สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

องค์กรชุมชนกับการพิทักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม

นายธนาวัชณ์ แก้วพงศ์พันธุ์
อนุกรรมการคุ้มครองสิทธิมนุษยชน 4
ในคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ

ล่วงเลยเวลานานพอสมควรที่เกลอเขากับเกลอเล ไม่ได้มีโอกาสกลับมาเล่านิทานปรัมปราให้กันฟัง ช่างเป็นบรรยากาศที่เหมาะสมและสวยงามของคนสามรุ่นที่ได้พบกันบนเวทีของประชาชนด้วยการผสมผสานประสบการณ์แห่งการเรียนรู้อันสั่งสมมาอย่างยาวนานเพื่อถ่ายทอดจากคนรุ่นปู่ ย่า ตา ยาย สู่คนยุคไอที ปีที่ข้าวยากหมากแพง มีถนนไม่มีคนเดินกลับลนลานด้วยรถยนต์ คนที่เคยกินข้าวด้วยมือเดียวต้องกินข้าวด้วยสองมือ ความเปลี่ยนแปลงของโลกที่เห็นทันตาในสถานการณ์โลกร้อน ทั้งภัยพิบัติธรรมชาติที่ถาโถมเข้าทำลายล้างและคร่าวิญญาณของผู้อาศัยบนผืนโลกใบนี้

เหลียวไปมองเกลอเล มีสภาพไม่แตกต่างกันกับเกลอเขา นาข้าวใกล้ชายฝั่งกลายสภาพเป็นนากุ้ง ป่าชายเลนอันเป็นรวงรังแห่งแรกของชีวิตสัตว์สองน้ำ หดหายไปพร้อมกับชีวิตสัตว์ทะเลตัวน้อยซึ่งเป็นความหลากหลายทางชีวภาพ ริมชายฝั่งทะเลก่อนผ่านพ้นหาดทรายสีขาวขุ่นที่เคยปกคลุมด้วยพรรณแมกไม้ อย่างเช่น ลำเจียก เสม็ด แสม โกงกาง หรือผักบุ้งทะเล พบร่องรอยแห่งความยากจนและซากปรักหักพังไว้บนหลุมบ่อกุ้งและขยะพิษของผู้เดินจากไปด้วยการห่มคลุมความร่ำรวยของเศรษฐีใหม่ ภาวะแห่งการทำลายธรรมชาติและวิถีชีวิตของคนในพื้นที่ให้เปลี่ยนแปลงไป อาจด้วยเจตนาหรือความรู้เท่าไม่ถึงการณ์

ความย่อยยับของธรรมชาติชายฝั่งที่ถูกทำลายลงภายในเวลาอันสั้น น้ำเสียเข้ามาทดแทนน้ำดี ท่อ พี.วี.ซี. มาแทนบ่อดิน “หมาถั้ง” (กระป๋องตักน้ำ) “สาดจูด” (เสื่อที่ถักสานจากต้นกระจูด) “ปูเปี้ยว” (ปูดอง) หากินแทบไม่ได้ ต้นโหนด (ตาลโตนด) ยืนต้นตาย ยอดมะพร้าวยืนต้นชะลูดใบหักงอ ซีดเซียวไม่มีลูก ริมชายหาดมีบ้านขนาดใหญ่ปลูกรุกล้ำเข้าไปในทะเลขาดการตรวจสอบจากอำนาจรัฐอย่างจริงจัง ถึงความเป็นเจ้าของกรรมสิทธิ์และสิทธิครอบครอง สุดท้ายชายหาดที่ชาวประมงชายฝั่งขนาดเล็กได้ใช้เป็นที่หลบลมในยามมรสุม ตกเป็นหาดทรายอันมีเจ้าของผู้ครอบครองปะการังและเป็นเจ้าของแนวชายฝั่งที่ชาวประมงหรือประชาชนที่ไม่ใช่นักท่องเที่ยวไม่สามารถเข้าไปเยียบย่ำหรือใช้ประโยชน์ได้อีก

