ผู้หญิงกับสังคมเข้มแข็งตามวิถีอิสลาม การสัมมนาเพื่อติดตามและขยายผล สถาบันนโยบายศึกษา และคุณวรรลภา นีละไพจิตร ประธานกลุ่มสตรีมุสลิมอาสาสมัคร สืบเนื่องมาจากการสัมมนาระดมสมองที่สถาบันนโยบายศึกษาจัดขึ้นในระหว่างวันที่ 22 ถึง 23 กรกฎาคม 2549 ที่จังหวัดสงขลา โดยเชิญกลุ่มสตรีมุสลิมใน 4 จังหวัดชายแดนภาคใต้ (ยะลา ปัตตานี นราธิวาส และสงขลา) ทำให้สถาบันนโยบายศึกษาได้รับฟังข้อเท็จจริงเกี่ยวกับเหตุการณ์รุนแรงในสี่จังหวัดชายแดนภาคใต้ และยังได้ข้อคิดเห็นและข้อเสนอแนะที่น่าสนใจอีกมากมาย จุดประกายความคิดแก่สตรีเหล่านั้นว่าพวกเธอสามารถจะมีบทบาทในสังคมที่มองดูว่ามีปัญหาและข้อจำกัดมากมาย โดยการเริ่มต้นที่ตนเองก่อน ทำให้ครอบครัวดีมีความอบอุ่นเป็นลำดับแรก แล้วจึงขยายออกไปยังชุมชนและภาคประชาสังคม ก็จะส่งผลทำให้เกิดความสงบร่มเย็น สถาบันนโยบายศึกษาได้สานต่อกิจกรรมในครั้งนั้นด้วยการจัดสัมมนาครั้งที่สอง เพื่อติดตามผลของการสัมมนาในครั้งแรก และขยายแนวคิดในการสร้างสันติสุขด้วยชุมชนเข้มแข็งตามวิถีอิสลาม โดยในครั้งนี้ สถาบันฯ ได้เลือกสถานที่ในการจัดสัมมนาคือจังหวัดตรังโดยมีวัตถุประสงค์ที่จะพากลุ่มสตรีที่เข้าสัมมนาในครั้งแรกเดินทางไปเยี่ยมกลุ่มแม่บ้านบนเกาะลิบง เพื่อแลกเปลี่ยนเรียนรู้ในประสบการณ์ของการมีส่วนร่วมในการสร้างชุมชนเข้มแข็ง ก่อนหน้านี้ คุณยศวดี บุณยเกียรติ คุณวรรณสมร ศรีทองไหม และคุณระวิ สุวรรณละออง จากสถาบันนโยบายศึกษาได้เดินทางไปพบปะกลุ่มแม่บ้านที่เกาะลิบงเพื่อเตรียมการและ ประสานงาน และสถาบันฯ ได้เชิญตัวแทนกลุ่มเครือข่ายแม่บ้านเกาะลิบงมาเข้าร่วมการสัมนาระดมสมองด้วย การสัมมนาในครั้งนี้ยังมีพิเศษกว่ากิจกรรมทุก ๆ ครั้งที่เคยจัดมา เพราะเราได้ขอให้สตรีจากสี่จังหวัดพาบุตรมาด้วยคนละหนึ่งคน เพื่อที่แม่และลูกจะได้เรียนรู้วิถีชีวิตอิสลามสู่สังคมเข้มแข็งร่วมกัน ได้ทำกิจกรรมร่วมกัน และยังจัดเวทีให้พวกเด็ก ๆ ได้ร่วมกันคิดและเสนอความเห็นในมุมมองของเยาวชนด้วย วิถีอิสลาม ดร.ฟัตฮีย์ ยะกัน เขียนไว้ในหนังสือเรื่อง “อะไรคือความหมายการเป็นมุสลิมของฉัน” ซึ่งแปลโดยนัศรุลลอฮ ต็อยยิบ ( สำนักพิมพ์อัรริซาละห์) ว่า “จรรยามารยาท ( หรืออัคลาค) ที่ดีถือเป็นเป้าหมายพื้นฐานหนึ่งของอิสลาม และต่อไปนี้คือคุณลักษณะต่าง ๆ ของมุสลิม ระวังตนจากสิ่งต่าง ๆ ที่น่าคลางแคลง เช่นไม่ทางอาหารที่ไม่แน่ใจว่าฮะล้าล หรืออนุมัติหรือไม่ ยับยั้งสายตา ลดสายตาจากกการมองในสิ่งที่หะรอมต่าง ๆ ที่อัลลอฮ (ซ.