สถานการณ์ความรุนแรงในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ ศรินธร รัตน์เจริญขจร - เกริ่นนำ - ปัจจุบันรายงานข่าวทางสื่อต่างๆ ทั้งในและนอกประเทศต่างนำเสนอสถานการณ์ความรุนแรงในสามจังหวัดภาคใต้ของไทยกันทุกวัน ไม่ว่าจะเกิดขึ้นในจังหวัดปัตตานี นราธิวาส ยะลา และบางอำเภอในจังหวัดสงขลา ซึ่งเป็นเขตติดต่อกับจังหวัดปัตตานี เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นมีทั้งการวางระเบิด การลอบทำร้าย หรือการฆ่ารายวัน ซึ่งมีผู้สูญเสียทั้งเจ้าหน้าที่ และชาวบ้าน ผู้คนนอกพื้นที่สามจังหวัดดังกล่าวล้วนเป็นห่วงสถานการณ์และเฝ้ารอให้ความรุนแรงเหล่านี้จบสิ้นลง รวมทั้งมีคนจำนวนไม่น้อยที่เห็นรายงานข่าวทุกวันจนรู้สึกเบื่อ และไม่สนใจกับเหตุการณ์ต่างๆที่เกิดขึ้น หรืออาจมีคนบางกลุ่มเริ่มรู้สึกไม่พอใจต่อเหตุการณ์จนแปรเปลี่ยนเป็นอารมณ์โกรธแค้นชิงชัง ในขณะที่หลายฝ่ายร่วมกันระดมสมอง ช่วยกันแก้ไขสถานการณ์อันยืดเยื้อนี้ คนนอกพื้นที่ที่มิได้มีความเสี่ยงต่อเหตุการณ์ ไม่ว่าจะห่วงใยหรือเบื่อหน่ายอย่างไร อย่างน้อยเราควรทำความเข้าใจต่อสถานการณ์ ต่อชุมชนในพื้นที่ ต่อผู้สูญเสียจากความรุนแรง ทั้งนี้ก็เพื่อยอมรับว่าปัญหามีสาเหตุมาจากอะไร มีความต้องการแบ่งแยกดินแดนหรือไม่ และเพื่ออะไร และความเป็นจริงแล้วคนในพื้นที่ไม่มีใครต้องการให้เกิดความรุนแรงอย่างทุกวันนี้ บทความชิ้นนี้พยายามเรียบเรียงความรู้เกี่ยวกับลักษณะทางวัฒนธรรมของชุมชนในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใต้ เพื่อทำความเข้าใจต่อวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของชุมชนโดยสังเขป และรวบรวมเหตุการณ์ในอดีตบางส่วนที่อาจเป็นจุดเริ่มต้นของสายใยปัญหาความรุนแรงที่ยังคงทอดยาวมาจนถึงปัจจุบัน รวมทั้งบันทึกสถานการณ์ความรุนแรงสำคัญเพื่อลำดับเหตุการณ์ให้เห็นภาพที่จะฉายความเข้าใจสำหรับคนนอกพื้นที่ให้มากขึ้น - สามจังหวัดชายแดนภาคใต้ของไทย - สามจังหวัดในที่นี้หมายถึงจังหวัดปัตตานี นราธิวาส และยะลา โดยสถานการณ์บางครั้งมีเหตุเกิดในบางอำเภอของจังหวัดสงขลา เช่น อำเภอจะนะ อำเภอสะบ้าย้อย ซึ่งเกิดเหตุการณ์ความรุนแรงมาอย่างต่อเนื่อง ประชากรในพื้นที่สามจังหวัดมีประมาณ 1.7 ล้านคน ส่วนใหญ่นับถือศาสนาอิสลาม เป็นชุมชนคนไทยมุสลิมที่ตั้งถิ่นฐานอยู่บริเวณนี้มาเป็นเวลานานแล้ว โดยแต่เดิมในเชิงพื้นที่ ที่นี่เรียกว่าคาบสมุทรมลายู ซึ่งรวมถึงบางรัฐของประเทศมาเลเซียในปัจจุบันด้วย ความเป็นมา คนเชื้อสายมลายู หรือที่ในปัจจุบันเรียกกันว่าคนไทยมุสลิม ตั้งถิ่นฐานอยู่ที่คาบสมุทรมลายูเป็นเวลาหลายร้อยปี ตามประวัติศาสตร์มีการกล่าวถึง “แขกมลายู” มาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา ในสมัยนั้นมีทั้งการติดต่อค้าขายระหว่างกัน รวมทั้งชาวมุสลิมก็มีบทบาทเข้ารับราชการดูแลเรื่องการค้าขายติดต่อกับต่างประเทศอยู่ไม่น้อย พื้นที่สามจังหวัดคือ ปัตตานี นราธิวาส และยะลา ในสมัยก่อนรวมกันเรียกรัฐปัตตานี อยู่ภายใต้การปกครองของรัฐสยาม แต่นโยบายในสมัยนั้นไม่ได้ส่งคนจากส่วนกลางไปปกครอง แต่รัฐภายใต้การปกครองต้องส่งเครื่องราชบรรณาการให้ปีละสามครั้ง สถานะของชาวมุสลิมเป็นเสมือนชาวต่างชาติกลุ่มหนึ่งเรื่อยมา มีการปกครองตนเอง และมีสงครามเพื่อปลดปล่อยตัวเองให้เป็นอิสระอยู่เป็นระยะ รัฐปัตตานีจึงตกอยู่ภายใต้การปกครองของสยามและมาเลเซียสลับกันเรื่อยมา โดยการสงครามแต่ละครั้งจะมีการกวาดต้อนชาวมุสลิมมาเป็นเชลย กระจัดกระจายอยู่ตามพื้นที่ภาคอื่นๆของประเทศมาจนทุกวันนี้ จนเมื่อล่วงเข้าสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ เริ่มมีการส่งคนจากส่วนกลางไปปกครองหัวเมืองต่างๆ รวมทั้งรัฐปัตตานี โดยเฉพาะเมื่อมีการเปลี่ยนรูปแบบการปกครองในสมัยรัชกาลที่ 5 ด้วยแล้ว รัฐปัตตานียิ่งสูญเสียอิสระในการปกครองตนเองมากยิ่งขึ้น เนื่องจากถูกแบ่งแยกพื้นที่และจัดระเบียบการปกครองใหม่แบ่งพื้นที่ออกเป็นจังหวัด รัฐปัตตานีจึงกลายเป็นจังหวัดปัตตานี นราธิวาสและยะลาในปัจจุบัน ลักษณะทางเศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรม ตั้งแต่อดีตกาลผู้คนในแถบจังหวัดชายแดนภาคใต้ (ไม่เฉพาะสามจังหวัด) ประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก ทั้งทำสวนยางพารา ทำนา ทำสวนผลไม้ และการประมง นอกจากนี้ก็มีบางส่วนที่ทำเหมืองแร่ ซึ่งในพื้นที่นี้เป็นแหล่งแร่สำคัญ แต่ชาวบ้านมักเป็นแรงงานรับจ้างในเหมืองเป็นส่วนมาก นอกจากนี้ก็มีการค้าขายเล็กๆน้อยๆ กับประเทศมาเลเซีย สินค้าที่ส่งออกส่วนใหญ่เป็นยางพารา และผลไม้สด ส่วนสินค้าจากมาเลเซียเป็นสินค้าประเภทบริโภคเช่น ใบชา นม กาแฟ เป็นต้น สภาพเศรษฐกิจโดยรวมในปัจจุบัน ชาวมุสลิมจะทำสวนยางหากมีที่ทางของตนเอง ซึ่งมีเป็นจำนวนน้อย ส่วนใหญ่จะรับจ้างกรีดยางมากกว่า สำหรับการทำประมงและการทำนาก็ยังคงมีอยู่ แต่การเหมืองแร่น้อยลง เพราะแร่เริ่มลดลง นอกจากนี้การทำสวนผลไม้ก็ยังเป็นอาชีพหลักของชาวมุสลิม การดำเนินชีวิตของชาวมุสลิมในจังหวัดชายแดนภาคใต้มีความแตกต่างจากวิถีชีวิตของคนกลุ่มอื่นในประเทศ เพราะวิถีของมุสลิมถูกกำหนดโดยพื้นฐานความเชื่อทางศาสนาเป็นสำคัญ ศาสนาอิสลามไม่เป็นเพียงสิ่งยึดเหนี่ยวทางจิตใจเท่านั้น แต่ยังเป็นสิ่งยึดถือแม้ในชีวิตประจำวัน