“ลูกคนรักให้ที่สวนเป็นที่ทำกิน ลูกคนหมอนหมิ่นให้ที่ดินชายทะเล” สำนวนแบบนี้ วันนี้คนสามรุ่นตอบคำถามได้ดี ที่ดินชายฝั่งทะเลในสมัยก่อนผู้คนไม่อยากได้เพราะขาดความอุดมสมบูรณ์ ลูกบางคนจึงไม่ต้องการที่ชายฝั่งทะเล หากพ่อแม่ยกที่ดินชายทะเลให้ เสมือนกับว่าพ่อแม่ไม่ได้รักลูกคนดังกล่าว ปัจจุบันมิได้เป็นเช่นนั้นแล้ว

อย่างไรก็ตาม หากคนชายฝั่งทะเลไม่ปกป้องชายฝั่ง ธรรมชาติที่โหมกระหน่ำจะให้คำตอบอย่างเป็นรูปธรรม มิใช่เฉพาะชายฝั่งทะเลเท่านั้น ลึกเข้าไปจากแนวชายฝั่งยังคงเป็นผลพวงที่เกิดจากการทำลายมากกว่าการสร้างสรรค์ เพราะธรรมชาติไม่สามารถแยกส่วนจากภูผาถึงทะเล หรือที่ปราชญ์ท้องถิ่นเรียกขานว่า เขา ป่า นา เล คนสามรุ่นจะพบเห็นเหตุการณ์ทางธรรมชาติที่โหมซัดและทำลาย “คนรุ่นตะลุมพุก” “คนรุ่นกะทูน” “คนรุ่นสึนามิ” ที่ยังมีชีวิตอยู่ได้ผ่านช่วงชีวิตอันเลวร้ายมาได้และมีชีวิตรอดอยู่ ภัยพิบัติจากธรรมชาติ คลื่น ลม ความร้อน หรือความหนาวเย็น ก่อให้เกิดความสูญเสียอันไม่แตกต่างกัน ภายหลังซากความเสียหายที่กลาดเกลื่อนทำให้คนในชุมชนเรียนรู้สิ่งใดและมีมาตรการในการปกป้องชุมชนอย่างไร

เกลอเขาถอนหายใจพร้อมหยิบใบสมุนไพรพื้นบ้านมาเคี้ยวและแบ่งปันให้เพื่อน พร้อมบรรยายสภาพความเป็นไปให้เพื่อนเก่ารับฟังว่า พื้นที่ต้นน้ำลำธาร ถูกทำลาย ระบบนิเวศน์เปลี่ยนแปลงไปเช่นกันในยามที่เมฆฝนปกคลุมพื้นที่ยอดเขา เม็ดทรายเล็กๆ ริมชายหาดเริ่มลอยตัว ฝูงมดเริ่มเคลื่อนย้ายเส้นทางเดิน รอยเท้าบนพื้นทรายในขณะเยียบย่ำส่งเสียงร้องครางครืดๆ ฝนที่ตกบนยอดเขาสูงทำให้สายน้ำจากแหล่งน้ำหรือสายธารเล็กๆ มารวมกันเป็นลำห้วยหรือลำคลอง เอ่อท้นพื้นทรายภายในระยะเวลาอันสั้น ปรากฏการณ์อันเร่งร้อนและรวดเร็วเหล่านี้ย่อมส่งผลกระทบกับเกลอเลผู้อยู่ปลายน้ำอย่างไม่อาจหลีกเลี่ยงได้

นโยบายส่งเสริมการท่องเที่ยวและกระจายรายได้ที่ใช้ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมเป็นเดิมพัน หากเพ่งมองตามความเป็นจริงบ้านหลังใหญ่ บ้านพักตากอากาศหรือรีสอร์ทดังกล่าว ไม่น่าปลูกสร้างบนที่ดินอันมีความลาดชันที่เป็นที่เขาหรือเชิงเขาได้ ปัญหาเรื่องการครอบครองและทำประโยชน์หรือความเป็นเจ้าของที่ดินจึงเป็นเรื่องที่สืบเนื่องมายาวนานไม่ได้รับการแก้ไขอย่างจริงจัง