บ.) ทรงห้าม เพราะการมองนั้นอาจชักนำไปสู่ความชั่วและการทำบาปได้ ระวังรักษาลิ้น พูดแต่สิ่งที่ดี เป็นประโยชน์ มีความละอาย ไม่เข้าไปยุ่งเกี่ยวในเรื่องของคนอื่น มีความนอบน้อม มีความพอใจในสิ่งที่ตนเองมีอยู่ มีความสุภาพ อ่อนโยน และอดทน มีความซื่อสัตย์และสุจริต ไม่โกหก มีความอ่อนน้อมถ่อมตน ไม่มีความแตกต่างระหว่างความยากจนและความร่ำรวย หลีกเลี่ยงจากการมองคนในแง่ร้าย ไม่ติฉินนินทา ล้อเลียนข้อบกพร่องของคนอื่น มีความเอื้ออารีและใจบุญ” นอกจากนี้ ในหนังสือ “จริยธรรมสำหรับมุอนิน” โดยมุรีด ทิมะเสน ยังเขียนถึงมารยาทที่มุสลิมพึงมีต่อพี่น้องมุสลิมด้วยกัน เช่นการทักทายด้วยการกล่าวสลาม การรักพี่น้องประหนึ่งรักตนเอง การช่วยเหลือและไม่อยุติธรรม และ การไม่มอบสิ่งเลวร้ายให้ เป็นต้น และในส่วนมารยาทที่พึงปฏิบัติต่อศาสนิกอื่นนั้นก็บัญญัติไว้ว่า “พระองค์อัลลอฮมิทรงห้ามพวกเจ้าเกี่ยวกับบรรดาผู้ที่มิได้ต่อต้านพวกเจ้าในเรื่องของศาสนา และพวกเขามิได้ขับไล่พวกเจ้าในเรื่องของศาสนา และพวกเขามิได้ขับไล่พวกเจ้าออกจากบ้านเรือนของพวกเจ้า ในการที่พวกเจ้าจะทำความดีแก่พวกเขา และให้ความยุติธรรมแก่พวกเขา แท้จริงอัลลอฮทรงรักผู้ที่มีความยุติธรรม” อัลกุรอานซูเราะห์มุมตะหินะห์ อายะฮที่ 8 จะเห็นได้ว่าวิถีอิสลามคือความสุภาพ อ่อนโยน อดทน ซื่อสัตย์สุจริตและโอบอ้อมอารีต่อพี่น้องมุสลิมด้วยกัน และมีความยุติธรรมต่อศาสนิกอื่น ทำไมจึงเลือกเกาะลิบง พาหนะบนเกาะลิบง เกาะลิบง ตั้งอยู่ในจังหวัดตรัง ประกอบด้วย 4 หมู่บ้านที่ประชากรนับถือศาสนาอิสลามทั้งหมด สาเหตุที่เกาะลิบงได้รับการเลือกให้เป็นสถานที่ศึกษาดูงานของกลุ่มสตรีจาก 4 จังหวัดภาคใต้ในครั้งนี้ก็เพราะ สตรีใน 4 หมู่บ้านทั้งหมดบนเกาะได้จับกลุ่มรวมตัวกันจนได้ชื่อว่าเป็นชุมชนมุสลิมที่มีความเข้มแข็ง ดำรงชีวิตตามวิถีการพึ่งตนเองในด้านจิตใจ ได้แก่การพึ่งตนเอง มีจิตสำนึกที่ดี ประนีประนอม เอื้ออาทร ซื่อสัตย์สุจริต มีความคิดสร้างสรรค์ต่อตนเอง ครอบครัว และชุมชน โดยที่ชุมชนบนเกาะลิบงมีลักษณะช่วยเหลือเกื้อกูล เชื่อมโยงกันเป็นเครือข่ายชุมชนเข้มแข็ง