ชุมชนมุสลิมจึงเป็นสังคมที่มีศาสนาอิสลามเป็นกรอบกำหนดการเคลื่อนไหวของสมาชิกในชุมชนเลยทีเดียว วัฒนธรรมอิสลามจึงกำหนดบุคลิกภาพความเป็นมุสลิมไว้อย่างยืนนาน ชาวมุสลิมถือเป็นกลุ่มชาติพันธ์ที่สามารถธำรงอัตลักษณ์ทางชาติพันธ์ไว้ได้อย่างดี ทั้งเรื่องภาษาที่ยังคงใช้ภาษามลายูหรือ ยาวี เพราะเป็นภาษาศาสนา และใช้ในชีวิตประจำวัน บางคนในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ไม่สามารถพูดภาษาไทยได้เลย หรือการแต่งกาย ซึ่งอิสลามได้วางทัศนะไว้ให้โดยเฉพาะผู้หญิงที่ต้องแต่งกายมิดชิด ปิดส่วนเว้าส่วนโค้งที่จะเป็นบ่อเกิดของความรู้สึกทางเพศ ที่เรียกว่า การคลุมฮิญาบ และการแต่งกายยังบ่งบอกแยกแยะเพศไว้อย่างชัดเจน นอกจากนี้การปฏิบัติกิจทางศาสนาก็รวมอยู่ในวิถีการดำเนินชีวิตของชาวมุสลิมอย่างแยกไม่ออก ไม่ว่าจะเป็นการละหมาดที่ต้องกระทำ 5 เวลาทุกวัน จึงเห็นได้ว่าในชุมชนจะมีมัสยิดขนาดเล็กใหญ่เป็นจำนวนมาก การถือศีลอดในเดือนรอมฎอน (ประมาณเดือนตุลาคม) หรือการประกอบพิธีฮัจย์ที่เมืองเมกกะ ประเทศซาอุดิอาระเบีย ที่ชาวมุสลิมทั่วโลกต้องไปร่วมพิธีครั้งหนึ่งในชีวิต ครอบครัวชาวมุสลิมมักเป็นครอบครัวขนาดใหญ่มีลูกมากครอบครัวละ 3-6 คน การแต่งงานของหญิงชายถูกกำหนดโดยครอบครัวซึ่งยังคงมีให้เห็นอยู่จนทุกวันนี้ ผู้ชายมุสลิมมักจะนั่งพูดคุยสังสรรค์กันที่ร้านน้ำชาตอนเช้าหลังการกรีดยางเสร็จสิ้นในช่วงใกล้รุ่ง และอีกช่วงคือตอนค่ำหลังการละหมาดตอนเย็นแล้ว ชาวมุสลิมไม่กินหมู และจะบริโภคอาหารประเภทเนื้อสัตว์ที่ประกอบขึ้นโดยชาวมุสลิมเท่านั้น เพราะการฆ่าสัตว์มาเป็นอาหารจะต้องมีการประกอบพิธีเพื่อขอชีวิตสัตว์นั้นต่อพระเจ้าเสียก่อน มุสลิมส่วนใหญ่จะส่งลูกหลานเข้าโรงเรียนปอเนาะ ซึ่งเป็นโรงเรียนสอนศาสนา ในสมัยก่อนโรงเรียนปอเนาะจะเป็นโรงเรียนกินนอน ซึ่งครูต้องทำหน้าที่ทั้งสอนศาสนาและดูแลเด็กๆไปด้วย ครูหรือโต๊ะครูจึงมีความสัมพันธ์กับทั้งชุมชน ได้รับความเคารพนับถือจากนักเรียนและผู้ปกครอง และมีสถานภาพทางสังคมสูงในชุมชน โรงเรียนปอเนาะเป็นเหมือนสถาบันกล่อมเกลาชีวิตของชุมชนชาวมุสลิม การเรียนจะแยกระหว่างหญิงและชาย ไม่จำกัดอายุของผู้เรียนและระยะเวลาในการศึกษา บางคนอาจใช้เวลาในการเรียนถึงสิบปี ซึ่งในปี พ.ศ.2504 โรงเรียนปอเนาะเริ่มถูกเปลี่ยนเป็นโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลาม เพื่อเรียนวิชาสามัญอื่น นอกจากศาสนาตามนโยบายของรัฐบาล โดยให้มีการจดทะเบียนกับรัฐ ซึ่งยังคงมีโรงเรียนปอเนาะบางแห่งที่ยังคงยืนยันการสอนศาสนาเพียงอย่างเดียว จนเมื่อเดือนเมษายน 2548 จึงมีการยอมรับความเป็นปอเนาะ และได้รับการจดทะเบียนจากกระทรวงศึกษาธิการ เพื่อถือเป็นระบบการศึกษาหนึ่งของประเทศ - อดีตการณ์ของเหตุ - แต่เดิมนั้นทุกรัชสมัยในกรุงรัตนโกสินทร์มีนโยบายการปกครองหัวเมืองภาคใต้ในลักษณะผสมกลมกลืนทางวัฒนธรรม แม้ว่าจะมีการกวาดต้อนชาวมุสลิมภาคใต้ในฐานะเชลยสงครามมายังพื้นที่ภาคอื่นของประเทศ แต่ก็มีการผสมผสานทางวัฒนธรรมกันกับคนไทยในภาคต่างๆได้ เพราะรัฐไม่ได้มีนโยบายในเชิงกดขี่ หรือดูถูกทางเชื้อชาติ จนกระทั่งหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 ในช่วงสมัยของจอมพล ป.พิบูลสงคราม ที่รณรงค์เรื่องความเป็นไทยทั่วประเทศ โดยอ้างว่าเพื่อให้ทันสมัยกับนานาประเทศ ซึ่งนโยบายในสมัยนั้นคือการกลืนวัฒนธรรมทุกวัฒนธรรมให้เป็น “ไทย” เพียงรูปแบบเดียว รวมทั้งให้ถือว่าศาสนาพุทธเท่านั้นเป็นศาสนาประจำชาติ ซึ่งส่งผลกระทบต่อชาวมุสลิมอย่างมาก โดยเฉพาะเรื่องการแต่งกาย ที่ทางรัฐบาลกำหนดให้ราษฎรไทยทุกคนต้องแต่งกายไปในลักษณะเดียวกัน ดังนั้นชาวมุสลิมจึงถูกบังคับอย่างยิ่ง เพราะมีวัฒนธรรมการแต่งกายที่เป็นเอกลักษณ์และสัมพันธ์กับความเชื่อทางศาสนา ซึ่งนับเป็นสาเหตุหนึ่งที่เป็นข้อคับข้องใจของชาวมุสลิมต่อรัฐบาลไทย นอกจากนี้ยังมีการคอรัปชั่นในหมู่ราชการในพื้นที่ภาคใต้กันมาก จนทำให้ชาวบ้านเดือดร้อนไปทั่ว ซึ่งในสมัยนั้นก็ได้เกิดเหตุการณ์ความไม่สงบขึ้นที่บ้านดุซุงญอ อำเภอระแงะ จังหวัดนราธิวาส เหตุการณ์ที่ดุซุงญอ ถูกเรียกว่ากบฏดุซุงญอ เกิดขึ้นเมื่อปี พ.ศ.2491 เนื่องจากสภาพความเป็นอยู่ของชาวบ้านที่ลำบากแร้นแค้น ได้เห็นกลุ่มข้าราชการลักลอบขนข้าวออกไปขายนอกประเทศทั้งๆที่ชาวบ้านไม่มีข้าวจะกิน หรือการบังคับไม่ให้ผู้หญิงมุสลิมใช้ผ้าคลุมผม และความกดดันในด้านอื่นๆ เช่น การจับตัวหะยีสุหลง อับดุลกาเดร์ โต๊ะมีนา ผู้นำศาสนาที่ได้รับความเคารพนับถืออย่างมากในปัตตานี ทำให้กลุ่มชายฉกรรจ์กลุ่มหนึ่งเข้าร่วมพิธีทางไสยศาสตร์ ใช้น้ำมันอาบผิวหนังแล้วจับอาวุธประเภทมีดและดาบขึ้นสู้กับเจ้าหน้าที่ตำรวจเมื่อ 28 เมษายน 2491 หลังเหตุการณ์มีรายงานการเสียชีวิตของทั้งสองฝ่ายเป็นจำนวนหลักร้อย แต่ไม่สามารถยืนยันตัวเลขที่แน่ชัดได้ นอกจากนี้หลังเหตุการณ์ประมาณสองปียังมีการหายตัวไปของนายหะยีสุหลง ประธานกรรมการอิสลามจังหวัดปัตตานี โดยไม่มีร่องรอย นับจากเหตุการณ์ดุซุงญอ เป็นเวลากว่า 50 ปี สถานการณ์ในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้มีความสงบเรียบร้อยดี แม้ว่าในบางกระแสข่าวยังรายงานการรวมตัวของกลุ่มผู้นำทางความคิดในการแบ่งแยกดินแดนอยู่บ้าง รวมทั้งการจัดตั้งศูนย์อำนวยการบริหารจังหวัดชายแดนภาคใต้ (ศอ.