เกลอเขาตัดบทเป็นการปลอบใจตัวเองว่า ยังดีที่ยังมียอดลำเพ็ง (เป็นเฟิร์นรสเปรี้ยว) ผักหวาน กล้วยเถื่อน (กล้วยป่า) พอได้เอามาต้มจุ้มกับน้ำชุม (ต้มจิ้มกับน้ำพริก) ในยามที่ไม่มีอาหารอื่นกิน น้ำยังไม่เสีย วัว ควาย มีน้ำกิน หาดทรายเล็กริมกอไผ่บ้าน (ไผ่สีทอง) ที่อุดมไปด้วยหน่อไม้ มีนกหัวจุก (นกปรอท) นกกรง นกคูด (นกกระปูด) นกเสียบไส้ ได้ลงอาบน้ำในยามบ่ายคล้อย ต้นน้ำยังคงมีปลาพลวง (ปลาแง่) ไว้ให้นักท่องเที่ยวได้เชยชม หรือเป็นอาหารในยามที่เกลอเลมาเยี่ยมเยือน

“มูสัง” ไม่มีให้เห็นตามแนวชายป่าของชุมชน วันนี้จึงไม่ได้นำมาฝากไอ้เกลอเลเหมือนหลายปีที่ผ่านมา ไอ้เกลอเลมีสภาพไม่แตกต่างกัน ไม่มีปูดำก้ามใหญ่เมื่อหนีบแล้วแม้ฟ้าร้องก็จะไม่ยอมปล่อย มีวิธีการแก้ไขในยามที่ปูหนีบตามที่เกลอเลอำ (หลอก) เกลอเขาว่า ถ้าปูดำหนีบให้ใช้ปากเป่าไปที่ดวงตาของปูดำ ปูดำจะคลายก้ามออก วันนี้เกลอเลหรือไอ้เฒ่าทะเล ไม่มีปูดำมาฝากเกลอเขา ไอ้เฒ่าดินแดนแห่งขุนเขาเหมือนอดีตที่ผ่านมา

“ต้นชุมเห็ด” ใบใช้ทำยาได้ ดอกเริ่มผลิบานพร้อมกับสภาวะการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นของธรรมชาติภายในชุมชนไอ้เกลอเขา เป็นการเบ่งบานตามธรรมชาติว่าฝนกำลังจางหายไป เป็นความเชื่อของปราชญ์ท้องถิ่น ปรากฏการณ์ของดอกไม้ตามธรรมชาติกระทบกับความรู้สึกและสัมผัสได้จากคนหลายรุ่น ยังคงเชื่อถือได้อีกต่อไปหรือไม่ ต้นชุมเห็ดเป็นพืชพันธุ์ที่บ่งบอกฤดูกาลปลายฝน ยังเป็นคำตอบให้กับปราชญ์ท้องถิ่นได้เหมือนเดิม หรือพืชพันธุ์เหล่านี้อาจเบ่งบานก่อนกาลเวลาเนื่องจากสภาวะโลกร้อนและความเปลี่ยนแปลงของธรรมชาติอันแปรเปลี่ยนไป

“ต้นโกงกาง” ขึ้นตามป่าชายทะเล นิยมใช้ทำฟืนและเผาถ่านกันมาก เมล็ดงอกตั้งแต่อยู่บนต้นลักษณะเรียวยาวคล้ายฝัก มี ๒ ชนิด คือ โกงกางใบใหญ่หรือกงกอน และโกงกางใบเล็ก ชนิดนี้ใช้ทำฟืนและเผาถ่านเป็นจำนวนมาก หรือเรียกอีกอย่างว่า “พังกา”

“ต้นเสม็ด” (ชาวบ้านเรียกเหม็ดชุน) ใช้เปลือกและเนื้อไม้ผุคลุกกับน้ำมันยางทำไต้ เรียก ไต้เสม็ด ใบให้น้ำมันเขียว ใช้ทำยา

“ต้นแสม” ชื่อต้นไม้ ๓ ชนิด คือ แสมขาว แสมทะเล และแสมดำ มีรากไว้หายใจ ลักษณะเป็นแท่งตั้งตรง