รักษาทรัพยากรธรรมชาติ รู้จักคุณค่า ใช้และจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมอย่างชาญฉลาด ยึดหลักของความยั่งยืนและเกิดประโยชน์ตามภูมิปัญญาชาวบ้าน ส่วนทางด้านเศรษฐกิจนั้นกลุ่มสตรีเกาะลิบงก็มีการทำอาชีพเสริมเพื่อเพิ่มรายได้ ลดรายจ่าย ตลอดจนมีการสร้างนิสัยการออม คุณระมิดา สารสิทธิ์ ประธานเครือข่ายกลุ่มแม่บ้านเกาะลิบงเล่าว่ากว่าจะถึงวันนี้กลุ่มแม่บ้านเกาะลิบงก็ล้มลุกคลุกคลานกันมานับสิบปี สาเหตุเพราะการรวมกลุ่มแต่ก่อนนั้นพึ่งพาทรัพยากรจากภายนอกมากเกินไป การจัดตั้งกลุ่มในอดีตเกิดจากแรงกระตุ้นจากภายนอก ที่มาพร้อมกับผู้นำและเงินทุน เมื่อผู้นำคือเจ้าหน้าที่ภาครัฐย้ายคนเก่าไปคนใหม่มา นโยบายก็อาจไม่ได้รับการสนับสนุนสานต่อ เจ้าหน้าที่แต่ละคนให้ความเอาใจใส่ในการทำกิจกรรมของกลุ่มไม่เหมือนกัน พอผู้นำท้อถอยละทิ้ง ผู้ตามก็ท้อแท้รวมกันไม่ติด และเมื่อมีเรื่องเงินทุนจากข้างนอกเข้ามาเกี่ยวข้อง สมาชิกก็จะขาดความรู้สึกที่จะหวงแหนดูแลรักษาเงินทุนนั้น กลายเป็นว่าทุกคนอยากมีส่วนที่จะแบ่งปันออกไป คุณระมิดา สาระสิทธิ์ ประธานเครือข่ายกลุ่มแม่บ้านเกาะลิ จากประสบการณ์ที่กล่าวแล้วทำให้เมื่อกลุ่มแม่บ้านรวมตัวกันอีกครั้งเมื่อเกือบสามปีที่แล้ว สมาชิกจึงตั้งใจว่าจะยืนบนขาของตนเอง จะไม่แสวงหาการสนับสนุนทั้งเงินและผู้นำจากภายนอก เงินทุนที่ได้นั้นนอกจากจะมาจากการกู้ยืมจากกลุ่มสัจจะออมทรัพย์ที่สมาชิกกลุ่มแม่บ้านเป็นสมาชิกแล้ว ก็จะมาจากการรวมทุนของสมาชิกด้วยกันเอง ทำให้ทุกคนรู้ค่าและหวงแหน ส่วนการหาสมาชิกนั้นใช้วิธีด้วยความสมัครใจ จำนวนสมาชิกไม่ใช่เรื่องสำคัญ เวลานี้กลุ่มเครือข่ายแม่บ้านแบ่งออกเป็น 4 กลุ่มย่อยตามลักษณะกิจกรรม สมาชิกทุกคนสามารถจะเข้ากลุ่มใด ๆ ได้โดยไม่จำกัดว่าต้องเป็นสมาชิกกลุ่มย่อยเพียงกลุ่มเดียว หากมีความสนใจและมีเวลาก็สามารถจะเข้าร่วมได้ทุกกลุ่ม โดยแต่ละกลุ่มจะใช้เวลาว่างในช่วงบ่ายหลังเสร็จงานประจำวันมารวมตัวกันเพื่อทำงานกลุ่ม เมื่อได้ผลผลิตและรายได้ก็แบ่งปันกันตามแรงงานหรือทุนที่แต่ละคนมีส่วนร่วม “ พวกเรามารวมกลุ่มกัน ทำงานด้วยกัน คุยกัน ปรึกษา ปรับทุกข์ สนุก หัวเราะ กินขนมกันจนน้ำหนักเพิ่มกันทุกคนแล้ว” สมาชิกคนหนึ่งกล่าว สี่กลุ่มกิจกรรมคือ หนึ่ง การแปรรูปสัตว์น้ำ ผลิตภัณฑ์หลักคือปลาทูเค็มแดดเดียวที่ปลอดสารพิษยาฆ่าแมลง เพราะตากแดดแบบ “กางมุ้ง” ของเหลือจากกลุ่มนี้นำไปร่วมหมักทำปุ๋ยอินทรีย์ที่มีคุณภาพเยี่ยม สอง การทำปุ๋ยอินทรีย์ ได้ปุ๋ยแบ่งกันไปใช้ในสวนยางของบรรดาสมาชิก ทำให้ได้น้ำยางมากกว่าการใช้ปุ๋ยเคมี ลดค่าใช้จ่ายในการซื้อปุ๋ยเคมี ถ้าเหลือขายให้เจ้าของสวนยางรายอื่น ๆ ที่มิได้เป็นสมาชิก ได้เงินรายได้มาเป็นทุนหมุนเวียนเพิ่ม ผศ.ภิญโญ ตันพิทยคุปต์ กำลังชม การสาธิตกลุ่มเลี่ยงปลาในกระชัง สาม การเลี้ยงปลาในกระชัง คือจะรับซื้อปลาที่จับมาได้แต่ตัวยังเล็กขายไม่ได้ราคา นำมาเลี้ยงต่อในกระชัง เมื่อได้ขนาดพอเหมาะจะขายได้รายได้ดี สี่ การทำผ้าบาติค แม้ตลาดจะแคบเพียงเพียงจำหน่ายนักท่องเที่ยวที่มาที่เกาะ แต่ก็เป็นกิจกรรมที่ส่งเสริมศิลปะ ภาพบาติคที่ฮิตที่สุดคือพยูนซึ่งเป็นสัตว์สัญญลักษณ์ของเกาะลิบง ในวันที่สอง ผู้เข้าร่วมการสัมมนาจากสี่จังหวัดได้ข้ามเรือไปยังเกาะลิบง ได้ฟังคุณระมิดาและตัวแทนแต่ละกลุ่มย่อยทั้งสี่นำเสนอกิจกรรม และได้ไปดูการสาธิตของจริง แม้การเดินทางอาจจะไม่สะดวกสบายและอากาศร้อน แต่การต้อนรับที่อบอุ่นของชาวเกาะ นับตั้งแต่โต๊ะอิหม่าม ผู้ใหญ่บ้าน และบรรดาแม่บ้านทุกคนที่มีความสุขที่ได้แบ่งปันความคิดและประสบการณ์ ทำให้แขกจากสี่จังหวัดภาคใต้ประทับใจ เกิดความสมานฉันท์ ในวันรุ่งขึ้นเมื่อกลุ่มแม่บ้านเกาะลิบงมาร่วมการสัมมนาที่โรงแรมธรรมรินทร์ธนา ทุกคนรู้สึกเหมือนว่ารู้จักกันมานาน พร้อมที่จะแลกเปลี่ยนเรียนรู้ซึ่งกันและกัน ได้อะไรจากการระดมสมอง ในวันที่สามหลังจากกลุ่มแม่บ้านเกาะลิบงเดินทางมาถึง ทั้งหมดก็ถูกรวมกันและแบ่งกลุ่ม เพื่อให้ทุกคนมีส่วนร่วม มีโอกาสแสดงความคิดเห็น และหนึ่งในกลุ่มจะนำเสนอในช่วงบ่าย แบ่งกลุ่มระดมสมอง กลุ่ม “ ผู้หญิงกับมิติความเป็นธรรมเพื่อชุมชนเข้มแข็ง” เริ่มต้นจากประมวลปัญหาที่ผู้หญิงได้รับ คือการถูกกีดกันในการศึกษาและศึกษาศาสนา บ่อยครั้งอคติในเรื่องชนชั้นและความเชื่อดั้งเดิมทำให้โอกาสของผู้หญิงยิ่งน้อยลงไป เศรษฐกิจในครอบครัวก็เป็นอีกประเด็นที่ทำให้ลูกสาวได้รับการศึกษาน้อยกว่าลูกชาย แต่ทั้งหมดนี้อาจแก้ได้ด้วยวิถีอิสลาม ยึดหลักของอิสลามให้มั่น เช่น กองทุน “ซากาด” ที่จะช่วยให้ลูกคนจนเข้าถึงการศึกษา ไม่เลือกปฏิบัติระหว่างคนจนกับคนรวย ยึดคำสอนของอิสลามในเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างสามีและภรรยาที่ให้เคารพและให้เกียรติซึ่งกันและกัน ถือว่าต่างฝ่ายเป็น “หุ้นส่วน” เมื่อมุสลิมอยู่ภายใต้กฎหมายใดก็ให้ปฏิบัติตามกฎหมายนั้น และท้ายที่สุดแม้ถูกเลือกปฏิบัติไม่ได้รับความเป็นธรรมเช่นในเรื่องของการรักษาพยาบาล หากต้องตายก็ให้ถือว่าเป็นการฝึกจิตให้เข้มแข็งตามหลักของอิสลามที่ว่าความตายนั้นเป็นประสงค์ของอัลลอฮ แต่สำหรับประเด็นหลังสุดนี้ เพื่อนสตรีมุสลิมที่มาจากแวดวงสาธารณสุขได้ให้ข้อมูลว่าในทุกสถานพยาบาลมีมาตรฐานปฏิบัติต่อคนไข้เสมอภาคกัน และแม้คิดว่าตนถูกเลือกปฏิบัติจริง ๆ ก็สาสมารถจะร้องเรียนต่อคณะกรรมการประกันคุณภาพการรักษาพยาบาลได้ กลุ่มที่สอง “ประชาสังคมช่วยส่งเสริมเศรษฐกิจชุมชนได้หรือไม่?” ทุกคนในกลุ่มยืนยันว่าช่วยได้แน่นอน โดยดูจากเกาะลิบงเป็นตัวอย่าง โดยให้มองว่า “ทุน” นั้นมีทั้ง “เงิน” และ “แรงงาน” ในชุมชนที่ด้อยทุน หากมีแรงงานก็สามารถแปลงเป็นทุนได้ไม่ยาก การจะแก้ปัญหาเศรษฐกิจมี 3 วิธี คือหนึ่งปลดหนี้ สองลดรายจ่าย และสามเพิ่มรายได้ การทำบัญชีครัวเรือนจะช่วยให้มองออกว่าจะลดรายจ่ายส่วนไหนลงได้ ชุมชนเกาะลิบงมีจุดแข็งและจุดอ่อนที่จะแก้ปัญหาเศรษฐกิจ จงนำจุดแข็ง เช่น ความอดทน ความขยัน ความสามารถในการยืนบนลำแข้ง และทรัพยากรธรรมชาติที่มีอุดม มาใช้ และเมื่อรู้ว่าอะไรคือจุดอ่อน เช่น สร้างหนี้เก่ง มีแหล่งทุนพร้อมให้กู้มาก มีรายได้ไม่แน่นอน การศึกษาน้อย ฯลฯ ก็ต้องขจัดทีละจุดให้ได้ เช่นถ้าขาดภาวะผู้นำ ก็ต้องรวมกลุ่มรวมพลัง แล้วจะเกิดผู้นำตามธรรมชาติขึ้นมาเอง กิจกรรมสร้างความเข็มแข้ง ในกลุ่มสตรี ตัวแทนกลุ่มย่อยนำเสนอผลการระดมสมอง กลุ่มสองมองว่าแหล่งท่องเที่ยวคือ “โอกาส” ของเกาะลิบง แต่ต้องระวังอิทธิพลโลกาภิวัตน์ หลายคนมองว่าการที่บนเกาะยังไม่มีทีวีดู (เพราะข้อจำกัดเรื่องกระแสไฟฟ้า) เป็น “โอกาส” ที่จะรักษาอัตลักษณ์ของชุมชนเอาไว้ได้ ชุมชนต้องพัฒนาในแนวทางของตนเอง หาแหล่งทุนในชุมชนมาพัฒนา และต้องมีกระบวนการรวมกลุ่มเพื่อทำให้แหล่งทุนขยายใหญ่ขึ้น แนวทางใช้ประชาสังคมช่วยชุมชนต้องเริ่มจากทำให้ตนเองเข้มแข็งก่อน ฝึกใช้วาทศิลป์ชักชนคนอื่นมาร่วม ใช้ศาสนานำ มีการอบรมเรื่องศาสนาแก่เด็ก เยาวชน และคนทั่วไป