บต.) และกองกำลังผสมพลเรือน ตำรวจ ทหารที่ 43 (พ.ต.ท.43)ในปี พ.ศ.2524 ทำให้เหตุความรุนแรงลดน้อยลงไปอย่างมาก จากเดิมที่เคยเกิดความไม่สงบปีละ 70-80 ครั้ง ลดลงเหลือประมาณ 10 ครั้งต่อปี รวมถึงการเข้ามอบตัวของกลุ่มขบวนการต่างๆ เป็นจำนวนมาก ดังนั้นในปี พ.ศ.2545 นโยบายของรัฐบาลทักษิณ ชินวัตร ซึ่งเข้ารับตำแหน่งนายกรัฐมนตรีเมื่อปี พ.ศ.2544 จึงยกเลิกศูนย์อำนวยการบริหารจังหวัดชายแดนภาคใต้ (ศอ.บต.) และกองกำลังผสมพลเรือน ตำรวจ ทหารที่ 43 (พ.ต.ท.43) โดยในขณะนั้นมีความเข้าใจว่าเหตุร้ายต่างๆที่ยังหลงเหลือเป็นเหตุการณ์ธรรมดาของโจรผู้ร้าย หรือความขัดแย้งเชิงผลประโยชน์อื่นๆ เหมือนกับที่เกิดในพื้นที่อื่นทั่วไป แต่ความเป็นจริงแล้วการยุบเลิกหน่วยงานดังกล่าว ซึ่งดำเนินงานในการแก้ปัญหาความไม่สงบในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ได้สัมฤทธิ์ผลนี้ กลายเป็นหนึ่งในสาเหตุของความรุนแรงที่เริ่มกลับมาปะทุขึ้นในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้อีกครั้ง อย่างไรก็ดีปัจจัยภายนอกประเทศ คือเหตุวินาศกรรมถล่มตึกเวิลด์เทรดเซ็นเตอร์ ในสหรัฐอเมริกา เมื่อเดือนกันยายน 2544 ก็เป็นอีกสาเหตุหนึ่งที่เป็นปัจจัยช่วยเสริมให้ความรุนแรงกลับมาอีกครั้ง ภายหลังการยุบเลิก ศอ.บต. และ พ.ต.ท. 43 ในระหว่างปี 2545-2546 อำนาจในการดูแลพื้นที่สามจังหวัดที่เคยมีทั้งทหารและตำรวจคอยดูแล ก็กลับมาเป็นของเจ้าหน้าที่ตำรวจเพียงหน่วยเดียว ในช่วงระยะนี้ก็เริ่มเกิดเหตุการณ์ความรุนแรงขึ้นเป็นระยะ ทั้งการบุกปล้นสถานที่ราชการ การปล้นอาวุธของทหาร และการใช้อาวุธสงครามสังหารเจ้าหน้าที่ อย่างไรก็ดีเหตุรุนแรงที่กลับมาดังกล่าว ก็มาพร้อมกระแสข่าวของการ “อุ้มฆ่า” ผู้บริสุทธิ์ หรือ การหายสาบสูญไปของผู้นำศาสนาภายหลังถูกตำรวจเรียกตัวไปสอบสวน เป็นต้น - ปีแห่งสถานการณ์ - ในรอบปี 2547 เกิดเหตุการณ์ความรุนแรงมากถึง 1,253 ครั้ง (ข้อมูลเดือนมกราคมถึงเดือนพฤศจิกายน) ในขณะที่ปีอื่นๆ นับตั้งแต่ปี 2540 เป็นต้นมา เกิดเหตุการณ์ความรุนแรงเฉลี่ยปีละ 65.6 ครั้ง ซึ่งเหตุการณ์ความรุนแรงในปี 2547 ที่ผ่านมานั้นล้วนมีระดับความรุนแรงที่สูง และส่งผลกระทบในวงกว้าง โดยจะลำดับเหตุการณ์สำคัญดังนี้ เหตุการณ์ปล้นปืนจากค่ายทหาร เดือนมกราคม 2547 ทนายสมชาย นีละไพจิตร หายตัวไปเมื่อเดือนมีนาคม 2547 เหตุการณ์ปะทะระหว่างกลุ่มผู้ก่อการและเจ้าหน้าที่ที่มัสยิดกรือเซะ จ.ปัตตานี เดือนเมษายน 2547 การชุมนุมของม็อบที่อำเภอตากใบ จ.นราธิวาส เดือนตุลาคม 2547 ปล้นปืนรับศักราชใหม่ ย่ำรุ่งของวันที่ 4 มกราคม 2547 หลังการเฉลิมฉลองในเทศกาลปีใหม่เพียงไม่กี่วัน กลุ่มผู้ก่อการก่อเหตุบุกปล้นปืนจากคลังอาวุธของกองพันพัฒนาที่ 4 ในค่ายกรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ อำเภอเจาะไอร้อง จังหวัดนราธิวาส ได้ปืนไปจำนวนหลายร้อยกระบอก รวมทั้งการสังหารทหาร 4 นาย และการเผาโรงเรียนในจังหวัดนราธิวาสรวมเกือบ 20 แห่งพร้อมๆกัน เหตุการณ์ดังกล่าวถูกวิเคราะห์ว่ากลุ่มผู้ก่อการมีการก่อเหตุอย่างเป็นระบบและกระทำอย่างมืออาชีพ อย่างไรก็ดีเหตุปล้นปืนไม่ได้เกิดขึ้นเป็นครั้งแรก ในปีก่อนเมื่อ พ.ศ. 2546 เกิดเหตุปล้นปืนขึ้นถึง 2 ครั้ง คือครั้งแรกที่อำเภอสุคิริน จังหวัดนราธิวาส ได้ปืนไป 15 กระบอก และอีกครั้งหนึ่งที่อำเภอธารโต จังหวัดยะลา มีปืนถูกปล้นไป 18 กระบอก รวมทั้งการลอบเผาโรงเรียนซึ่งเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องเป็นระยะ ทว่าเหตุปล้นปืนต้อนรับศักราชใหม่นี้เป็นเหตุการณ์สำคัญ เพราะนอกจากเป็นการกระทำที่อุกอาจ ท้าทายอำนาจรัฐแล้ว ทั้งปืนและผู้ก่อการยังหายไปอย่างไร้ร่องรอย ไม่สามารถจับตัวผู้ก่อการหรือตามคืนปืนที่หายไปได้ ดังนั้นปืนจำนวนมากที่ผู้ก่อการได้ไปจะกลายเป็นอาวุธในการก่อเหตุและนำไปสู่เหตุการณ์ความรุนแรงที่เพิ่มมากขึ้น ทั้งนี้รายงานข่าว รวมถึงสาธารณชนได้ตั้งข้อสังเกตว่าเหตุการณ์นี้เกิดขึ้นหลังการให้สัมภาษณ์ของนายกรัฐมนตรีช่วงก่อนปีใหม่ถึงเหตุการณ์ความรุนแรงในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ว่าเป็นการกระทำของกลุ่ม “โจรกระจอก” ทนายมุสลิมหายตัว นายสมชาย นีละไพจิตร ทนายความชาวมุสลิม ซึ่งเป็นประธานชมรมนักกฎหมายมุสลิม ทำงานว่าความให้กับผู้ต้องหาคดีความมั่นคงใน 3 จังหวัดชายแดนภาคใต้ โดยเฉพาะคดีที่เกี่ยวกับสิทธิมนุษยชน แต่เมื่อวันที่ 12 มีนาคม 2547 ทนายสมชายได้หายตัวไปอย่างลึกลับหลังจากออกไปทำงานในเมืองหลวงอย่างกรุงเทพมหานคร ทั้งที่มีคดีว่าความในจังหวัดนราธิวาสในวันที่ 14 มีนาคม การหายตัวของทนายสมชายมีผลต่อกรณีไฟใต้เป็นอย่างมาก เพราะทนายสมชายเป็นผู้ว่าความคดีสำคัญที่เกี่ยวข้องกับเหตุการณ์ไม่สงบใน 3 จังหวัดภาคใต้ รวมถึงคดีปล้นปืนที่เพิ่งเกิดขึ้นด้วย อย่างไรก็ตามในวันที่ 16 มีนาคม เจ้าหน้าที่ได้ตรวจพบรถยนต์ของทนายสมชายจอดทิ้งไว้ในเขตกรุงเทพฯ จึงเป็นที่มาของการสืบหาร่องรอยการหายตัวไปของทนายชื่อดัง ซึ่งเคยเป็นที่พึ่งให้กับพี่น้องชาวมุสลิมในสามจังหวัดเป็นอย่างดี เวลาผ่านไปเกือบ 2 ปี หลังการรวบรวมหลักฐาน และตามหาตัวทนายสมชาย หรือแม้กระทั่งการหาเพียงร่างไร้วิญญาณ แต่ไม่พบ คดีได้ถูกพิจารณาโดยศาลซึ่งมีจำเลยเป็นตำรวจทั้งหมด 5 นาย คือ พันตำรวจตรีเงิน ทองสุก พันตำรวจโทสินชัย