สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

“สิทธิที่จะรู้” ในรัฐธรรมนูญ

ดร.นคร เสรีรักษ์
ผู้เชี่ยวชาญด้านข้อมูลข่าวสาร
สำนักงานคณะกรรมการข้อมูลข่าวสารของราชการ

แนวคิดเกี่ยวกับ “สิทธิที่จะรู้” ซึ่งหมายถึง สิทธิของประชาชนที่จะรู้หรือเข้าถึงข้อมูลในความครอบครองของรัฐ ภายใต้หลักการที่ว่า ข้อมูลราชการเป็นสิ่งที่ต้อง “เปิดเผยเป็นหลัก ปกปิดเป็นข้อยกเว้น” ได้รับการรับรองอย่างจริงจังในประเทศนี้โดยการเกิดขึ้นของ “พ.ร.บ.ข้อมูลข่าวสารของราชการ พ.ศ. 2540”

ทั้งยังได้รับการยืนยันรับรองอย่างหนักแน่นยิ่งขึ้น โดยรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 ซึ่งปรากฏอยู่ในส่วนสำคัญ 2 เรื่อง คือ ประเด็นสิทธิรับรู้ข้อมูลข่าวสารสาธารณะในมาตรา 58 และมาตรา 59 และประเด็นข้อมูลส่วนบุคคล ซึ่งเป็นมิติในเรื่องสิทธิความเป็นส่วนตัวในเชิงข้อมูล ในมาตรา 34

ในประเด็นสิทธิรับรู้ข้อมูลข่าวสารนั้น รัฐธรรมนูญ 2540 มาตรา 58 ระบุว่า “บุคคลย่อมมีสิทธิได้รับทราบข้อมูลหรือข่าวสาธารณะในครอบครองของหน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ หรือราชการส่วนท้องถิ่น เว้นแต่การเปิดเผยข้อมูลนั้นจะกระทบต่อความมั่นคงของรัฐ ความปลอดภัยของประชาชน หรือส่วนได้เสียอันพึงได้รับความคุ้มครองของบุคคลอื่น ทั้งนี้ตามที่กฎหมายบัญญัติ”

และมาตรา 59 ระบุว่า “บุคคลย่อมมีสิทธิได้รับข้อมูล คำชี้แจง และเหตุผลจากหน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ หรือราชการส่วนท้องถิ่น ก่อนการอนุญาตหรือการดำเนินโครงการหรือกิจกรรมใดที่อาจมีผลกระทบต่อคุณภาพสิ่งแวดล้อม สุขภาพอนามัย คุณภาพชีวิต หรือส่วนได้เสียสำคัญอื่นใดที่เกี่ยวกับตนหรือชุมชนท้องถิ่น และมีสิทธิแสดงความคิดเห็นของตนในเรื่องดังกล่าว ทั้งนี้ตามกระบวนการรับฟังความคิดเห็นของประชาชนที่กฎหมายบัญญัติ”

มาถึงร่างรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย 2550 ฉบับลงประชามติ ซึ่งกำลังอยู่ในกระแสความสนใจของสังคมอยู่ในขณะนี้นั้น สิทธิรับรู้ข้อมูลข่าวสารปรากฏอยู่ใน หมวด 3 สิทธิและเสรีภาพของชนชาวไทย ส่วนที่ 10 ว่าด้วยสิทธิในข้อมูลข่าวสารและการร้องเรียน ซึ่งเขียนไว้ว่า

“มาตรา 56 บุคคลย่อมมีสิทธิได้รับทราบและเข้าถึงข้อมูลหรือข่าวสาธารณะในครอบครองของหน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ หรือราชการส่วนท้องถิ่น เว้นแต่การเปิดเผยข้อมูลหรือข่าวสารนั้นจะกระทบต่อความมั่นคงของรัฐ ความปลอดภัยของประชาชนหรือส่วนได้เสียอันพึงได้รับความคุ้มครองของบุคคลอื่น หรือเป็นข้อมูลส่วนบุคคล ทั้งนี้ตามที่กฎหมายบัญญัติ

มาตรา 57 บุคคลย่อมมีสิทธิได้รับข้อมูล คำชี้แจง และเหตุผลจากหน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ หรือราชการส่วนท้องถิ่น ก่อนการอนุญาตหรือการดำเนินโครงการหรือกิจกรรมใดที่อาจมีผลกระทบต่อคุณภาพสิ่งแวดล้อม สุขภาพอนามัย คุณภาพชีวิต หรือส่วนได้เสียสำคัญอื่นใดที่เกี่ยวกับตนหรือชุมชนท้องถิ่น และมีสิทธิแสดงความคิดเห็นของตนต่อหน่วยงานที่เกี่ยวข้องเพื่อนำไปประกอบการพิจารณาในเรื่องดังกล่าว

