทำได้งบประมาณจะหลั่งไหลมาตรงนี้ คนจะมีงานทำ มีความสุข ในระดับ อบต. และเทศบาล ควรดูแลรับผิดชอบในการจัดการศึกษา หลังจากการเสวนา ผู้ฟังได้แลกเปลี่ยนและเสนอความคิดเห็น ซึ่งสอดคล้องกับแนวคิดของวิทยากร ได้แก่ 1. ท้องถิ่นควรร่วมมือกันแก้ปัญหาท้องถิ่น ลดการพึ่งพาจากส่วนกลาง (ภาครัฐและภายนอก) เพื่อที่ท้องถิ่นจะทำงานตรงกับความต้องการของตนเองได้อย่างเหมาะสม 2. การศึกษาในท้องถิ่นต้องปลูกฝังทัศนคติให้ผู้เรียนมีทักษะชีวิต สร้างความรู้ และจัดการความรู้ได้จากที่มีอยู่ในท้องถิ่น เวทีเสวนาครั้งที่ 2 จัดขึ้น ณ โรงแรมริมปาว อ.เมือง จ.กาฬสินธุ์ เมื่อวันอังคารที่ 18 ในเดือนเดียวกัน มี ผอ., รอง ผอ. โรงเรียนในจังหวัดกาฬสินธุ์, อบจ., อบต. และเทศบาล เข้าร่วมงาน 60 คน ลงทะเบียน คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร ผอ.ร่วม สถาบันนโยบายศึกษา ผู้ดำเนินรายการ กล่าวแนะนำสถาบันฯ ว่า ได้รับการสนับสนุนจากมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ มูลนิธิตั้งขึ้นตามนามของรัฐบุรุษเยอรมัน อดีตนายกรัฐมนตรี 3 สมัย ภายหลังสงครามโลกครั้งที่สอง คอนราด อาเดนาวร์ ได้สร้างสังคมประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วม เริ่มตั้งแต่หมู่บ้าน ชุมชน ไปถึงระดับประเทศ ดังนั้น นโยบายต่างๆ ที่นำมาใช้จึงเกิดจากความต้องการของท้องถิ่น ซึ่งแตกต่างไปจากหลายประเทศ ซึ่งสถาบันฯ ก่อตั้งมาปีนี้เป็นปีที่ 23 ได้ใช้นโยบายและแนวทางประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วม ตั้งแต่เริ่มก่อตั้งสถาบันฯ สนับสนุนการกระจายข้อมูลข่าวสารเข้าสู่ประชาชน เริ่มจากการประชุมสัมมนา แบบนี้ทั่วประเทศ บทบาทเล็กๆ ของสถาบันฯ มีอย่างอื่นอีกมากมาย เช่น มีเว็บไซต์ (www.fpps.or.th), มี Newsletter และในปีนี้ได้ริเริ่ม E- library นำหนังสือดีๆ ของสถาบันฯ จำนวน 55 เล่ม รวมถึงหนังสือ การจัดการศึกษาในท้องถิ่น ด้วย ขึ้นไว้ในเว็บไซต์ของเรา ซึ่งทุกคนสามารถเข้ามาอ่าน และดาวน์โหลด (download) ไฟล์ได้ รองผู้ว่าราชการจังหวัดกาฬสินธุ์ นายสุวิทย์ สุบงกฎ ประธานเปิดงาน ให้ทัศนะว่า “การจัดการศึกษาในท้องถิ่น” เป็นเรื่องที่ประชาชนต่างมุ่งหวัง มีองค์ประกอบอยู่ 3 ด้าน คือ 1) ทิศทางของการจัดการศึกษา ต้องอาศัยชุมชนและท้องถิ่นเป็นหลักที่รัฐจะถ่ายโอนมาให้ และสอบถามความสมัครใจ 2) ความคาดหวัง ในเรื่องของงบประมาณ เช่น ผู้บริหาร อปท. คาดหวังว่าโรงเรียนจะสามารถทำให้เด็กมีคุณภาพมากขึ้น โดยมีเงินมาสนับสนุนในส่วนนี้อย่างเพียงพอ 3) บทบาทตามกรอบภารกิจหน้าที่ อปท. จะต้องจัดให้ได้ตามกรอบของกฎหมาย ซึ่งอยู่ที่วิสัยทัศน์ของผู้บริหารส่วนหนึ่งด้วย วันนี้คาดหวังว่าจะมีการแลกเปลี่ยนความเห็นร่วมกันของสถาบันจัดการศึกษาของท้องถิ่น, ผอ.