นิ่มปุญญกำพงษ์ จ่าสิบตำรวจตรีชัยเวง พาด้วง สิบตำรวจเอกรันดร สิทธิเขต และพันตำรวจโทชัดชัย เลี่ยมสงวน ซึ่งศาลได้ตัดสินเมื่อวันที่ 12 มกราคม 2549 ให้จำคุกพันตำรวจตรีเงิน ทองสุก เป็นเวลา 3 ปี ส่วนอีก 4 คนที่เหลือหลักฐานไม่เพียงพอ ศาลจึงสั่งยกฟ้อง ทุกวันนี้นางอังคณา นีละไพจิตร ภรรยาทนายสมชาย ยังคงต้องการพบ แม้กระทั่งร่างไร้วิญญาณของสามี เพื่อประกอบพิธีกรรมทางศาสนาให้กับทนายชื่อดังซึ่งเชื่อกันว่าคงเสียชีวิตแล้ว ขณะเดียวกันเธอยังคงต้องอุทธรณ์คดีต่อไป และยังคงต่อสู้ในกระบวนการยุติธรรมด้วยสันติวิธี 28 เมษา: การตายในมัสยิด เหตุการณ์ความรุนแรงครั้งนี้เริ่มขึ้นตั้งแต่เช้ามืดของวันที่ 27 เมษายน 2547 ในเขตจังหวัดยะลา ปัตตานี และสงขลา โดยกลุ่มวัยรุ่นกลุ่มใหญ่ได้รวมตัวกันบุกก่อกวนจุดตรวจต่างๆของเจ้าหน้าที่ทั้งตำรวจและทหาร ในหลายพื้นที่พร้อมๆกัน ซึ่งแต่ละคนมีอาวุธเพียงมีด ดาบหรือกริชในมือ ดังนั้นทุกจุดที่กลุ่มวัยรุ่นเข้าโจมตีจึงถูกเจ้าหน้าที่ปราบปรามเสียชีวิตลงทั้งหมด จุดเกิดเหตุที่เป็นจุดใหญ่คือที่ปัตตานี เนื่องจากกลุ่มผู้ก่อความไม่สงบบุกเข้าทำร้ายเจ้าหน้าที่ที่จุดตรวจใกล้มัสยิดกรือเซะ ซึ่งเมื่อกลุ่มผู้ก่อการไม่สามารถต้านกำลังอาวุธฝ่ายเจ้าหน้าที่ได้ จึงหนีเข้าไปหลบอยู่ในมัสยิด ซึ่งเป็นมัสยิดเก่าแก่ และเป็นโบราณสถานสำคัญที่ชาวมุสลิมยังคงใช้ประกอบพิธีกรรมทางศาสนาอยู่ เหตุการณ์ระหว่างที่กลุ่มผู้ก่อการฯ ได้ใช้มัสยิดเป็นที่กำบังนั้น เจ้าหน้าที่ได้พยายามเจรจาเพื่อให้ทุกคนมอบตัว ซึ่งขณะนั้นรายงานข่าวภายหลังเหตุการณ์สงบว่า มีประชาชนบริเวณโดยรอบมัสยิดได้ออกมามุงดูเหตุการณ์จำนวนมาก เรียกได้ว่าเป็นกลุ่มมวลชน ดังนั้นจึงมีการสั่งให้ยิงผู้ซ่อนตัวในมัสยิด เพราะกลัวเหตุการณ์จะรุนแรงบานปลายเนื่องจากมีกลุ่มชนซึ่งกดดันเจ้าหน้าที่อยู่รอบด้าน ภายหลังเหตุการณ์พบว่ามีกลุ่มวัยรุ่นอายุระหว่าง 18-25 ปี ร่วมก่อการและเสียชีวิตรวมทั้งสิ้น 100 กว่าศพ ส่วนในมัสยิดมีจำนวน 34 ศพ ซึ่งทุกคนล้วนโพกผ้าแดงที่ศรีษะ ไม่มีอาวุธปืน ซึ่งลักษณะการบุกเข้าโจมตีดังกล่าวเหมือนเป็นการพลีชีพของผู้ก่อการ เนื่องจากเจ้าหน้าที่มีอาวุธปืนกันทุกคน อย่างไรก็ตามมีการไล่ร้อยเหตุการณ์ย้อนหลังไปเมื่อ 50 กว่าปีก่อนที่บ้านดุซุงญอ จังหวัดนราธิวาส ซึ่งเกิดเหตุการณ์ในวันเดียวกันคือ 28 เมษายน และกลุ่มผู้ก่อการมีลักษณะคลุ้มคลั่งไม่กลัวตาย บุกเข้าทำร้ายเจ้าหน้าที่ ลักษณะเดียวกัน ซึ่งพบภายหลังอีกว่ามีการใช้คาถาอาคม การอาบน้ำมัน เพื่อให้กลุ่มวัยรุ่นเชื่อว่าจะยิงฟันไม่เข้า ไม่แตกต่างกันทั้ง 2 เหตุการณ์ ตากใบ: ความรุนแรงระหว่างทาง หลังเหตุการณ์ที่มัสยิดกรือเซะซึ่งทางฝ่ายเจ้าหน้าที่รัฐยังคงถูกกล่าวหาว่าทำเกินกว่าเหตุ และสาธารณชนยังไม่ได้รับความกระจ่างจากการชี้แจงข้อเท็จจริง ไม่กี่เดือนต่อมาก็เกิดเหตุการณ์รุนแรงขึ้นอีก คือ ในวันที่ 25 ตุลาคม 2547 ที่อำเภอตากใบ จังหวัดนราธิวาส จุดเริ่มของเหตุการณ์เกิดจากการที่ชาวบ้านชุดรักษาความปลอดภัย หรือ ชรบ. ถูกตำรวจสถานีภูธรอำเภอตากใบจับกุมในข้อหาแจ้งความเท็จ เรื่องปืนว่าถูกโจรใต้ปล้นไป เจ้าหน้าที่ตำรวจคุมขัง ชรบ.รวม 6 คนไว้ที่สถานีตำรวจภูธรตากใบตั้งแต่วันที่ 12 ตุลาคม ซึ่งชาวบ้านรวมทั้งญาตไม่พอใจการกระทำดังกล่าว จึงพากันมาชุมนุมเรียกร้องให้ปล่อยตัวทั้ง 6 คนตั้งแต่ช่วงเช้าของวันที่ 25 ตุลาคม โดยกลุ่มผู้ชุมนุมซึ่งมีเป็นเรือนพันนั้น ยืนยันให้เจ้าหน้าที่ปล่อยตัวอย่างเดียว โดยไม่มีการเจรจาต่อรอง เมื่อเวลาผ่านไป กลุ่มผู้ชุมนุมเริ่มเพิ่มจำนวนขึ้นเรื่อยๆ เหตุการณ์เริ่มบานปลาย และเริ่มมีการทำลายทรัพย์สินบริเวณโรงพัก ทางฝ่ายเจ้าหน้าที่พยายามเจรจากับผู้ชุมนุมโดยข้าราชการระดับสูง และผู้นำศาสนาจากคณะกรรมการอิสลามประจำจังหวัดนราธิวาส แต่การเจราจาไม่เป็นผล ทั้งการเจราจาด้วยภาษาท้องถิ่น หรือการยืนยันการประกันตัว ชรบ.ทั้ง 6 คนแล้วก็ตาม เวลาประมาณบ่ายสามโมงจึงมีการอนุญาตให้เจ้าหน้าที่สลายการชุมนุม ทั้งด้วยการฉีดน้ำ การยิงแก๊สน้ำตา และการยิงปืนขึ้นฟ้า ซึ่งด้วยกลุ่มคนจำนวนมากจึงเกิดความชุลมุนขึ้นไม่สามารถระบุได้ว่าเสียงปืนมาจากใคร ฝ่ายไหน แต่เมื่อภายหลังเหตุการณ์สงบพบว่าเจ้าหน้าที่บาดเจ็บรวม 14 คน ส่วนผู้ชุมนุมเสียชีวิต 6 คน และกลุ่มผู้ชุมนุมถูกจับกว่า 300 คน เหตุการณ์ในตอนแรกดูเหมือนจะรุนแรงน้อยกว่าเหตุการณ์ที่มัสยิดกรือเซะ ทว่าในวันรุ่งขึ้นกลับมีการแถลงข่าวว่าระหว่างการลำเลียงกลุ่มผู้ชุมนุมที่ถูกจับกุมจากหน้าสถานีตำรวจภูธรอำเภอตากใบ ไปยังค่ายอิงคยุทธบริหาร จังหวัดปัตตานีโดยรถยีเอ็มซีของทหาร มีผู้เสียชีวิตเพิ่มขึ้นถึง 78 คน รวมเป็นผู้เสียชีวิตทั้งหมด 84 คน และผู้ถูกจับกุมทั้งหมด 1,298 คน (จากเดิมรายงานว่า 300 คน) ดังนั้นจึงมีความแออัดเกิดขึ้นระหว่างลำเลียงผู้ชุมนุม ประกอบกับเป็นช่วงเวลาถือศีลอดในเดือนรอมฎอนของชาวมุสลิม ผู้ชุมนุมจึงมีอาการอ่อนเพลียและเสียชีวิตเพิ่ม ซึ่งเป็นคำชี้แจงจากฝ่ายเจ้าหน้าที่รัฐ แต่ภายหลังการชันสูตรพลิกศพพบว่า มีผู้เสียชีวิตบางส่วนมีบาดแผล และร่องรอยบอบช้ำตามร่างกาย จบบัดนี้ยังไม่มีคำชี้แจงที่กระจ่างชัดว่าเกิดอะไรขึ้นระหว่างการลำเลียงกลุ่มผู้ชุมนุม ผลพวงที่ตามมาคือการโยกย้ายนายทหารจำนวนหนึ่ง และการมอบเงินส่วนหนึ่งเยียวยาญาตผู้เสียชีวิตเท่านั้น