การวางแผนพัฒนาสังคม เศรษฐกิจ การเมือง และวัฒนธรรม การเวนคืนอสังหาริมทรัพย์ การวางผังเมือง การกำหนดเขตการใช้ประโยชน์ในที่ดิน และการออกกฎที่อาจมีผลกระทบต่อส่วนได้เสียสำคัญของประชาชน ให้รัฐจัดให้มีกระบวนการรับฟังความคิดเห็นของประชาชนอย่างทั่วถึงก่อนดำเนินการ”

ซึ่งโดยเนื้อหาสาระแล้ว ไม่มีอะไรแตกต่างไปจากรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540

สำหรับในส่วนของข้อมูลส่วนบุคคลนั้น รัฐธรรมนูญ 2540 มาตรา 34 บัญญัติว่า “สิทธิของบุคคลในครอบครัว เกียรติยศ ชื่อเสียง หรือความเป็นอยู่ส่วนตัว ย่อมได้รับความคุ้มครอง

การกล่าวหรือไขข่าวแพร่หลายซึ่งข้อความหรือภาพไม่ว่าด้วยวิธีใดไปยังสาธารณชน อันเป็นการละเมิดหรือกระทบถึงสิทธิของบุคคลในครอบครัว เกียรติยศ ชื่อเสียง หรือความเป็นอยู่ส่วนตัว จะกระทำมิได้ เว้นแต่กรณีที่เป็นประโยชน์ต่อสาธารณชน”

ส่วนในร่างรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย ฉบับลงประชามติ ประเด็นการคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล ปรากฏอยู่ในหมวด 3 ส่วนที่ 3 สิทธิและเสรีภาพส่วนบุคคล

โดยมาตรา 35 บัญญัติว่า “สิทธิของบุคคลในครอบครัว เกียรติยศ ชื่อเสียง ตลอดจนความเป็นอยู่ส่วนตัว ย่อมได้รับความคุ้มครอง

การกล่าวหรือไขข่าวแพร่หลายซึ่งข้อความหรือภาพไม่ว่าด้วยวิธีใดไปยังสาธารณชนอันเป็นการละเมิด หรือกระทบถึงสิทธิของบุคคลในครอบครัว เกียรติยศ ชื่อเสียง หรือความเป็นอยู่ส่วนตัวจะกระทำมิได้ เว้นแต่กรณีที่เป็นประโยชน์ต่อสาธารณะ

บุคคลย่อมมีสิทธิได้รับความคุ้มครองจากการแสวงประโยชน์โดยมิชอบจากข้อมูลส่วนบุคคลที่เกี่ยวกับตน ทั้งนี้ตามที่กฎหมายบัญญัติ”

ซึ่งไม่มีอะไรแตกต่างไปจากรัฐธรรมนูญ 2540 เช่นกัน

ความน่าสนใจของรัฐธรรมนูญ ฉบับลงประชามติ น่าจะอยู่ที่บทเฉพาะกาล มาตรา 303 ซึ่งระบุว่าในวาระเริ่มแรกให้คณะรัฐมนตรีที่เข้าบริหารราชการแผ่นดินภายหลังจากการเลือกตั้งทั่วไปเป็นครั้งแรกตามรัฐธรรมนูญนี้ ดำเนินการจัดทำหรือปรับปรุงกฎหมายที่เกี่ยวกับสิทธิในข้อมูลข่าวสารและการร้องเรียน รวมทั้งกฎหมายว่าด้วยข้อมูลส่วนบุคคล ให้แล้วเสร็จภายในหนึ่งปี นับแต่วันที่แถลงนโยบายต่อรัฐสภา

ถ้ารัฐธรรมนูญฉบับนี้ ผ่านการลงประชามติจึงจะมีเงื่อนเวลาบังคับไว้ว่า รัฐบาลใหม่หลังการเลือกตั้งต้องปรับปรุงกฎหมายข้อมูลข่าวสารและจัดทำกฎหมายว่าด้วยข้อมูลส่วนบุคคลให้เสร็จภายใน 1 ปี แต่ถ้าไม่ได้ใช้รัฐธรรมนูญฉบับนี้ ก็คงต้องไปรอร่างแก้ไข พ.ร.บ.ข้อมูลข่าวสารฯ และร่าง พ.ร.บ.คุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล ซึ่ง ครม. ส่งไปให้สำนักงานคณะกรรมการกฤษฎีกาตรวจพิจารณาแล้ว เมื่อ 2-3 ปีทีผ่านมา

อย่างไรก็ตาม ข้อสรุปสุดท้ายที่น่ายินดีของฝ่ายประชาชนคือ “สิทธิรับรู้ข้อมูลราชการ” และ “สิทธิในข้อมูลส่วนบุคคล” ยังคงเป็นประเด็นที่มีความสำคัญในระดับ “ธรรมนูญ” แห่ง “รัฐ”