จัดกิจกรรมชุมชนสัมพันธ์ ถ้าในชุมชนไม่มีแหล่งทุนให้แสวงหาจากข้างนอก ท้ายที่สุด ปรับเปลี่ยนค่านิยม เลิกใช้เงินเป็นตัวตั้ง เร่งปลุกจิตสำนึกการมีส่วนร่วมให้สมาชิกชุมชน กลุ่มที่สาม “ประชาสังคมกับการอนุรักษ์ธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม” การจัดการต้องเริ่มที่บ้าน สอนลูกหลานให้รู้จักใช้ทรัพยากร ประหยัด และรีไซเคิล นำกลับมาใช้ใหม่ให้มากเท่าที่จะ ทำได้ กลุ่มนี้ตั้งใจช่วยกันเจียระไนเกาะลิบงในหลายเรื่อง เช่น เสนอให้จัดจั้งธนาคารขยะในชุมชนโดยให้ผู้นำศาสนาช่วยรณรงค์ ให้นำใบยางพาราที่มีมากมายมาทำฟอกสร้างเป็นผลผลิตเพิ่มรายได้ ปัญหาการวางยาเบื่อจับปลาตัวเล็กและปลาฤดูวางไข่ ต้องใช้การประชาสัมพันธ์ให้ชาวเกาะรู้ผลเสียก่อน จึงค่อยพัฒนาด้านทรัพยากรได้ ชาวบ้านต้องมีส่วนร่วมในการเมืองท้องถิ่น และสิ่งสำคัญต้องช่วยกันส่งเสริมลูกหลานให้มีจิตสำนึกรักบ้านเกิด กลุ่มที่สี่ “วิถีอิสลามกับการสานสัมพันธ์ชุมชน” มีข้อเสนอว่าทุกชุมชนมีปัญหาทั้งสิ้น เช่น ขาดเงินทุน ขาดสามัคคี ครอบครัวไม่สนับสนุน รัฐไม่สนับสนุน สถานที่ไม่อำนวย ผลผลิตไม่มีคุณภาพ ฯลฯ แต่หากใช้การสานสัมพันธ์ชุมชนก็จะแก้ปัญหาได้ วิถีอิสลามในการสานสัมพันธ์ต้องเริ่มที่ความร่วมมือจากโต๊ะอิหม่าม โต๊ะครู ให้เป็นหลักในการแก้ไขแนะนำ จากนั้นร่วมสร้างกระแสเรื่องซื่อสัตย์และเสียสละ ให้คนในชุมชนมีความรู้ ขอความสนับสนุนจากภาครัฐ เมื่อมีผลผลิตชุมชนช่วยกันทำตลาด และท้ายที่สุดเมื่อมีผลิตภัณฑ์แล้วต้องหาวิธีให้มีการรับประกันคุณภาพสินค้า หลังจากที่บรรดาคุณแม่ขึ้นนำเสนอผลสรุปจากการระดมสมองกันแล้ว ก็ได้เวลาที่คุณลูกทั้งหลายที่ได้เข้าร่วมกิจกรรมตั้งแต่วันแรกและได้แยกกลุ่มออกไประดมสมองกันจะเข้ามาเสนอความเห็นกันบ้าง เยาวชนจากสี่จังหวัดทุกคนตระหนักดีว่าขณะนี้รอบบ้านของพวกเขาปราศจากความสงบ เขารู้ว่ามีปัญหายาเสพติด ทางแก้คือเยาวชนต้องช่วยเพื่อนที่ติดยา ชวนเขาไปทำกิจกรรมอื่น เช่นเล่นกีฬา ดนตรี หรืออ่านหนังสือ ในวัยรุ่นมีปัญหาโรคเอดส์ ทางแก้คือผู้ปกครองต้องเปิดใจยอมรับและเตือนสติ การทะเลาะเบาะแว้งเป็นเรื่องธรรมชาติ เยาวชนด้วยกันพูดกันได้ถ้าใจเย็น ครูต้องเข้มงวดเรื่องการพกอาวุธเข้าโรงเรียน และปัญหาการเผาโรงเรียนที่เป็นอยู่นั้น พ่อแม่ต้องสอนให้ลูกรักการเรียน