เหตุการณ์นี้ยังถูกกล่าวถึงอย่างต่อเนื่องทั้งจากภายในและภายนอกประเทศว่าเป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชนอย่างรุนแรง รวมถึงผลกระทบที่ตกมาถึงญาตและผู้ที่อยู่ในความดูแลของผู้เสียชีวิตอีกจำนวนหนึ่งจนถึงทุกวันนี้ - การณ์ต่อมา - ภายหลังเหตุการณ์ความรุนแรงต่อเนื่องตลอดปี 2547 รวมถึงระดับความรุนแรงที่เพิ่มขึ้น ทั้งจากฝ่ายผู้ก่อการ คือมีการฆ่ารายวัน การลอบทำร้ายเจ้าหน้าที่ตำรวจ ทหาร การลอบสังหารครู หรือแม้แต่การทำร้ายพระสงฆ์ และฝ่ายเจ้าหน้าที่รัฐจากความรุนแรงในการปราบปราม ซึ่งทำให้สถานการณ์ความไม่สงบในภาคใต้ได้ถูกนำมาถกเถียง และร่วมกันหาทางออกมากขึ้น ซึ่งมีทั้งการอนุมัติเงินเป็นค่าเสี่ยงภัยให้กับเจ้าหน้าที่รัฐทุกคนในพื้นที่ การเสนอให้ครูสามารถพกปืนเพื่อป้องกันตนเองได้ ซึ่งถูกวิพากษ์วิจารณ์จากสังคมอย่างมาก จนเรื่องดังกล่าวเงียบหายไป หรือแม้กระทั่งการออกแบบเสื้อเกราะกันกระสุนให้กับพระสงฆ์ ซึ่งนับเป็นการสะท้อนว่าสถานการณ์ความรุนแรงในสามจังหวัดภาคใต้จะยังคงไม่สงบลงในเร็ววัน แต่กลับจะยิ่งปะทุเดือดมากขึ้นไปอีก อย่างไรก็ตาม กลุ่มนักวิชาการจำนวนหนึ่งได้เข้าพบนายกรัฐมนตรีเพื่อเสนอแนวทางการแก้ปัญหาความไม่สงบดังกล่าว ผลจากการหารือนี้รัฐบาลได้ตั้ง คณะกรรมการอิสระเพื่อความสมานฉันท์ (กอส.) ขึ้นในวันที่ 28 มีนาคม 2548 เพื่อศึกษาปัญหาและเสนอแนะแนวทางแก้ไข ซึ่งมีนายอานันท์ ปันยารชุน อดีตนายกรัฐมนตรีเป็นประธาน และนายแพทย์ประเวศ วะสี เป็นรองประธาน และกรรมการจากทุกภาคส่วนอีก 48 คน ความรุนแรงยังคงยืดเยื้อ หลังการแต่งตั้งคณะกรรมการอิสระเพื่อความสมานฉันท์ ด้วยความตั้งใจที่จะแก้ปัญหาความไม่สงบในพื้นที่ชายแดนภาคใต้ แต่เมื่อวันที่ 3 เมษายน 2548 ก็เกิดเหตุการณ์ความรุนแรงขึ้นอีกครั้งในพื้นที่จังหวัดสงขลาทั้งสิ้น 3 จุด คือมีการวางระเบิดที่ห้างสรรพสินค้าคาร์ฟูร์ หาดใหญ่ โรงแรมกรีนเวิลด์พาเลซ อำเภอเมือง และสนามบินนานาชาติหาดใหญ่ โดยเหตุที่ห้างคาร์ฟูร์ และที่โรงแรมกรีนเวิลด์พาเลซเกิดระเบิดในเวลาใกล้เคียงกันคือประมาณ 20.30 น. ส่วนที่สนามบินหาดใหญ่เกิดระเบิดขึ้นเวลาประมาณ 21.00 น. ซึ่งลักษณะการวางระเบิดทั้งสามจุดแตกต่างกันคือ ห้างคาร์ฟูร์ใช้วิธีซุกระเบิดไว้ในถังขยะบริเวณหน้าห้าง ส่วนที่โรงแรมฯ เป็นการนำรถจักรยานยนต์ที่มีระเบิดมาจอดไว้ด้านหน้าโรงแรม และในสนามบินหาดใหญ่มีผู้เห็นชายคนหนึ่งถือกระเป๋าสีดำมาวางไว้ที่ห้องผู้โดยสารขาเข้าแล้วเดินหนีไป โดยทั้งสามจุดเจ้าหน้าที่สันนิษฐานว่าคนร้ายใช้โทรศัพท์มือถือในการจุดชนวนระเบิด หลังเหตุการณ์มีผู้เสียชีวิตรวม 2 คน ซึ่งทั้งสองรายเสียชีวิตจากเหตุระเบิดที่สนามบิน และมีผู้บาดเจ็บรวม 73 คน โดยผู้บาดเจ็บบางคนต้องกลายเป็นคนพิการ โดยเฉพาะเหตุการณ์ระเบิดที่สนามบินถูกหยิบยกมาวิพากษ์วิจารณ์มากที่สุด เนื่องจากสนามบินหาดใหญ่เป็นสนามบินนานาชาติซึ่งมีระบบรักษาความปลอดภัยสูง แต่คนร้ายยังสามารถก่อเหตุได้ นอกจากเหตุการณ์นี้จะทำให้เกิดความสูญเสียในชีวิตผู้บริสุทธิ์แล้ว ยังส่งผลกระทบต่อการท่องเที่ยวในหาดใหญ่เป็นอย่างมาก ต่อมาเมื่อวันที่ 14 กรกฎกาคม 2548 ได้เกิดเหตุวางระเบิดเสาไฟฟ้าแรงสูง และลอบทำร้ายเจ้าหน้าที่ ในเขตเทศบาลเมืองยะลา เป็นเหตุให้เกิดความปั่นป่วน และไฟดับทั่วทั้งเมืองยะลา และมีทั้งผู้เสียชีวิต และบาดเจ็บนับสิบราย ดังนั้นในวันรุ่งขึ้นคณะรัฐมนตรีจึงมีมติออกพระราชกำหนด(พ.ร.ก.)การบริหารราชการในสถานการณ์ฉุกเฉิน พ.ศ. 2548 โดยอำนาจสั่งการเบ็ดเสร็จเด็ดขาดอยู่ที่นายกรัฐมนตรี จึงค่อนข้างมีกระแสวิพากษ์วิจารณ์จากสังคมกันมาก โดยเฉพาะมาตรา 11 ที่ให้อำนาจในการปฏิบัติหน้าที่ของเจ้าหน้าที่ต่อชาวบ้านในพื้นที่สามจังหวัดเมื่อเกิดเหตุการณ์รุนแรง โดยให้ชาวบ้านต้องให้ความร่วมมือเมื่อเจ้าหน้าที่ต้องการข้อมูล หรือเรียกให้มารายงานตัว แม้จะมีกระแสคัดค้านพระราชกำหนดฯ ดังกล่าว แต่ทุกวันนี้ทั้งสามจังหวัดก็ยังอยู่ภายใต้สถานการณ์ความรุนแรงต่อเนื่อง นับถึงปัจจุบันพระราชกำหนดฯ ถูกใช้มาแล้วเป็นเวลากว่า 6 เดือน ท่ามกลางกระแสว่าเป็นพระราชกำหนดฯ ที่ลิดรอนสิทธิเสรีภาพประชาชน รวมทั้งไม่ได้ช่วยให้สถานการณ์ความรุนแรงต่างๆ ลดน้อยลงแต่อย่างใด ซึ่งในเดือนมกราคม 2549 ที่ผ่านมา คณะรัฐมนตรี ยังคงมีมติให้ต่ออายุพระราชกำหนดฯฉบับนี้ต่อไปอีก 3 เดือน ท่ามกลางสถานการณ์ร้อนระอุ ราวปลายเดือนสิงหาคม 2548 ยังเกิดเหตุการณ์ 131 คนไทยเดินทางไปยังประเทศมาเลเซียเพื่อขอลี้ภัย พร้อมกล่าวว่าไม่ได้รับความเป็นธรรมจากเจ้าหน้าที่รัฐไทย ซึ่งได้ทำให้เป็นประเด็นระหว่างประเทศขึ้นทันที โดยที่ปัจจุบันก็ยังไม่มีความชัดเจนของกรณีดังกล่าว ขณะที่กระแสข่าวอ้างว่าในจำนวน 131 คนไทยนั้น ประมาณครึ่งหนึ่งเป็นกลุ่มผู้ก่อความไม่สงบ ความรุนแรงที่ตันหยงลิมอ ความไม่สงบยังคงดำเนินต่อไป เหตุการณ์เริ่มต้นขึ้นที่ร้านน้ำชาเล็กๆของ ชุมชนบ้านตันหยง ลิมอ อำเภอระแงะ จังหวัดนราธิวาส เมื่อตอนค่ำของวันที่ 20 กันยายน 2548 เป็นเวลาที่กลุ่มผู้ชายมักมานั่งพูดคุยจิบน้ำชากันหลังละหมาดตอนเย็นแล้ว ระหว่างนั้นมีคนร้ายไม่ทราบจำนวนกราดยิงเข้ามาที่ร้านน้ำชา ทำให้ชาวบ้านเสียชีวิตในที่เกิดเหตุ 1 คน และไปเสียชีวิตที่โรงพยาบาล 1 คน และบาดเจ็บอีก 4 คน รวมผู้ถูกยิง 