“ต้นจาก” เป็นปาล์มชนิดหนึ่ง ขึ้นเป็นกออยู่ตามป่าชายเลนหรือริมฝั่งน้ำกร่อยตื้นๆ ใบใช้มุงหลังคาและกรุฝา ออกดอกเป็นช่อยาว ผลรวมเป็นทะลายกินได้ เรียกว่าลูกจาก นอกจากพืชพันธุ์ดังกล่าว สัตว์ทะเล เช่น ปูเปี้ยว ปลาตีน หายไปจากพื้นที่ป่าชายเลน ด้วยเหตุผลใด ยังคงเป็นคำตอบให้กับชุมชนชายฝั่งทะเลได้เป็นอย่างดี แหล่งอาหารทางธรรมชาติแทบไม่หลงเหลือร่องรอยของชีวิตดั้งเดิมให้เห็นเหมือนเช่นเก่าก่อน การปิดกั้นทางน้ำหรือการก่อสร้างถาวรวัตถุบางอย่างส่งผลต่อการประกอบอาชีพของเกลอเล ประเด็นปัญหาสิ่งแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลงไป เครือข่ายภาคประชาชนได้พยายามแสวงหาแนวทางแก้ไขปัญหาร่วมกัน ทั้งภาครัฐและเอกชนมีความจำเป็นเร่งด่วนที่จำต้องประสานความร่วมมือซึ่งกันและกันให้ได้เห็นทิศทางหรือกรอบของการแก้ไขปัญหาร่วมกันในอนาคต

เหลียวหลังกลับไปมองถิ่นฐานที่พักอาศัยของเราจะพบว่ามีองค์ประกอบไม่แตกต่างกัน ชุมชนไม่ว่าจะเป็นเกลอเลหรือเกลอเขา พบว่าในชุมชนมีคน บ้านเรือน ขนบธรรมเนียม ประเพณี วัฒนธรรม ตลาด โรงน้ำชาและวิถีชีวิตชุมชน ต้นไม้ใบหญ้า สายน้ำ สัตว์เลี้ยง โรงเรียน โรงพัก ที่ทำการองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น วัด ฯลฯ ได้จัดวางไว้ในพื้นที่ของเราอย่างเหมาะสมและลงตัว ทำให้ผู้คนในชุมชนอยู่ร่วมกันอย่างมีความสุขมาหลายชั่วอายุคน ปราชญ์ชาวบ้านรุ่นแล้วรุ่นเล่าถูกบันทึกไว้เป็นเพียงคำกล่าวขานผ่านเรื่องเล่าของมิตรสหายผู้มาเยือน การบันทึกคุณงามความดีของผู้คนที่ทำงานเพื่อชุมชนท้องถิ่นของตนนั้น มีน้อยมาก ผู้เสียสละและอุทิศตนเพื่อปกป้อง เยียวยา แก้ไข และก่อให้เกิดความเปลี่ยนแปลงภายในชุมชนย่อมปฏิบัติโดยมิได้หวังผลตอบแทน เพียงต้องการให้ชุมชนที่อยู่อาศัยของตนเป็นปกติสุข และได้รับการกล่าวขานว่าเป็นชุมชนที่ปราศจากสิ่งอบายมุขทั้งปวง เป็นชุมชนอนุรักษ์ธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม เหล่านี้เป็นเป้าหมายของคนในพื้นที่ผู้กำหนดถิ่นที่อยู่อาศัยของตนว่าจะให้ได้รับการพัฒนาไปสู่ทิศทางใด โดยกระบวนการมีส่วนร่วมของบุคลากรของท้องถิ่นนั้น ไม่ว่าจะเป็นเกลอเขาหรือเกลอเล มีสภาพไม่แตกต่างกัน เป็นการจัดวางว่าสิ่งใดที่ต้องอยู่ในป่า ชายทะเล ชายฝั่ง ในเมือง และจะหยุดการเจริญเติบโตทางด้านวัตถุโดยการยกระดับทางความคิดให้กับเจ้าของพื้นที่ผู้อยู่อาศัยในชุมชนได้มีส่วนร่วมกำหนด องค์ประกอบเหล่านี้ขึ้นอยู่กับความเป็นไปภายในชุมชนทั้งสิ้น บุคลากรทุกส่วนจะได้มีส่วนร่วมในการพัฒนาหรือมีส่วนร่วมในการทำลายล้างถิ่นที่อยู่ของตนหากมองย้อนจากในอดีตที่ผ่านมาจนถึงปัจจุบัน การปรับทุกข์ของคนสามรุ่นจึงได้เริ่มต้นขึ้นอีกครั้ง