เยาวชนจึงจะช่วยกันสอดส่องดูแลป้องกันภัยในโรงเรียนของตนเอง เด็กและเยาวชน มีส่วนร่วมในการสัมมนาระดมสมอง เปิดใจเสวนา เล่าสู่กันฟัง ในช่วงสุดท้ายก่อนปิดการสัมมนา สี่ผู้เข้าร่วมสัมมนาได้ขึ้นมาเปิดใจเล่าเรื่องจากประสบการณ์จริงให้ฟังโดยมีอาจารย์ระวีวรรณ เซ็นสม เป็นผู้ดำเนินรายการ เปิดใจเรื่องเล่าจากประสบการณ์จริง คุณอาซีส๊ะ วาชูกาเล๊าะ ผู้ทำงานด้านเยาวชนและให้ความช่วยเหลือผู้ว่างงานเล่าว่า ภาครัฐให้การสนับสนุนแก่สองกลุ่มนี้มาก โดยตั้งเป้าว่าต้องการให้พึ่งตนเองได้ ขณะนี้ผู้หญิงในพื้นที่ของเธอก็มีบทบาทมากขึ้น มีความกล้าที่จะแสดงความคิดเห็นมากขึ้น แต่เวทีที่เปิดกว้างให้พวกผู้หญิงก็เป็นเพียงในเรื่องของกิจกรรมสตรี เช่นเรื่องสินค้าหนึ่งตำบล ส่วนเวทีเช่นการเมืองท้องถิ่นนั้น ผู้หญิงยังมีโอกาสน้อยมากที่จะมีส่วนร่วม ปัญหาสำคัญในพื้นที่คือเยาวชนที่ติดยา เธอกล่าวว่ากว่า 70 เปอร์เซ็นต์ของเด็กชายมีปัญหายาเสพติด “หากเยาวชนเป็นรั้ว ถ้ารั้วผุ ประเทศก็อยู่ไม่ได้” อาซีส๊ะกล่าว อาจารย์แวเซาะ แตมามุ สอนหนังสือในโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามที่มีนักเรียนเป็นหญิงล้วน กล่าวว่าบ้าน โรงเรียน และมัสยิด คือสามสถาบันที่จะสร้างให้เด็กเป็นคนดีได้หรือไม่ มัสยิดในชุมชนของเธอเป็นแกนนำในการดูแลชุมชน นำเด็กจากหลายโรงเรียน ๆ ละ 10 คนมาทำกิจกรรมร่วมกันในโครงการเช่น “หน้าบ้าน น่ามอง” “ภูมิปัญญาท้องถิ่น” ให้เด็ก ๆ ไปแสวงหาข้อมูลเพื่อทำวารสารและสื่ออื่น ๆ เธอให้แง่คือว่าการสร้างเยาวชนหญิงให้มีคุณภาพจะทำให้ได้บุตรที่มีคุณภาพในอนาคต เธอเล่าอย่างภูมิใจว่าเด็กหญิงจากโรงเรียนของเธอประมาณ 80 เปอร์เซ็นต์เรียนต่อในระดับอุดมศึกษา อาจารย์จรัส เกียรติเสรีธรรม ผู้อำนวยการโรงเรียนบ้านตะโละ มองว่าปัญหาใน 3 จังหวัดเกิดจากการจัดการศึกษาที่ล้มเหลวทำให้เยาวชนขาดการอบรม เนื่องจากการจัดการศึกษาในพื้นที่มีอุปสรรคหลายด้าน เช่นเรื่องภาษาที่เด็กพูดยาวีแต่ครูพูดไทย พ่อแม่ไม่ให้ความสำคัญในการศึกษา เด็กขาดเรียนเป็นประจำ บางคนจบ ป.6 อ่านเขียนไม่ได้ หลายครอบครัวแตกแยก หย่าร้าง แต่งงานใหม่ พ่อแม่ไม่มีเวลาให้ลูก แต่ปัญหาเหล่านี้ทางโรงเรียนก็พยายามแก้ไข เช่นใช้ระบบดูแลช่วยเหลือที่แบ่งเด็กเป็นกลุ่มตามสภาพ ให้มีครูพ่อ ครูแม่ ดูแลใกล้ชิด “ครู ผู้ปกครอง และชุมชน ต้องร่วมมือกัน ผู้ปกครองต้องมีส่วนร่วมในการแก้ไข ดูแลเอาใจใส่และอบรมลูก ไม่ปล่อยให้เป็นภาระของครูแต่ฝ่ายเดียว” อาจารย์จรัสกล่าวพร้อมตั้งข้อสังเกตว่าส่วนใหญ่เวลาเชิญผู้ปกครองมาประชุม จะเห็นแม่มาเพียงคนเดียว ซึ่งที่ถูกทั้งพ่อและแม่ต้องมาด้วยกัน ช่วงเวลาของมิตรภาพและวัฒนธรรม จากการสัมมนาในครั้งแรก ผู้เข้าร่วมชาวไทยพุทธ(ส่วนน้อย) และมุสลิม (ส่วนใหญ่) ได้ร่วมกันให้ข้อมูลว่าสังคมในสี่จังหวัดภาคใต้แต่ก่อนนั้นคือสันติสุข มุสลิมและพุทธอยู่ร่วมกันในหมู่บ้าน เด็ก ๆ เคยไปโรงเรียนร่วมกัน มีการเคารพในวัฒนธรรมประเพณีของอีกฝ่าย มีการปฏิสัมพันธ์กันในสังคม ชาวไทยพุทธก็พูดภาษายาวี ดังนั้นเมื่อทุกคนได้มาพบกันอีกครั้งจึงเสมือนการสานต่อมิตรภาพที่สมาชิกทั้งสองศาสนิกมีความยินดีที่ได้มาพบกันและร่วมทำกิจกรรมกันอีกครั้ง โดยต่างฝ่ายต่างเคารพในความเชื่อและหลักปฏิบัติซึ่งกันและกัน คณะนักดนตรีกลุ่มประมงพื้นบ้านเกาะลิ ในค่ำคืนวันสุดท้ายจึงเป็นช่วงเวลาพิเศษของมิตรภาพและการแลกเปลี่ยนเรียนรู้วัฒนธรรมซึ่งกันและกัน โดยเริ่มจากคณะนักดนตรีกลุ่มประมงพื้นบ้านเกาะลิบงได้มาแสดงและร้องเพลงพื้นบ้านให้ฟัง คุณอิสมาแอน เบ็ญสะอาด เล่าว่าวงดนตรีคณะนี้ยังคงอนุรักษ์วัฒนธรรมอย่างเคร่งครัด แม้จะเป็นที่น่ากังวลว่านักดนตรีแต่ละคนก็สูงวัยมากแล้ว แต่ก็พยายามจะหาลูกหลานมาสานต่อการแสดงแบบดั้งเดิม ไม่ยอมให้กระแสโลกาภิวัตน์มาทำให้เปลี่ยนแปลง ชาวจังหวัดนราธิวาสรวมตัวกันนำฎีเกฆูลูมาแสดงให้ดู ฎีเกฆูลูเป็นวัฒนธรรมมาเลย์ซึ่งครั้งหนึ่งเคยแสดงในวังสุลต่าน ต่อมาแพร่หลายออกไปจนเป็นการแสดงพื้นบ้าน กลุ่มแม่บ้านจากเกาะลิบงก็นำเพลงพื้นบ้านมาแลกเปลี่ยน เพลงพื้นบ้านเพลงหนึ่งคือการสอนสามีที่มีภรรยาสองคนว่าจะต้องให้ความยุติธรรมเสมอภาคกัน เมื่อให้สิ่งของใดแก่ภรรยาคนที่สอง ก็ต้องให้เหมือนกันแก่ภรรยาคนแรกด้วย หากทำเช่นนี้ได้ครอบครัวก็จะปรองดอง กลุ่มแม่บ้านเกาะลิบง ก่อนจากกัน ทุกคนทำ “สลาม” อย่างงดงามให้แก่กันตามที่คุณวัลลภา นีละไพจิตรสอน ผู้เข้าร่วมการสัมมนาหลายคนมาบอกกับเจ้าหน้าที่สถาบันนโยบายศึกษาว่า สี่วันนี้เป็นช่วงเวลาที่มีความสุขมาก และอยากให้สันติสุขกลับคืนสู่พื้นที่สี่จังหวัดภาคใต้เพื่อความสุขเช่นนี้จะคงอยู่ตลอดไป