สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ตัวชี้วัด! นโยบายและแผนการส่งเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อมแห่งชาติ 2540 -2559 : มุมมองจากการปกป้องสิทธิขององค์กรชุมชน

นายธนาวัชณ์ แก้วพงศ์พันธุ์
นักวิชาการอิสระ

เมื่อวันที่ 26 พฤศจิกายน 2539 คณะรัฐมนตรีผู้ทำหน้าที่บริหารบ้านเมืองในขณะนั้นมีมติเห็นชอบกับนโยบายและแผนการส่งเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อมแห่งชาติ ภายใต้แผนการจัดการคุณภาพสิ่งแวดล้อม พ.ศ. 2542-2549 ได้ประกาศในราชกิจานุเบกษาเมื่อวันที่ 15 กันยายน 2541กำหนดให้องค์กรของรัฐและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องใช้เป็นกรอบในการดำเนินงานด้านสิ่งแวดล้อม โดยความเห็นชอบของคณะกรรมการสิ่งแวดล้อมแห่งชาติ เมือวันที่ 28 กุมภาพันธ์ 2545

ก้าวล่วงเข้าสู่ปีที่ 11 กับนโยบายและแผนการส่งเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อมระดับชาติ 8 ปีกับแผนการจัดการคุณภาพสิ่งแวดล้อมภายใต้เจตนารมณ์ของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยทั้ง 2 ฉบับ กล่าวคือ รัฐธรรมนูญฉบับประชาชน พ.ศ. 2540 และ 2550 ประกอบพระราชบัญญัติส่งเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อม พ.ศ. 2535 และพระราชบัญญัติกำหนดแผนและขั้นตอนการกระจายอำนาจให้แก่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น พ.ศ. 2542 บนหลักการการมีส่วนร่วมของประชาชนและการกระจายอำนาจการบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมบนพื้นฐานของการเคารพสิทธิของความเป็นมนุษย์ผู้ตั้งถิ่นฐานในชุมชนท้องถิ่นก่อนบทบัญญัติแห่งกฎหมายมีผลใช้บังคับ

ยุทธศาสตร์หลัก 4 ประการ ตามแผนการจัดการคุณภาพสิ่งแวดล้อม ประกอบด้วย 1. การบริหารจัดการสิ่งแวดล้อม 2. การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ 3. การอนุรักษ์ทรัพยากรมนุษย์ และ 4. การป้องกันและแก้ไขภาวะมลพิษ การบริหารยุทธศาสตร์ทั้ง 4 ประการ ในระยะ 10 ปี ที่ผ่านมา ได้รับการประเมิลผลอย่างเป็นรูปธรรมจากหน่วยงานและองค์กรของรัฐที่เกี่ยวข้องได้หันไปมองประชาชนผู้อาศัยอยู่ในพื้นที่พิพาทบนพื้นฐานของการเคารพสิทธิชุมชนมากน้อยเพียงใด ปัญหารูปธรรมที่เกิดขึ้นเมื่อเกิดภาวะมลพิษหรือมีแหล่งกำเนิดมลพิษในพื้นที่ชุมชนองค์กรของรัฐและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องต่างยึดถือและใช้บทบัญญัติแห่งกฎหมายขององค์กรและหน่วยงานของตนออกมาบังคับใช้และตอบโต้ราษฎรเจ้าของปัญหาในหลายพื้นที่ การประกาศเขตควบคุมมลพิษในพื้นที่จังหวัดระยองเกิดจากกระบวนการต่อสู้ขององค์กรประชาชน ทั้งในรูปธรรมของโครงการสร้างโรงไฟฟ้าในพื้นที่จังหวัดฉะเชิงเทราและมลภาวะทางเสียงของประชาชนใกล้สนามบินสุวรรณภูมิ การเปิดเผยข้อมูลสู่สาธารณะเกิดจากกระบวนการปกป้องคุ้มครองสิทธิของประชาชน

