“การเมืองสยาม สู่การเมืองประเทศไทย” ครั้งที่ 3 ที่จังหวัดเชียงใหม่ ดร.พงษ์ศักดิ์ อังกะสิทธิ์ เพื่อสืบสานปณิธานที่จะจัดการสัมมนาเพื่อกระตุ้นให้สังคมไทยตระหนักถึงบทเรียนทางการเมืองในประวัติศาสตร์ ซึ่งจะนำไปสู่การเรียนรู้เพื่อพัฒนาสังคมประชาธิปไตย สถาบันนโยบายศึกษา โดยการสนับสนุนของมูลนิคอนราด อาเดนาวร์ จึงจัดการสัมมนาเรื่อง “การเมืองสยาม สู่การเมืองประเทศไทย : 100 ปี ม.ร.ว.นิมิตรมงคล นวรัตน์” เป็นครั้งที่ 3 ณ ห้องประชุมใหญ่ สถานบริการเทคโนโลยีสารสนเทศ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ เมื่อวันที่ 22 สิงหาคม 2551 อธิการบดี ดร.พงษ์ศักดิ์ อังกะสิทธิ์ กล่าวเปิดการสัมมนาว่า เราต้องนำความรู้เรื่องการเมืองในอดีตมาประยุกต์ใช้ให้เกิดประโยชน์กับการเมืองในอนาคต การเมืองไทยในระบอบประชาธิปไตยได้เดินทางมานานถึง 76 ปีแล้ว การสัมมนาวันนี้จะเป็นการเรียนรู้ประวัติศาสตร์เพื่อประโยชน์ของอนาคต หลังจากที่ ม.ล.ชัยนิมิตร นวรัตน ฉายภาพและบรรยายถึงชีวประวัติและผลงานของ ม.ร.ว.นิมิตรมงคล นวรัตน แล้ว ศ.ดร. ชัยอนันต์ สมุทวณิช ประธานสถาบันนโยบายศึกษาได้กล่าวปาฐกถานำมีใจความว่า “การเรียกร้องระบอบปกครองประชาธิปไตยเกิดขึ้นตั้งแต่ปลายรัชกาลที่ 5 โดยพวกที่ไปเรียนต่างประเทศ แต่ตอนนั้นยังไม่มีศัพท์บัญญัติว่าประชาธิปไตย ยังไม่มีพรรคการเมืองในประเทศไทย เป็นเพียงการเรียกร้องว่าประเทศสยามควรมีการปกครองในระบอบที่ไม่ใช่ absolute monarchy กระแสนี้แพร่หลายยิ่งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 6 แต่ก็ยังไม่มีการตั้งพรรคการเมือง เพราะเกรงว่าจะเกิดพรรคคนจีน เนื่องจากเป็นกลุ่มเดียวที่มีทุน เมื่อคณะราษฎรทำการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ในระยะแรกยังไม่มีใครเป็นหัวหน้าที่แท้จริง เกิดการระแวงกันเองและระแวงผู้อื่น เพราะคณะราษฎรขึ้นมาโดยไม่มีความสัมพันธ์กับราษฎร ประชาชนเองก็ไม่รู้ว่าจะต้องทำตัวอย่างไร ความบาดหมางในกลุ่มคณะราษฎรทำให้เกิดการ “จัดการ” กันเอง เช่นเดียวกับที่เมื่อมองว่าพวกเจ้าเป็นศัตรูก็ต้องห้ามพวกเจ้าเข้าสู่อำนาจการเมือง รัฐธรรมนูญห้ามมิให้หม่อมเจ้าขึ้นไปเล่นการเมือง เพราะกลัวว่ามีทั้งเงินและเป็นที่รู้จักดีในหมู่ราษฎร แต่พวกเจ้าก็ไม่เป็นปึกแผ่นด้วย ตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 6 พวกขุนนางมีบทบาทมาก ดังนั้นเมื่อเกิดกบฏบวรเดชจึงไม่มีการประสานงานที่ดี ผลคือแพ้" งานเขียนของ ม.ร.ว.นิมิตรมงคล น่าสนใจในทัศนะของนักรัฐศาสตร์คือมีความคิดทางการเมือง สังคมและเศรษฐกิจ และยังได้เขียนออกมาเป็นเล่ม ซึ่งมีงานเช่นนี้น้อยมาก ส่วนใหญ่จะเป็นเพียงบทความหรือการเสนอความเห็น ผลงานของท่านจึงมองได้ใน 3 มิติ คือ หนึ่ง ในแง่ของอัตชีวประวัติและประวัติศาสตร์ สอง ในแง่ของงานนิพนธ์ และสาม ในแง่ของความคิดทางสังคม-การเมือง “ความฝันของนักอุดมคติ” คือสิ่งที่พิเศษมากๆ คำว่า “อุดมคติ” นั้นกว้างกว่า “อุดมการณ์” อุดมการณ์เป็นสิ่งที่เจาะจง เช่น ด้านการเมือง แต่อุดมคติเป็นความคิดทางสังคมทั่วๆ ไป เป็นเรื่องสากล คือความต้องการอยากให้สังคมไทยเป็นอย่างไร อยู่เหนือความขัดแย้งของรัฐต่อรัฐ หรือรัฐต่อคน เป็นความคิดที่ทันสมัยล้ำยุคในสมัยนั้น (พ.ศ. 2475 ถึง 2482) ตอนนั้นรัฐมีอำนาจไร้ขีดจำกัด แม้แต่ตั้งศาลพิเศษก็ยังทำได้ “รอยร้าวในมรกต” เป้นเรื่องที่แสดงถึงธรรมชาติของคนที่ทุกคนมีจุดด่างพร้อย ปรัชญาตะวันตกก็เชื่อเช่นนี้ การเมืองไทยปัจจุบันมีหลายสิ่งเหมือนกับอดีต แต่ก็มีที่แตกต่างไป คือเวลานี้ทุนรวมกับอำนาจการเมืองสำเร็จทำให้สามารถใช้อำนาจรัฐขยายทุนให้กว้างขึ้นอีก นักธุรกิจเข้ามาเล่นการเมืองหวังช่วยธุรกิจของตน ...สังคมในอุดมคติของ ม.ร.ว.นิมิตรมงคลจึงห่างไกลจากความเป็นจริงไปทุกที หากสังคมใดไร้ความฝันหรืออุดมคติก็จะมีแต่ความโหดร้าย เอาเปรียบซึ่งกันและกัน” ท้ายที่สุด ดร.ชัยอนันต์ สรุปว่า ประชาธิปไตยไทยต่างจากตะวันตกที่เราขาดพัฒนาการ ทุนกับอำนาจของเขาแยกจากกัน และได้แนะนำให้ทุกคนไปอ่าน “ความฝันของนักอุดมคติ” ในแง่มุมที่รัฐควรจะอภิบาลประชาชนอย่างไร ควรมีบทบาทหน้าที่อะไรในการส่งเสริมคนในสังคม หลังจากนั้น ศ.ดร.นิธิ เอียวศรีวงศ์ และ ดร.ชาญวิทย์ เกษตรศิริ ได้ขึ้นเวทีเสวนาเรื่อง “จากการเมือง 2475 ถึงการเมือง 2551” โดยมี รศ.ดร.ธเนศวร์ เจริญเมือง อาจารย์คณะรัฐศาสตร์และรัฐประศาสนศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ เป็นผู้ดำเนินรายการ (จากซ้าย) ดร.ชาญวิทย์ เกษตรศิริ, รศ.ดร.ธเนศวร์ เจริญเมือง และ ศ.ดร.นิธิ เอียวศรีวงศ์ ดร.นิธิ ได้แสดงทัศนะว่า รัฐบาลจะดีหรือไม่ขึ้นกับเงื่อนไขสภาพแวดล้อมภายนอกมากกว่าภายใน เพราะการเมืองเป็นเรื่องของอำนาจนิยมและทุนนิยม ดังนั้นผู้ปกครองต้องมีศีลธรรมและจริยธรรมจึงจะแก้ปัญหาบ้านเมืองได้ และได้ตั้งคำถามว่า ความเป็นเอกภาพในหมู่ประชาชนมีจริงหรือไม่ เช่น ในบริบททางสังคมปี 2475 คนที่นิยมเจ้าคิดเหมือนกันหมดหรือไม่ ดร.ชาญวิทย์ ชี้ให้เห็นว่า ระบอบประชาธิปไตยของไทยพัฒนาตรงข้ามกับความฝันของนักอุดมคติ เห็นได้จากมีการปฏิวัติรัฐประหารมากกว่า 20 ครั้งใน 76 ปี ปัจจุบันพลังการเมืองเป็นทางสามเส้าคือสถาบันกษัตริย์กับเครือข่าย พวกอมาตยาธิปไตยกับทหาร และกลุ่มอื่น ๆ นอกระบบราชการ การเมืองทำให้คนไทยวันนี้แตกแยกอย่างไม่เคยเป็นมาก่อน จนอยากจะเรียกว่าเป็น “สงครามการเมือง” มีคำถามมากมาย เช่น พันธมิตรฯ จะรุกหรือถอย จะยุบสภาหรือไม่ จะเกิดการนองเลือดหรือไม่ ทหารจะปฏิวัติไหม ฯลฯ จนกระทั่ง พ.ต.ท.ทักษิณ จะกลับมาหรือไม่ 60 ปีหลังจาก ม.ร.ว.นิมิตรมงคลเสียชีวิต สังคมไทยเข้าสู่วิกฤตที่น่าวิตกว่าเราจะสมานฉันท์กันได้หรือไม่ ถ้าไม่ได้จะเกิดกลียุคหรือไม่ หากเกิดแล้วจะเป็นเช่นไร หรือว่ากลียุคจะทำให้เกิดประชาธิปไตยอย่างแท้จริง เราจะสร้างสังคมใหม่หลังกลียุคได้ไหม หลังจากนั้นมีคำถามและความเห็นมากมายจากผู้เข้าสัมมนา เช่น การปกครองแบบไหนเหมาะกับสังคมไทยที่สุด ระบอบประชาธิปไตยของเราจะวนเวียนเช่นนี้อีกนานเท่าไร สังคมไทยเหมาะกับการปกครองระบอบประชาธิปไตยหรือไม่ หลายคำถามเป็นเพียงความเห็นที่ระบายออกมา และท้ายที่สุด ดร.นิธิ ได้แสดงความเห็นว่า “ศีลธรรมส่วนบุคคล” ไม่ใช่เรื่องเดียวกับ “ศีลธรรมของสถาบันรัฐ” สถาบันรัฐจะต้องมีระบบที่ทำให้โกงไม่ได้ แต่คำถามคือ จะพัฒนาระบบอย่างไรให้เกิด accountability ที่นำคนโกงมาลงโทษได้ ม.ล.ชัยนิมิตร นวรัตน บรรยากาศภายในห้องสัมมนา เชื่อว่าเมื่อสัมมนาจบ ผู้เข้าร่วมทุกคนจะนำคำถามเหล่านี้ไปขบคิด คำตอบจะเป็นอย่างไรขึ้นกับ “ต้นทุนทางความคิด” ของแต่ละคน อย่างไรก็ตาม เพียงแต่คิดหรือตั้งคำถามก็ทำให้เกิดการขับเคลื่อนของพัฒนาการทางการเมืองขึ้นได้ในใจของทุก ๆ คน