6 คน หลังเกิดเหตุมีเจ้าหน้าที่เข้าตรวจสอบที่เกิดเหตุอย่างรวดเร็ว ซึ่งทำให้ชาวบ้านเข้าใจผิดคิดว่าเจ้าหน้าที่เป็นผู้ก่อเหตุ เนื่องจากพบอาวุธปืนในรถเจ้าหน้าที่ ทำให้นาวิกโยธินสองนายถูกจับเป็นตัวประกัน เมื่อเวลาผ่านไป ชาวบ้านต้องการให้สอบสวนการยิงที่ร้านน้ำชาและต้องการให้เสนอข่าวผ่านสื่อของมาเลเซีย ระหว่างการต่อรองเจรจา ประกอบกับความสับสนวุ่นวายของทั้งการข่าวและจำนวนคนที่เพิ่มขึ้น ท้ายที่สุดนาวิกโยธินทั้งสองนายคือ เรือโทวินัย นาคบุตร และพันจ่าเอกคำธร ทองเอียด ถูกรุมทำร้ายจนเสียชีวิตโดยกลุ่มคนที่ภายหลังชาวบ้านตันหยงลิมออ้างว่า ไม่ใช่ฝีมือชาวบ้านในหมู่บ้านแน่นอน ขณะเดียวกันฝ่ายรัฐออกแถลงการณ์ประณามการกระทำดังกล่าวว่าโหดเหี้ยมร้ายกาจ และจะติดตามตัวคนร้ายมาดำเนินคดีให้ได้ ส่งผลให้ต่อมาชาวบ้านจำนวนหนึ่งถูกจับกุมในฐานะผู้ต้องสงสัย และหนึ่งในนั้นเป็นผู้หญิงที่มีลูกเล็กต้องเลี้ยงดูถูกจับกุมไปด้วย เหตุการณ์ที่ตันหยงลิมอถูกตั้งข้อสังเกตว่า ระหว่างเจ้าหน้าที่รัฐ และชาวบ้านต่างก็ไม่มีความไว้วางใจซึ่งกันและกัน ต่างคนต่างหวาดระแวง ฝ่ายชาวบ้านก็หวาดกลัวเจ้าหน้าที่รัฐที่เข้ามาในพื้นที่ ฝ่ายเจ้าหน้าที่รัฐก็หวาดเกรงว่ากลุ่มผู้ก่อการจะแฝงตัวปะปนอยู่ในกลุ่มชาวบ้าน จนทำให้เกิดความรุนแรงขึ้นทั้งที่ไม่ควรจะเกิด รุนแรงต่อเนื่องที่ปานาเระ ในเวลาไม่ถึงเดือนนับจากเหตุเกิดที่บ้านตันหยงลิมอ เมื่อกลางดึกวันที่ 16 ตุลาคม 2548 ก็เกิดเหตุรุนแรงที่วัดพรหมประสิทธิ์ อำเภอปานาเระ จังหวัดปัตตานี คือการลอบฆ่าพระสงฆ์และลูกศิษย์วัดจนเสียชีวิตอย่างโหดเหี้ยมรวม 3 ศพ และการวางเพลิงจนโบสถ์และกุฏิภายในวัดได้รับความเสียหายอย่างมาก เหตุการณ์ดังกล่าวถูกวิพากษ์วิจารณ์อย่างหนัก เนื่องจากเป็นวิธีการที่กระทบต่อจิตใจของพุทธศาสนิกชน ศพของพระภิกษุในที่เกิดเหตุถูกฟันคอ และเผาจนไหม้เกรียม รวมทั้งศพลูกศิษย์วัดอีกสองคนก็ถูกเผาเช่นกัน อีกทั้งการทุบทำลายพระพุทธรูปจำนวนมากภายในวัด ยิ่งทำให้ชาวพุทธเกิดความไม่พอใจกระจายไปทั่ว รวมทั้งยิ่งสร้างความบาดหมางระหว่างชาวไทยพุทธและชาวไทยมุสลิมมากยิ่งขึ้น ระยะเวลากว่าสองปี (พ.ศ.2547-2548) ที่ผ่านมา ความรุนแรงได้นำมาซึ่งความสูญเสียทั้งชีวิต และทรัพย์สิน ตลอดจนความสูญเสียที่มองไม่เห็น นั่นคือสภาพจิตใจทั้งฝ่ายเจ้าหน้าที่รัฐ และประชาชน ทุกวันนี้ในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใต้เต็มไปด้วยความเศร้าโศกของชาวบ้านที่ต้องสูญเสียบุคคลอันเป็นที่รัก ความเสียใจของเจ้าหน้าที่รัฐที่ต้องพลัดพรากจากครอบครัวมาเพื่อปฏิบัติหน้าที่บนความเสี่ยง หรือความหวาดระแวงและไม่ไว้ใจซึ่งกันและกันของทุกฝ่าย ความรู้สึกเหล่านี้ถ้าปล่อยให้ดำเนินต่อไป ก็อาจนำมาซึ่งความโกรธแค้นชิงชัง และจะเป็นบ่อเกิดของความรุนแรงต่อไปอย่างไม่หยุดยั้ง แม้ว่าภาครัฐจะมีนโยบายเยียวยาผู้ประสบปัญหาจากสถานการณ์ชายแดนภาคใต้ ควบคู่กันไปกับการแก้ไขปัญหาที่สั่งสมมานานนี้ แต่จนถึงปัจจุบันก็ยังไม่มีทีท่าว่าความรุนแรงจะลดลง ทั้งๆ ที่มีการวิเคราะห์ปัญหา หาแนวทางแก้ไข รวมถึงข้อเสนอจำนวนมากจากนักวิชาการ หรือผู้เชี่ยวชาญอย่างหลากหลาย ซึ่งจะรวบรวมบางส่วนมาสรุปต่อจากนี้ แต่ทำไมผู้มีส่วนเกี่ยวข้องในการแก้ไขปัญหาจึงไม่สามารถยุติความไม่สงบในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ลงได้ - เหตุแห่งปัญหา - ปัญหาความขัดแย้งและความรุนแรงในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้เกิดขึ้นมาอย่างยืดเยื้อยาวนาน ในอดีตได้มีผู้ศึกษาปัญหา และวิเคราะห์หาสาเหตุกันไว้พอสมควร เช่น ดร.ชัยวัฒน์ สถา-อานันท์ กล่าวถึงปัจจัยที่ก่อให้เกิดความขัดแย้งคือ ประวัติศาสตร์การเมือง สภาพทางเศรษฐกิจ และความไม่ยุติธรรมในสังคม ส่วน ดร.สุรินทร์ พิศสุวรรณ เห็นว่าพื้นฐานด้านชาติกำเนิด สังคมวัฒนธรรม และประวัติศาสตร์กับศาสนา เป็นเหตุปัจจัยที่นำมาซึ่งความขัดแย้ง อย่างไรก็ตามยังมีผู้ศึกษาวิเคราะห์เกี่ยวกับปัญหาความไม่สงบในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้อีกมาก ส่วนในที่นี้ผู้เขียนได้นำข้อสรุปของ ดร.อิมรอน มะลูลีม ซึ่งวิเคราะห์สาเหตุของปัญหาไว้ 7 ประการ คือ 1) ปัญหาเรื่องเอกลักษณ์ด้านศาสนา อุดมการณ์ ภาษา และวัฒนธรรม 2) ปัญหาด้านจิตวิทยา 3) ปัญหาด้านเศรษฐกิจ 4) ปัญหาด้านการศึกษา 5) ปัญหาเรื่องเชื้อชาติเผ่าพันธ์ 6) ปัญหาด้านการเมือง และ 7) ปัญหาด้านการปกครอง ประกอบกับการวิเคราะห์ปัญหาของ ดร.ภูวดล ทรงประเสริฐ ซึ่งสรุปไว้ 4 ข้อคือ 1) รากเหง้าของความขัดแย้งทางเชื้อชาติและศาสนา 2) เศรษฐกิจและสังคมมุสลิมก่อนสงครามเกาหลี 3) ผลกระทบของนโยบายพัฒนาเพื่อความมั่นคงแห่งชาติ และ 4) ปัญหาภายหลังการยุบเลิก ศอ.บต. โดยทั้งสองท่านกล่าวถึงสาเหตุของปัญหานี้ห่างกันถึง 10 ปี คือ ดร.อิมรอนกล่าวถึงในงานเขียนที่ตีพิมพ์ในปี พ.ศ.2538 ส่วน ดร.ภูวดล ศึกษาไว้ในปี พ.