โจทก์ใหญ่คือการบริหารยุทธศาสตร์ 4 ประการ ที่กำหนดว่าต้องบริหารยุทธศาสตร์อย่างบูรณาการ ที่เคารพสิทธิชุมชนและเกิดจากกระบวนการการมีส่วนร่วมของประชาชนนั้นเป็นจริงหรือไม่ ผ่านกระบวนการประเมินผลจากองคาพยพต่างๆ มากน้อยเพียงใด บทสุดท้ายที่เป็นประจักษ์พยานคือไม่ปฏิบัติตามหลักการที่กฎหมายกำหนดให้มีผลบังคับใช้ให้อยู่บนพื้นฐานของความเป็นธรรม องค์กรปกครองท้องถิ่นในฐานะองค์กรที่ได้รับการถ่ายโอนและกระจายอำนาจเป็นองค์กรของรัฐที่เป็นที่ตั้งของโครงการของรัฐฯ อาจนำไปสู่ที่ตั้งของแหล่งก่อมลพิษและก่อภาวะมลพิษให้ราษฎรในพื้นที่ ไม่อาจพิจารณาอย่างแยกส่วนได้เริ่มจากราษฎร ชุมชนท้องถิ่น องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น อำเภอ จังหวัด สำนักงานทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมจังหวัด สำนักงานสิ่งแวดล้อมภาค กรมโรงงานอุตสาหกรรม สำนักผังเมือง กรมควบคุมมลพิษและส่งเสริมคุณภาพสิ่งแวดล้อม สำนักงานนโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาติ สำนักงานปลัดกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม คณะกรรมการสิ่งแวดล้อมแห่งชาติ นักการเมืองและรัฐบาลผู้ทำหน้าที่บริหารบ้านเมืองตามยุทธศาสตร์ ได้ตระหนักร่วมกับผลกระทบที่กำลังเกิดขึ้นกับทรัพยากรมนุษย์ ทรัพยากรดิน ทรัพยากรน้ำ ทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง ภาวะมลพิษทางน้ำ อากาศ เสียง สารอันตราย ขยะมูลฝอย สิ่งแวดล้อมมนุษย์ พลังงาน ศิลปกรรมและการท่องเที่ยว เป็นบทบาทของทุกคนทุกองค์กรในสังคมต้องขับเคลื่อนไปในทิศทางเดียวกันด้วยการบริหารยุทธศาสตร์ร่วมอย่างต่อเนื่อง เมื่อไรก็ตามที่การประเมินผลบนตัวชี้วัดความสำเร็จเพียงเพื่อการปกป้ององค์กรหรือหน่วยงานของตนเอง ในอนาคตอันใกล้จะเกิดการเฝ้าระวังรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อมและแรงต้านจากประชาชนผู้เป็นเจ้าของชุมชนท้องถิ่นให้ก้าวผ่านเส้นสิทธิแห่งความรับผิดชอบของรัฐ โดยการใช้สิทธิของประชาชนที่ต้องเดินออกมาปกป้องคุ้มครองสิทธิของตนเพื่อให้อยู่อาศัยในสภาพแวดล้อมที่สมบูรณ์ตามบทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2550 และพระราชบัญญัติส่งเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อม พ.ศ. 2535

มุมมองจากการเคลื่อนไหวเรียกร้องสิทธิขององค์กรภาคประชาชน ในหลายพื้นที่ไม่ได้เกินเลยความเป็นสิทธิของชุมชน ในการทำหน้าที่อนุรักษ์และมีส่วนร่วมในการบำรุงรักษาและใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติ สิ่งแวดล้อมรวมทั้งความหลากหลายทางชีวภาพอย่างสมดุลและยั่งยืน เพื่อให้ดำรงชีพอยู่ได้อย่างปกติและต่อเนื่องในสิ่งแวดล้อมที่จะไม่ก่อให้เกิดอันตรายต่อสุขภาพอนามัย สวัสดิภาพ หรือคุณภาพชีวิตของตนย่อมได้รับการคุ้มครองตามความเหมาะสม จากปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นในพื้นที่โครงการที่อาจก่อให้เกิดผลกระทบต่อชุมชนอย่างรุนแรงทางด้านสิ่งแวดล้อม ทรัพยากรธรรมชาติ และสุขภาพ ได้ผ่านการศึกษาผลกระทบด้านสิ่งแวดล้อมหรือทรัพยากรธรรมชาติหรือด้านสุขภาพ ให้ความเห็นชอบก่อนการดำเนินการ ประกอบกับได้ผ่านกระบวนการรับฟังความเห็นของประชาชนและผู้มีส่วนได้เสีย ในขณะที่ประชาชนส่วนใหญ่ที่อยู่ใกล้ชิดกับที่ตั้งของโครงการและได้รับผลกระทบมากที่สุดไม่เคยทราบเลยว่ามีโครงการของรัฐ ประชาชนในพื้นที่ก่อสร้างหรือทำกิจการทราบว่ามีโครงการฯ เมื่อเกิดผลกระทบกับสิทธิชุมชนเป็นส่วนรวม

แรงต่อต้านขององค์กรประชาชน ล้วนเกิดการใช้อำนาจโดยองค์กรของรัฐไม่ได้คำนึงถึงศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ สิทธิและเสรีภาพตามบทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญและบทบาทของภาคเอกชนในการร่วมลงทุน ไม่ได้กระทำการเพื่อรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อมและไม่ได้ใช้เทคโนโลยีเพื่อการบริหารจัดการสิ่งแวดล้อมที่เหมาะสมให้สอดคล้องกับภูมิปัญญาท้องถิ่น ทั้งกลไกของรัฐและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องยังไม่ได้ปรับปรุงกลไกและเปิดโอกาสให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการบริหารจัดการสิ่งแวดล้อมอย่างแท้จริง บทสรุปที่กองสุมอยู่บนซากของแหล่งก่อภาวะมลพิษ เกิดจากกระบวนการมีส่วนร่วมของคณะกรรมการสิ่งแวดล้อมแห่งชาติและบทสุดท้ายของประชาชนชุมชนท้องถิ่นที่ต้องอาศัยอยู่ท่ามกลางหมอกควันและกลิ่นไอของสารพิษอันตรายที่ต้องใช้เวลาเป็น 100 ปี ก็ไม่ผู้ใดออกมายืนยันว่าสามารถฟื้นสภาพชุมชนดั้งเดิมให้อยู่อาศัยในสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมได้ ผลที่ได้รับคือการได้รับการประกาศเป็นมรดกของชุมชนตามกฎหมายเรียกว่า “เขตควบคุมมลพิษ” โดยคณะกรรมการสิ่งแวดล้อมแห่งชาติ