สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

เรื่องสิทธิมนุษยชน : การจัดการสิ่งแวดล้อมกับสิทธิชุมชน

ปุจฉา : การจัดการสิ่งแวดล้อมในชุมชน เช่น การจัดทำโครงการบ่อขยะ โดยการริเริ่มขององค์กรของรัฐ บุคคลซึ่งอาศัยอยู่ในชุมชนสามารถแสดงสิทธิในการมีส่วนร่วมต่อการจัดการสิ่งแวดล้อมอย่างไร?

วิสัชนา : ด้วยคำว่า “โลกร้อน” คงเป็นคำที่คุ้นชินกันดีกับคนทั่วไปแล้ว เพราะธรรมชาติสิ่งแวดล้อมถูกทำลายด้วยจำนวนประชากรที่เพิ่มขึ้น ความต้องการใช้ทรัพยากรธรรมชาติจึงมีมากพอๆ กับการทำลาย การจัดการขยะขององค์กรทางสังคมที่ต้องการลดปัญหาจากการใช้และบริโภคสิ่งต่างๆ จึงเป็นความพยายามที่ยากจะแก้ไข แม้จะมีองค์กรภาครัฐที่อยู่ใกล้ชิดกับชุมชน เช่น องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ที่กระจายอยู่ทั่วประเทศ ได้จัดทำโครงการเพื่อรักษาสิ่งแวดล้อมในชุมชน เช่น โครงการทำบ่อกำจัดขยะ ก็อาจเป็นต้นตอของการทำลาย และละเมิดวิถีชีวิตชุมชนไปเสียเองได้ ดังที่ได้มีข่าวท้องถิ่นจากสื่อหนังสือพิมพ์และโทรทัศน์ที่คนในชุมชนท้องถิ่นคัดค้านโครงการต่างๆ อยู่เนืองๆ

กรณีการจัดทำโครงการเพื่อกำจัดขยะในชุมชนของหน่วยงานของรัฐ เช่น องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นนั้น นับว่าเป็นการริเริ่มที่ดี การมีขยะเน่าเหม็น ย่อมทำลายสุขภาวะของคนในท้องถิ่นอย่างหลีกเลี่ยงได้ยาก ไม่ว่าจะเป็นกลิ่นเหม็น อากาศเสีย น้ำเสีย ดินเสีย ส่งผลต่อระบบเศรษฐกิจ และสังคมในชุมชนทั้งหมด แต่การทำโครงการดังกล่าว จะทำอย่างไรให้เกิดความสมดุล และได้รับการยอมรับทั้งฝ่ายองค์กรของรัฐและคนในท้องถิ่น เป็นสิ่งที่พึงตระหนักทั้ง 2 ฝ่าย เพราะรัฐธรรมนูญฉบับปี 2550 ได้บัญญัติหลักการรับรองสิทธิชุมชนไว้ในมาตรา 66 กล่าวคือ ให้ชุมชนมีส่วนร่วมในการจัดการบำรุงรักษาประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม อีกทั้ง มาตรา 67 ยังให้สิทธิบุคคลมีส่วนร่วมกับรัฐและชุมชนในการรักษาและส่งเสริมคุณภาพสิ่งแวดล้อม เพื่อให้ดำรงชีพอยู่ได้อย่างปกติและต่อเนื่อง ไม่ก่อให้เกิดอันตรายต่อสุขอนามัย และคุณภาพชีวิต พูดง่ายๆ ว่า ถ้าชุมชนนั้นอยู่ดีมีสุขแล้ว ก็อย่าเอาโครงการใดๆ ไปก่อทุกข์ให้เกิดกับพี่น้องประชาชนซึ่งเป็นผู้ตั้งถิ่นฐานดั้งเดิม

การรับรอง คุ้มครองตามรัฐธรรมนูญ บุคลากรและองค์กรชุมชน จึงมีสิทธิในการมีส่วนร่วม และใช้สิทธิทวงถาม และตรวจสอบข้อมูลต่อหน่วยงานของรัฐ ที่อาจละเลยต่อการฟังเสียงจากชุมชนอย่างแท้จริงในการดำเนินโครงการแต่ละครั้ง ซึ่งหน่วยงานของรัฐจะต้องเปิดเผยข้อมูลของโครงการอย่างโปร่งใสให้แก่ประชาชนในชุมชน ชุมชนสามารถเรียกข้อมูลตาม พ.ร.บ.ข้อมูลข่าวสารของราชการได้อีกด้วย นอกจากนี้ รัฐธรรมนูญยังรับรองให้สิทธิแก่ชุมชนที่จะฟ้องหน่วยราชการ หรือหน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ และราชการส่วนท้องถิ่น ให้ปฏิบัติตามบทบัญญัติแห่งกฎหมาย ทั้งนี้ เพื่อให้เป็นไปตามเจตนารมณ์ของรัฐธรรมนูญที่ส่งเสริมการมีส่วนร่วมของประชาชน จึงจำเป็นที่หน่วยงานของรัฐผู้จัดทำโครงการจะต้องสร้างกลไกการมีส่วนร่วมในการกำหนด และวางแผนของชุมชนในระดับท้องถิ่นโดยต้องเคารพต่อการตัดสินใจของบุคคลในท้องถิ่นอย่างจริงจัง และตรงตามความต้องการของชุมชนเป็นพื้นฐาน โดยปราศจากประโยชน์อื่นใดแอบแฝง นอกจากประโยชน์ของเจ้าของชุมชนอย่างแท้จริง มิเช่นนั้นคนในท้องถิ่นมีสิทธิที่จะปฏิเสธโครงการดังกล่าวได้

นายธนาวัชณ์ แก้วพงศ์พันธุ์
อนุกรรมการคุ้มครองสิทธิมนุษยชน ๔
ในคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