“ข้ามสะพานไม้ทรุดโทรมไม่ต่างจากบ้านเรา จากบ้านแต่เช้ามิจางไอกลิ่นสลัม ออกไปทำงานขายแรงจนหมดร่างกาย ยังมิวายเอาเปรียบกันสุดระกรรม จากบ้านนอกมาสู่เมืองแดนศิวิไล จากถิ่นยากไร้สู่เมืองแดนอเวจี สวรรค์ลวงตาโสภาเพื่อคนมั่งมี นรกตบตีซ้ำกระหน่ำโอ้สลัม สลัม น้ำครำ ชอกช้ำ เหมือนดั่งไม่มีความหมาย ราคาค่าความเป็นคน ถูกเหยียดหยามจนลดค่าเหลือเพียงเงินตรา”

ปัญหาเมืองใหญ่และการอพยพย้ายถิ่นฐานของมนุษย์ยังคงประจักษ์ชัดจากจำนวนชุมชนแออัดในเมืองที่เพิ่มขึ้น แรงผลักจากพื้นที่ชายฝั่งและแรงเหวี่ยงของชุมชนพื้นที่ภูเขาของผู้ล้มละลายจากความยากจนที่ไม่อาจรักษาทรัพยากรดินแหล่งทำมาหากินที่ทำให้ดำรงชีวิตอยู่ได้ได้ การจำหน่ายจ่ายโอนทรัพย์ให้กับบุคคลอื่น เราจึงพบเห็นคนเมืองผู้สร้างชุมชนใหม่ที่ไม่มีความมั่นคงในที่อยู่อาศัย คนชุมชนแออัด จึงเป็นคนยากจนอีกกลุ่มหนึ่งที่รอการแก้ไขจากรัฐเช่นเดียวกัน บางครั้งพวกเขาถูกมองว่าเป็นผู้ก่อให้เกิดปัญหาสิ่งแวดล้อม เพราะถิ่นที่อยู่มักอยู่ใกล้แหล่งน้ำของเมืองหลัก

จำนวนประชากรและความเจริญทางด้านวัตถุที่เกิดขึ้นจากน้ำมือของมนุษย์ทั้งเมืองและชนบท จึงเป็นตัวบ่งบอกทิศทางการพัฒนาได้เป็นอย่างดี รูปธรรมของปัญหาที่มีผลกระทบต่อชุมชน ทำให้ผู้นำองค์กรชุมชน ผู้นำเครือข่ายฯ ต้องการมีส่วนร่วมในการแก้ไขปัญหาท้องถิ่นของตนด้วยการเสนอข้อมูล และพยานหลักฐาน ให้ปรากฏต่อองค์กรและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องมากมาย อย่างไรก็ตาม องค์กรชุมชนที่เข้มแข็งย่อมกำหนดเป้าหมายหรือยุทธศาสตร์ร่วมของชุมชนว่าจะให้มีรูปลักษณ์เช่นไร ซึ่งกระบวนการมีส่วนร่วมดังกล่าวได้ถูกกำหนดไว้ในบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย 2550 มาตรา 4, 26, 27, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 66 และ 67 รวมทั้งบทบัญญัติแห่งกฎหมายที่เกี่ยวข้องกับการบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ซึ่งเป็นกฎหมายลำดับรอง องค์กรชุมชนมิอาจละเลยที่จำต้องศึกษาและเรียนรู้เพื่อจะเป็นเครื่องมือปกป้องคุ้มครองชุมชนและทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมในอนาคตร่วมกัน อาจแยกองค์ประกอบหลักได้ดังนี้

ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ สิทธิ เสรีภาพและความเสมอภาคของบุคคลย่อมได้รับการคุ้มครอง
การใช้อำนาจโดยองค์กรของรัฐทุกองค์กรต้องคำนึงถึงศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ สิทธิและเสรีภาพตามบทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญนี้
สิทธิและเสรีภาพที่รัฐธรรมนูญนี้รับรองไว้โดยชัดแจ้ง โดยปริยาย หรือโดยคำวินิจฉัยของรัฐธรรมนูญ ย่อมได้รับความคุ้มครองและผูกพันรัฐสภา คณะรัฐมนตรี ศาล รวมทั้งองค์กรตามรัฐธรรมนูญและหน่วยงานของรัฐโดยตรงในการตรากฎหมาย การบังคับใช้กฎหมายและการตีความกฎหมายทั้งปวง
บุคคลซึ่งรวมกันเป็นชุมชน ชุมชนท้องถิ่นหรือชุมชนท้องถิ่นดั้งเดิม ย่อมมีสิทธิอนุรักษ์หรือฟื้นฟูจารีต ประเพณี ภูมิปัญญาท้องถิ่น ศิลปะหรือวัฒนธรรมอันดีของท้องถิ่นและของชาติ และมีส่วนร่วมในการจัดการ บำรุงรักษา และการใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมรวมทั้งความหลากหลายทางชีวภาพอย่างสมดุลและยั่งยืน
สิทธิของบุคคลที่จะมีส่วนร่วมกับรัฐและชุมชนในการอนุรักษ์ บำรุงรักษาและการได้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติและความหลากหลายทางชีวภาพ และในการคุ้มครอง ส่งเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อม เพื่อให้ดำรงชีพอยู่ได้อย่างปกติและต่อเนื่องในสิ่งแวดล้อมที่จะไม่ก่อให้เกิดอันตรายต่อสุขภาพอนามัย สวัสดิภาพหรือคุณภาพชีวิตของตน ย่อมได้รับความคุ้มครองตามความเหมาะสม
การดำเนินโครงการหรือกิจกรรมที่อาจก่อให้เกิดผลกระทบต่อชุมชนอย่างรุนแรงทั้งทางด้านคุณภาพสิ่งแวดล้อม ทรัพยากรธรรมชาติและสุขภาพจะกระทำมิได้ เว้นแต่จะได้ศึกษาและประเมินผลกระทบต่อคุณภาพสิ่งแวดล้อมและสุขภาพของประชาชนในชุมชน และจัดให้มีกระบวนการรับฟังความคิดเห็นของประชาชนและผู้มีส่วนได้เสียก่อน รวมทั้งได้ให้องค์กรอิสระซึ่งประกอบด้วยผู้แทนองค์กรเอกชนด้านสิ่งแวดล้อมและสุขภาพและผู้แทนจากสถาบันอุดมศึกษาที่จัดการศึกษาด้านสิ่งแวดล้อมหรือด้านสุขภาพให้ความเห็นก่อนมีการดำเนินการดังกล่าว
สิทธิของบุคคลที่จะฟ้องหน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ ราชการส่วนท้องถิ่นหรือองค์กรอื่นของรัฐ เพื่อให้ปฏิบัติหน้าที่ตามที่บัญญัติไว้ในกฎหมายย่อมได้รับความคุ้มครอง
บุคคลย่อมมีสิทธิเสนอเรื่องราวร้องทุกข์และได้รับแจ้งผลการพิจารณาภายในเวลาอันสมควร ทั้งนี้ตามที่กฎหมายบัญญัติ
สิทธิของบุคคลที่จะฟ้องหน่วยราชการหรือหน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ ราชการส่วนท้องถิ่น หรือองค์กรอื่นของรัฐ ที่เป็นนิติบุคคล ให้รับผิดเนื่องจากการกระทำหรือการละเว้นการกระทำของข้าราชการ พนักงานหรือลูกจ้างของหน่วยงานนั้นย่อมได้รับการคุ้มครอง ทั้งนี้ตามที่กฎหมายบัญญัติ
รัฐต้องส่งเสริมและสนับสนุนให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการสงวน บำรุงรักษา และการใช้ทรัพยากรธรรมชาติและความหลากหลายทางชีวภาพอย่างสมดุล รวมทั้งมีส่วนร่วมในการส่งเสริม บำรุงรักษา และคุ้มครองคุณภาพสิ่งแวดล้อมตามหลักการการพัฒนาที่ยั่งยืน ตลอดจนควบคุมและกำจัดภาวะมลพิษที่มีผลต่อสุขภาพอนามัย สวัสดิภาพ และคุณภาพชีวิตของประชาชน

อธิบายความหมาย : เกลอ ความหมายว่าเพื่อนสนิท
ภาษากลาง : เรียก ไอ้เกลอ
ภาษาใต้ : เรียก ไอ้เฒ่า
ภาษาอีสาน : เรียก เสี่ยว
ภาษาเหนือ : เรียก เสี่ยว