ศ.2548 แต่ทว่ากลับเป็นการวิเคราะห์สาเหตุของปัญหาในแนวทางเดียวกัน ซึ่งผู้เขียนได้นำมาสรุปไว้เป็นประเด็นทั้งหมด 4 ข้อ คือ 1. อัตลักษณ์ทางชาติพันธุ์ และปัญหาอคติทางชาติพันธุ์ ลักษณะทางชาติพันธุ์ของชาวไทยมุสลิมในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ เป็นสิ่งที่สะท้อนอัต-ลักษณ์ของกลุ่มไว้ได้อย่างเหนียวแน่น ไม่ว่าจะเป็นวิถีชีวิต การแต่งกาย ภาษา หรือที่อาจเรียกรวมได้ว่าวัฒนธรรมอิสลาม สิ่งเหล่านี้เองที่ครั้งหนึ่งรัฐไทยในสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม เคยดำเนินนโยบายผิดพลาดด้วยความไม่เข้าใจและไม่ยอมรับในความหลากหลายทางวัฒนธรรมนี้ แต่กลับยกเอาวัฒนธรรม “ไทย” และศาสนาพุทธมาบังคับเปลี่ยนแปลงคนทั้งประเทศด้วยอคติทางชาติพันธุ์โดยแท้ ด้วยการกระทำที่ดูหมิ่น รวมถึงความไม่ยุติธรรมต่อคนกลุ่มนี้ ทำให้ความไม่พอใจสั่งสมมายาวนาน แม้ว่าในปัจจุบันจะมีความพยายามทำความเข้าใจในวัฒนธรรมอิสลามแล้ว แต่ก็ยังไม่พ้นอคติทางชาติพันธุ์อยู่ดี 2. ปัญหาเชิงเศรษฐกิจ แต่เดิมในภูมิภาคทางใต้ตอนล่างของไทยนี้เต็มไปด้วยทรัพยากรมีค่ามากมาย ทั้งยางพาราและแร่ดีบุก แต่ด้วยปัญหาการคอรัปชั่นในหมู่ข้าราชการสมัยก่อนได้เอื้อประโยชน์ต่างๆ ในพื้นที่ให้กับพวกพ้อง ซึ่งส่วนใหญ่คือพ่อค้าชาวจีน ความมั่งคั่งจึงตกอยู่กับคนเพียงไม่กี่กลุ่ม ในขณะที่ชาวบ้านต้องอดอยากและยากจน อีกทั้งยังถูกเลือกปฏิบัติอีกด้วย ปัญหาความไม่ยุติธรรมที่เกิดจากเจ้าหน้าที่รัฐเป็นปัญหาที่ทุกคนไม่ว่าผู้รู้หรือนักวิชาการ พยายามชี้ให้เห็นและเร่งแก้ไขเป็นอย่างยิ่ง เพราะชาวบ้านมักได้รับผลกระทบโดยตรง ถึงในปัจจุบันยางพาราก็ยังคงเป็นแหล่งเศรษฐกิจหลักของสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ แต่ชาวไทยมุสลิมจำนวนน้อยมากที่มีสวนยางเป็นของตนเอง พื้นที่ปลูกยางส่วนใหญ่ก็ตกเป็นของกลุ่มนายทุนมาตั้งแต่อดีต อีกทั้งราคายางทุกวันนี้ก็ตกต่ำ ทำให้ชาวบ้านเดือดร้อน ประกอบกับสถานการณ์ไม่สงบเช่นนี้ การออกไปกรีดยางก่อนฟ้าสว่างก็เป็นการเสี่ยงชีวิตเกินไป ทำให้ฐานะของชาวบ้านยิ่งแย่ลงเรื่อยๆ นอกจากนี้ยังคงมีการสร้างสถานการณ์เพื่อขออนุมัติงบประมาณมาใช้ในพื้นที่ โดยงบประมาณเหล่านี้จะเดินทางไปถึงมือชาวบ้านทั้งหมดหรือไม่ คงต้องมีการตรวจสอบกันอย่างจริงจัง 3. ปัญหาเชิงสังคมและการศึกษา สืบเนื่องจากนโยบายสร้างชาติในสมัยของจอมพล ป.พิบูลสงครามที่มีผลทำให้สภาพสังคมในพื้นที่สามจังหวัดเต็มไปด้วยความหวาดระแวง และการแบ่งแยกพวกเขาพวกเรา รวมถึงการไม่ยอมรับการศึกษาในปอเนาะของชาวไทยมุสลิม ซึ่งปอเนาะไม่ได้เป็นเพียงโรงเรียนทั่วไป แต่เป็นสถาบันเชิงสังคมที่มีความสำคัญต่อชุมชนอย่างยิ่งดังที่กล่าวไปแล้วข้างต้น แต่ความพยายามจดทะเบียนปอเนาะ หรือการบังคับให้เด็กชาวมุสลิมเรียนหลักสูตรนอกเหนือจากศาสนา เป็นผลให้เกิดความคับข้องใจต่อชาวมุสลิมอย่างมาก เนื่องจากหลักสูตรจากส่วนกลางนั้นเป็นการรับเอาความรู้มาจากตะวันตกซึ่งไม่สอดคล้องกับวิถีชีวิตอิสลาม หรือวิชาจริยธรรมที่สอนศาสนาพุทธก็ผิดหลักทางศาสนาอิสลามอย่างมาก พ่อแม่มุสลิมที่เคร่งครัดจึงไม่ส่งลูกไปโรงเรียน เป็นผลให้รัฐไทยมองว่าชาวมุสลิมสามจังหวัดขาดการศึกษาจึงทำให้ยากจน โดยนำ “การศึกษา” รูปแบบเดียวมาตัวตั้งกำหนดความรู้ความสามารถของคน ซึ่งไม่ถูกต้องและก่อให้เกิดปัญหาซ้ำแล้วซ้ำเล่าต่อไป 4. ปัญหาด้านการเมืองการปกครอง รัฐปัตตานี ซึ่งในปัจจุบันคือพื้นที่ของสามจังหวัดภาคใต้ รวมถึงสตูลและบางรัฐในมาเลเซีย เคยเป็นรัฐขนาดใหญ่ที่มีอำนาจการปกครองตนเอง และเป็นศูนย์กลางการเผยแพร่ศาสนาอิสลามที่ใหญ่ที่สุดในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ความยิ่งใหญ่และอำนาจของเจ้าเมืองปัตตานีถูกครอบครองโดยรัฐสยามมาช้านาน แต่ในช่วงเวลาที่ผ่านมาก็มีการต่อต้านและความต้องการปกครองตนเองอย่างอิสระมาโดยตลอด ประกอบด้วยปัญหาอื่นๆ ที่รัฐไทยกระทำต่อชาวมุสลิมในรัฐปัตตานีแล้วดังที่กล่าวไปนั้น ไม่ว่าจะเป็นการคอรัปชั่น การเลือกปฏิบัติ และไม่ได้รับความยุติธรรม จึงไม่ใช่เรื่องแปลกที่ความต้องการแบ่งแยกดินแดนยังคงอยู่ เพราะการปกครองด้วยหลักอิสลามเป็นสิ่งที่สอดคล้องกับวิถีชีวิตของคนในพื้นที่มากที่สุด แม้ว่ารัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบัน (พ.ศ.2540) จะริเริ่มส่งเสริมการกระจายอำนาจสู่ท้องถิ่นแล้ว แต่ในทางปฏิบัติยังคงมีแนวโน้มความเป็นไปได้ค่อนข้างน้อย รวมถึงความไม่ชัดเจนในนโยบายการแก้ปัญหาความไม่สงบของรัฐ และการเปลี่ยนแปลงผู้นำในการปฏิบัติหน้าที่บ่อยครั้ง ยิ่งเพิ่มเหตุของปัญหามากขึ้นไปอีก นอกจากนี้สาเหตุที่มาจากปัจจัยสนับสนุนภายนอก คือ เหตุวินาศกรรมตึกเวิลดเทรดเซ็นเตอร์ เมื่อเดือนกันยายน พ.ศ. 2544 และการส่งทหารไทยไปร่วมรบกับสหรัฐอเมริกาในอิรัก ก็เป็นอีกประเด็นหนึ่งที่ไม่ควรมองข้าม - ทุกปัญหามีทางออก - เช่นเดียวกันกับการศึกษาสาเหตุของปัญหา ตลอดระยะเวลาของเหตุการณ์ความไม่สงบในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ ตั้งแต่อดีตจนปัจจุบัน ก็มีผู้มีความรู้ ผู้ทรงคุณวุฒิ และนักวิชาการ ออกมาเสนอแนวทางแก้ไขปัญหากันมากมาย ซึ่งล้วนเป็นสิ่งที่ฝ่ายรัฐควรนำมาพิจารณาอย่างยิ่ง โดยเฉพาะข้อเสนอของนายจาตุรนต์ ฉายแสง (ซึ่งดำรงตำแหน่งรองนายกรัฐมนตรีในขณะนั้น) เมื่อเดือนเมษายน พ.ศ.2547 ซึ่งถูกเสนอขึ้นภายหลังการเข้ารับฟังความคิดเห็นของประชาชนในพื้นที่สามจังหวัด โดยมีข้อเสนอทั้งหมด 7 ข้อ และมีลักษณะเด่น 4 ประการที่ ดร.