สถานศึกษา (จากซ้าย) คุณสุวิทย์ สุบงกฏ รองผู้ว่าราชการจังหวัดกาฬสินธุ์ และคุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร และเจ้าหน้าที่ผู้ปฏิบัติงาน ว่าจะมีมุมมองอย่างไรถึงจะมีเป้าประสงค์ให้มีทิศทางการเรียนการสอนเน้นชุมชนมีส่วนร่วม โดยย้ำว่า เรื่องของการจัดการศึกษาในท้องถิ่น เป็นเรื่องใหม่ที่จะต้องจัดทำยุทธศาสตร์ให้ได้ เพราะยุทธศาสตร์ของท้องถิ่น ก็คือยุทธศาสตร์ของประเทศ ทุกฝ่ายต้องร่วมมือกัน เวทีเสวนา (จากซ้าย) คุณสนิท จรอนันต์ คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร และ คุณรัชฎาภรณ์ แก้วสนิท คุณสนิท จรอนันต์ ที่ปรึกษาสำนักงานศาลรัฐธรรมนูญ กล่าวถึง เป้าหมายสุดท้ายของการจัดงานในครั้งนี้ว่า อยากเห็นชุมชนท้องถิ่นเข้มแข็ง ชุมชนท้องถิ่นสามารถพึ่งตนเอง สามารถจัดการศึกษาในระดับที่ไม่ต่ำกว่าส่วนกลางได้ ผู้อยู่ในท้องถิ่นจึงต้องลุกขึ้นมาชี้นำว่า การจัดการศึกษาในท้องถิ่น ควรจะเป็นอย่างไร อีกทั้งยังได้เสนอมุมมองในเรื่อง “การจัดการศึกษาในท้องถิ่น” ว่า การถ่ายโอนภารกิจด้านการศึกษาจากกระทรวงศึกษาให้แก่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นดำเนินการโดยเอกเทศนั้น มีข้อจำกัด และทำให้เกิดความคาดหวังถึงการบริหารและการจัดการศึกษาของ อปท. ในอนาคต จึงมีความเห็นว่า ควรปรับแผนปฏิบัติการโดยให้ อปท. ทุกระดับร่วมกันบริหาร และจัดการศึกษาในรูปแบบสหการ โดยกระบวนการถ่ายโอนการศึกษาที่จะเกิดประสิทธิภาพเร็วที่สุดมี 2 ขั้นตอน ขั้นตอนที่ 1 ให้ อปท. ร่วมกันบริหารและจัดการศึกษาในรูปสหการ โดยให้จัดตั้งคณะกรรมการการศึกษาจังหวัดขึ้นเป็นองค์กรหลักในลักษณะไตรภาคี ประกอบด้วย อบจ. อปท. และเทศบาล โดยยึดเขตพื้นที่การศึกษาเป็นหน่วยในการบริหารและจัดการศึกษา ขั้นตอนที่ 2 ภายหลังการดำเนินการตามขั้นตอนที่ 1 ให้ยึดเขตจังหวัดเป็นหน่วยในการบริหารและจัดการศึกษาของ อปท. และกำหนดให้การจัดการศึกษาในระบบเป็นภารกิจของ อบจ. เพียงองค์กรเดียว คุณยศวดี บุณยเกียรติ ผู้อำนวยการร่วม สถาบันนโยบายศึกษา มอบของที่ระลึกให้ คุณสุวิทย์ สุบงกฏ รองผู้ว่าราชการจังหวัดกาฬสินธุ์ หากทำเช่นนี้ จะทำให้ท้องถิ่นมีความพร้อม ทั้งด้านงบประมาณ บุคลากร ประสบการณ์ และเทคนิคจากผู้มีความรู้ ความชำนาญด้านการศึกษา เพื่อให้ท้องถิ่นของตนได้รับประโยชน์มากที่สุด และยิ่งคนในท้องที่ได้มาทำงานในเขตพื้นที่ของตนเองด้วยแล้ว ก็จะมีแรงจูงใจในการทำงานพัฒนาบ้านเกิดด้วย เพราะไม่มีใครที่จะรู้จักท้องถิ่นของตนได้ดีไปกว่าคนในพื้นที่เอง อีกสิ่งหนึ่งที่อยากฝากไว้ก็คือ หาจุดแข็งของท้องถิ่นให้เจอ คนภาคไหนก็ย่อมมีเอกลักษณ์อยู่ในตัว ดังเช่น ญี่ปุ่น เคยมาวิจัยว่า คนจังหวัดบุรีรัมย์ นิ้วมือยาว ทำขนตาเทียมดี คนจังหวัดอุบลราชธานี จิตใจดี ทำกระเป๋าหนังสวย ดังนั้น ทำอย่างไรที่จะเอาศักยภาพตรงนี้มาพัฒนาบุคลิกของคนในท้องถิ่นควบคู่ไปกับการจัดการศึกษา แล้วนำมาพัฒนา เพื่อให้เกิดประสิทธิภาพและเหมาะสมกับคนในท้องถิ่นของตนมากที่สุด คุณรัชฎาภรณ์ แก้วสนิท สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร แบบสัดส่วน จ.