ชัยวัฒน์ สถาอานันท์สรุปไว้คือ ยุติการฆ่า อุ้มฆ่า หรือการลักพาผู้คนในพื้นที่จากเจ้าหน้าที่รัฐ และย้ายกำลังตำรวจจากส่วนกลางกลับกรุงเทพฯทั้งหมด นิรโทษกรรมแก่ทุกคนที่เกี่ยวข้องกับเหตุการณ์ความรุนแรงในสามจังหวัด เฉพาะคนที่ไม่ได้ทำผิดทางอาญา ให้โรงเรียนปอเนาะในพื้นที่เป็นสถาบันสำคัญทางวัฒนธรรมและควรปล่อยให้เป็นอิสระ กรณีคนสองสัญชาติในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนใต้ ไม่ถือเป็นภัยคุกคามประเทศ แต่ควรเป็นทรัพยากรบุคคลที่มีค่า เพราะพูดได้มากกว่าหนึ่งภาษา ทงานได้มากกว่าหนึ่งประเทศ และยังถือเป็นแรงงานที่นำรายได้เข้าประเทศด้วย ไม่ว่าด้วยเหตุผลใดก็ตาม ข้อเสนอดังกล่าวถูกปฏิเสธจากรัฐบาล ทั้งๆที่ถ้าสามารถปฏิบัติได้จริง ข้อเสนอดังกล่าวน่าจะมีศักยภาพพอที่จะลดทอนความรุนแรงในพื้นที่ลงได้ เพราะเป็นข้อเสนอที่ยึดแนวทางสันติวิธี ที่หลายฝ่ายกำลังเรียกร้องให้รัฐใช้เป็นวิถีทางหลักในการแก้ไขปัญหาความไม่สงบในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ ทั้งนี้เมื่อ 50 กว่าปีก่อน ในช่วงหลังเกิดกบฎดุซุงญอ วรมัย กบิลสิงห์ (พ.ศ.2491) ได้เสนอวิถีทางแก้ปัญหาไว้ตามสถานการณ์ในขณะนั้น เช่น เร่งปรับปรุงถนนหนทางในพื้นที่สามจังหวัด และโดยเฉพาะการให้ไต่สวนข้าราชการทั้งชาวไทยและมุสลิมที่กระทำผิดเพื่อความยุติธรรม รวมทั้งการกำจัดคอรัปชั่นให้หมดสิ้นไป ซึ่งทำให้เห็นว่าแม้เวลาผ่านไป ปัญหาคอรัปชั่นยังคงเป็นปัญหาที่ต้องการการแก้ไขมาตลอด นอกจากนี้ยังมีแนวทางที่ราษฎรอาวุโส นายแพทย์ประเวศ วะสี (พ.ศ.2547) ได้วิเคราะห์และเสนอไว้ดังนี้ ปรับเปลี่ยนวิธีการเรียนวิชาประวัติศาสตร์ใหม่ ให้เห็นว่าสงครามไม่ควรเกิด และทำไมจึงเกิด หรือทำไมจึงไม่เกิด ทำอย่างไรจึงมีสันติภาพ เร่งทำความเข้าใจความสำคัญของวัฒนธรรมท้องถิ่น พร้อมกระจายอำนาจในการพัฒนาสู่ท้องถิ่น เพื่อลดความขัดแย้งของอำนาจแบบรวมศูนย์ หากกระทำได้ดังสองข้อข้างต้น ความคิดในการแบ่งแยกดินแดนจะลดลง คนเราอยู่ร่วมกันได้อย่างมีความสุขเมื่อรู้สึกถึงความมีศักดิ์ศรีเท่าเทียมกัน ปรับบทบาทของประเทศไทยเสียใหม่ ด้วยการถอนทหารไทยออกจากอิรัก ข้อเสนอเหล่านี้เป็นสิ่งที่รัฐควรเร่งพิจารณา และนำมาใช้ให้เห็นผล ซึ่งจะทำให้ลดทอนความรุนแรงลงได้ในเร็ววัน อย่างไรก็ดี ปัจจุบัน คณะกรรมการอิสระเพื่อความสมานฉันท์กำลังเร่งยกร่างข้อเสนอแนวทางแก้ไขปัญหาความไม่สงบในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ โดยยึดหลักแนวทางสันติวิธี ความสมานฉันท์ และหลักนิติธรรม ซึ่งจะเสนอให้รัฐบาลในราวเดือนมีนาคมนี้ สรุปโดยโครงการสุขภาพคนไทย สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล ดังตาราง ร่างข้อเสนอแนวทางแก้ไขปัญหาความรุนแรงของสถานการณ์ความไม่สงบ ในพื้นที่ชายแดนภาคใต้อย่างยั่งยืน - ส่งท้าย - แม้ขบวนการแบ่งแยกดินแดนจะมีอยู่จริงในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใต้ แต่ถ้าเราเลือกโต้ตอบด้วยวิธีการสันติวิธี ลดความแข็งกร้าว และเลิกดูถูกกลุ่มคนที่แตกต่างทางความคิดเหล่านี้ ความรุนแรงก็จะลดน้อยถอยลงเป็นลำดับ สำคัญที่เราต้องปฏิบัติอย่างเข้าใจและเมตตา มองเห็นความเป็นมนุษย์ และให้ความเท่าเทียมกันในการดำรงชีวิตทุกด้าน พื้นที่สามจังหวัดภาคใต้ก็คงจะคืนสู่สันติสุขในไม่ช้า - เอกสารอ้างอิง- ชัยวัฒน์ สถาอานันท์. “ประชาธิปไตยอำนาจนิยม” ผลของการใช้ความรุนแรงในจังหวัดชายแดนภาคใต้ไทย. ใน ความรู้กับการแก้ปัญหาความขัดแย้ง กรณีวิกฤติการณ์ชายแดนภาคใต้ อุทัย ดุลยเกษม และเลิศชาย ศิริชัย (บรรณาธิการ). เอดิสันเพรสโปรดักส์, ตุลาคม 2548. ชิดชนก ราฮิมมูลา. วิกฤติการณ์ชายแดนใต้. ใน ความรู้กับการแก้ปัญหาความขัดแย้ง กรณีวิกฤติการณ์ชายแดนภาคใต้ อุทัย ดุลยเกษม และเลิศชาย ศิริชัย (บรรณาธิการ). เอดิสัน เพรสโปรดักส์, ตุลาคม 2548. ภูวดล ทรงประเสริฐ. ความขัดแย้งเรื้อรังใน 3 จังหวัดชายแดนภาคใต้. ใน ความรู้กับการแก้ปัญหา ความขัดแย้ง กรณีวิกฤติการณ์ชายแดนภาคใต้ อุทัย ดุลยเกษม และเลิศชาย ศิริชัย (บรรณาธิการ). เอดิสันเพรสโปรดักส์, ตุลาคม 2548. มติชนสุดสัปดาห์ ปีที่ 24 ฉบับที่ 1221 (9-15 ม.ค. 2547) มติชนสุดสัปดาห์ ปีที่ 24 ฉบับที่ 1231 (19-25 มี.ค. 2547) มติชนสุดสัปดาห์ ปีที่ 24 ฉบับที่ 1235 (16-22 เม.ย. 2547) มติชนสุดสัปดาห์ ปีที่ 24 ฉบับที่ 1237 (30 เม.ย.-6 พ.ค. 2547) มติชนสุดสัปดาห์ ปีที่ 24 ฉบับที่ 1263 (29 ต.ค.-4 พ.ย. 2547) วรมัย กบิลสิงห์. ดุซุงญอ ๒๔๙๑ ถึงตากใบวิปโยค สำนักพิมพ์ร่วมด้วยช่วยกัน(พิมพ์ครั้งที่ 2), กุมภาพันธ์ 2548. ศรีสมภพ จิตร์ภิรมย์ศรี. หนึ่งปีหนึ่งทศวรรษความรุนแรงชายแดนใต้: ปริศนาของปัญหาและ ทางออก เอกสารอัดสำเนาแจกจ่ายในการประชุมเพื่อรวบรวมองค์ความรู้เพื่อการเยียวยา ครอบครัวผู้สูญเสียจากเหตุการณ์ความรุนแรงในสี่จังหวัดชายแดนภาคใต้ เมื่อวันที่ 29 ตุลาคม 2548 อัฮหมัดสมบูรณ์ บัวหลวง. ตัวตนคนมลายูมุสลิมที่ชายแดนใต้ เอกสารอัดสำเนาแจกจ่าย ในการประชุมเพื่อรวบรวมองค์ความรู้เพื่อการเยียวยาครอบครัวผู้สูญเสียจากเหตุการณ์ความรุนแรง ในสี่จังหวัดชายแดนภาคใต้ เมื่อวันที่ 29 ตุลาคม 2548 อิมรอน มะลูลีม. วิเคราะห์ความขัดแย้งระหว่างรัฐบาลไทยกับมุสลิมในประเทศไทย: กรณีศึกษากลุ่มมุสลิมในเขตจังหวัดชายแดนภาคใต้ สำนักพิมพ์อิสลามิคอะเคเดมี, ธันวาคม 2538. www.thaipost.net www.bangkokbiznews.com/2005/special/critical_south/ www.matichon.co.th/matichon/