กาฬสินธุ์ พรรคประชาธิปัตย์ ซึ่งเป็นคนในพื้นที่ เป็นผู้ผลักดันนโยบายให้มีการเรียนฟรีในโรงเรียนของกรุงเทพมหานคร เป็นผลสำเร็จ กล่าวถึง การปฏิรูปการศึกษาที่เสนอให้มีการถ่ายโอนอำนาจหน้าที่ให้แก่ท้องถิ่น แต่มีปัญหาว่า แต่ละกรมไม่อยากให้กรมตัวเองมีการถ่ายโอน โดยส่วนตัวคิดว่า “เมื่อมีการชะลอการถ่ายโอนออกไป จะทำให้เสียโอกาสในการเรียนรู้ร่วมกัน ถึงจะมีการถ่ายโอนหรือไม่ ก็ควรจะได้มีการพัฒนา แม้ยังไม่พร้อม ถ้ามีการเรียนรู้ร่วมกัน น่าจะไปด้วยกันได้ดีกว่าทุกฝ่ายหากต่างมีความพร้อมอยู่แล้ว ก็อาจจะทำให้เรียนรู้ร่วมกันยาก” (จากซ้าย) คุณรัชฎาภรณ์ แก้วสนิท คุณสุวิทย์ สุบงกฏ คุณสนิท จรอนันต์ และ คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร และเห็นด้วยกับ คุณสนิท ที่ว่า การจัดการศึกษาในท้องถิ่นต้องเกิดจากความร่วมมือกันของทุกฝ่าย จัดทำยุทธศาสตร์ของท้องถิ่นร่วมกัน ช่วยกันสร้างกระบวนทัศน์ใหม่ เปลี่ยนวิธีคิด ไม่ยึดติดแนวคิดเก่า เช่น ใช้นโยบายคืนครูให้นักเรียน โดยการประเมินครูจากเด็ก ถ้าครูสอนภาษาไทย ก็จะประเมินว่าเด็ก อ่านออก เขียนได้หรือไม่ ระดมทรัพยากร เงิน ระบบ บุคลากรทั่วไป เช่น นักธุรกิจ คนเกษียณ มาช่วยสนับสนุนการศึกษาท้องถิ่น ใช้ทรัพยากรร่วมกัน หมุนเวียนครู ถ้าทำได้ดังนี้ เราจะสามารถกำหนดอนาคตของท้องถิ่นได้ เรื่องการศึกษา ซึ่งจังหวัดกาฬสินธุ์ ได้รับการจัดอยู่อันดับที่ 72 ตนมีความเชื่อมั่นว่า ถ้าทุกคนช่วยกันการศึกษาของจังหวัดต้องดีขึ้นแน่นอน หลังจากการเสวนา ผู้ฟังได้แลกเปลี่ยนมุมมองแนวคิดในการจัดการศึกษาร่วมกับวิทยากร โดยมีประเด็นที่น่าสนใจ ได้แก่ 1. ความคล่องตัวในเรื่องของการบริหารจัดการด้านโครงสร้างอำนาจในการบริหารจัดการศึกษา 2. การจัดการสถานศึกษาในท้องถิ่น ในเรื่องของหลักสูตร งบประมาณ การสร้างผู้เชี่ยวชาญในแต่ละสาขา ต้องมาร่วมปรึกษาหารือกัน 3. กิจกรรมของท้องถิ่นที่จะสนับสนุนการศึกษาของคนในท้องถิ่น เช่น บริหารทักษะในเรื่องต่างๆ ให้เยาวชน ต้องมีการวางแผนล่วงหน้าอย่างรวดเร็วและทันการ 4. ในเรื่องการติดตามการถ่ายโอน การถ่ายโอน ต้องมีการสื่อสารกับประชาชน คนในท้องถิ่น กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน ต้องสร้างกระบวนการมีส่วนร่วม สร้างสังคมประชาธิปไตยให้เกิดขึ้น 5. เกณฑ์การวัดสถาบันการศึกษา ต้องดูเด็กเป็นศูนย์กลาง ถ้าเด็กมีสัมฤทธิผลในการคิดเป็น อ่านออก เขียนได้ ก็จะสะท้อนความคิดของตัวเองได้ บรรยากาศในห้องสัมมนา ทั้งหมดนี้เป็นบรรยากาศการแสดงทัศนะของวิทยากร และผู้เข้าร่วมเสวนา ทั้ง 2 ครั้ง ซึ่งแต่ละครั้งได้สะท้อนให้เห็นถึงรูปแบบการจัดการศึกษาในท้องถิ่น ที่ต้องการให้เกิดขึ้นเป็นจริงได้ในอนาคต สถาบันฯ หวังเป็นอย่างยิ่งว่าจะได้จัดงานเสวนาเล็กๆ มีสาระดีๆ เชิญวิทยากรที่มีความรู้ความสามารถ และให้ผู้เข้าร่วมได้แสดงความคิดเห็น เพื่อนำผลที่ได้ไปสร้างสรรค์สิ่งที่เป็นประโยชน์เพื่อส่วนรวมต่อไป