สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

เรื่องสิทธิมนุษยชน : สิทธิมนุษยชนกับกระบวนการยุติธรรม (ตอนที่ 2)

ปุจฉา : ในกรณีที่ประชาชนถูกละเมิดสิทธิและเสรีภาพจากนโยบาย หรือการดำเนินงานของรัฐบาล เจ้าหน้าที่ของรัฐ หรือมีข้อพิพาทที่เกิดขึ้นระหว่างประชาชนกับรัฐ ประชาชนจะมีช่องทางอย่างไรเพื่อให้ได้รับความเป็นธรรม และได้รับความคุ้มครอง?

วิสัชนา : ในประเทศไทยมีกลไกในการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิของประชาชนนั้น มีการส่งเสริมมานานแล้ว ซึ่งเป็นกลไกรัฐ ทั้งฝ่ายบริหาร นิติบัญญัติ และตุลาการ เช่น ในคณะกรรมาธิการต่างๆ หรือศาลยุติธรรม แต่ด้วยข้อจำกัดต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของความล่าช้า หรือหากเป็นในกรณีที่รัฐละเมิดต่อประชาชนก็อาจจะไม่ได้รับความยุติธรรมที่แท้จริงได้

ด้วยข้อจำกัดเหล่านี้ จึงได้มีการจัดตั้งองค์กรอิสระไว้หลายองค์กรในรัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบัน ได้แก่ ศาลปกครอง ศาลรัฐธรรมนูญ คณะกรรมการการเลือกตั้ง คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ผู้ตรวจการแผ่นดินของรัฐสภา คณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ป.ป.ช.) ซึ่งส่วนใหญ่เป็นองค์การทางยุติธรรมและองค์กรอิสระไม่ถูกครอบงำโดยอำนาจรัฐ และมีจุดร่วมที่เหมือนกันคือตั้งขึ้นมาเพื่อปกป้อง คุ้มครอง และส่งเสริมสิทธิของประชาชน โดยทำหน้าที่แตกต่างกันออกไป เช่น ศาลปกครองถ้าเป็นเรื่องที่เจ้าหน้าที่ของรัฐกระทำละเมิดต่อประชาชน คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ถ้าเป็นเรื่องที่เกี่ยวกับสิทธิของเราไม่ว่าเป็นเรื่องของรัฐหรือเอกชนก็ตาม ผู้ตรวจการแผ่นดินของรัฐสภาถ้าเป็นเรื่องที่เจ้าหน้าที่ของรัฐใช้อำนาจไม่เป็นธรรม คณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ป.ป.ช.) ถ้าเป็นเรื่องการทุจริตคอร์รัปชั่น คณะกรรมการการเลือกตั้ง ถ้าเป็นเรื่องเกี่ยวกับการเลือกตั้งที่ไม่สุจริต

ในที่นี้ขอกล่าวถึงศาลปกครองซึ่งตามรัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบันได้ระบุถึงอำนาจหน้าที่ของศาลปกครองดังนี้ ตามมาตรา 276 ศาลปกครองมีอำนาจพิจารณาพิพากษาคดีที่เป็นข้อพิพาทระหว่างหน่วยงานราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ หรือราชการส่วนท้องถิ่น หรือเจ้าหน้าที่ของรัฐที่อยู่ในบังคับบัญชา หรือในกำกับดูแลของรัฐบาลกับเอกชน หรือระหว่างหน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ หรือราชการส่วนท้องถิ่น หรือเจ้าหน้าที่ของรัฐที่อยู่ในบังคับบัญชาหรือในกำกับดูแลของรัฐบาลด้วยกัน ซึ่งเป็นข้อพิพาทอันเนื่องมาจากการกระทำหรือการละเว้นการกระทำ ที่หน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ หรือราชการส่วนท้องถิ่น หรือเจ้าหน้าที่ของรัฐนั้น ต้องปฏิบัติตามกฎหมายหรือเนื่องจากการกระทำหรือการละเว้นการกระทำที่หน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ หรือราชการส่วนท้องถิ่น หรือเจ้าหน้าที่ของรัฐนั้น ต้องรับผิดชอบในการปฏิบัติหน้าที่ตามกฎหมาย ทั้งนี้ ตามที่กฎหมายบัญญัติให้มีศาลปกครองสูงสุดและศาลปกครองชั้นต้น และจะมีศาลปกครองชั้นอุทธรณ์ด้วยก็ได้

เนื่องจากในปัจจุบันมีกรณีที่ประชาชนนำเรื่องร้องเรียนการถูกละเมิดจากรัฐเข้าสู่ศาลปกครองในหลายกรณีด้วยกัน โดยที่เนื่องจากคดีปกครองเป็นคดีพิเศษ จึงมีการจัดตั้งศาลปกครองเป็นการเฉพาะ และดำเนินกระบวนการพิจารณาพิพากษาคดีโดยใช้ระบบไต่สวน เพื่อให้ศาลทำหน้าที่แสวงหาและรวบรวมข้อเท็จจริงและพยานหลักฐานต่างๆ เนื่องจากข้อเท็จจริงและพยานหลักฐานต่างๆ อยู่ในความครอบครองของหน่วยงานรัฐ ซึ่งประชาชนมีข้อจำกัดในการเข้าถึงข้อเท็จจริงและพยานหลักฐานดังกล่าว ผู้พิพากษาในศาลปกครองจึงต้องเป็นบุคคลที่มีความชำนาญการพิเศษในเรื่องทางปกครอง

กระบวนการยุติธรรมในทางปกครองได้เปิดกว้างให้ประชาชน ซึ่งเป็นผู้มีส่วนได้เสีย หรืออาจถูกกระทบจากผลแห่งคดีและเพื่อประโยชน์แห่งการดำเนินกระบวนพิจารณาเข้าเป็นคู่กรณีในคดีปกครองได้

เมื่อไม่นานมานี้ มีคดีที่ศาลปกครองพิพากษาอันนำมาซึ่งการเปลี่ยนแปลงนโยบายของรัฐคือคดีที่มูลนิธิเพื่อผู้บริโภค และตัวแทนเครือข่ายองค์กรผู้บริโภค 11 คน ยื่นฟ้องนายกรัฐมนตรี สำนักนายกรัฐมนตรี รมว.พลังงาน กระทรวงพลังงาน และคณะรัฐมนตรี ที่ออกพระราชกฤษฎีกา (พ.ร.ฎ.) กำหนดอำนาจ สิทธิ และประโยชน์ของบริษัท การไฟฟ้าฝ่ายผลิต จำกัด (มหาชน) พ.ศ.2548 และ พ.ร.ฎ.กำหนดเงื่อนเวลายกเลิกกฎหมายว่าด้วยการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย 2548 ไม่ชอบด้วยกฎหมายหลายประการ และขอให้ศาลปกครองสูงสุด พิจารณาพิพากษา ยกเลิกเพิกถอน พ.ร.ฎ. ทั้ง 2 ฉบับดังกล่าว โดยศาลปกครองสูงสุดได้พิพากษาให้ยกเลิก พ.ร.ฎ. ทั้ง 2 ฉบับ เพราะไม่ชอบด้วยกฎหมายหลายประการ เช่น เรื่องผลประโยชน์ทับซ้อน ความไม่เป็นกลางของบุคคลที่มาเป็นกรรมการจัดทำการรับฟังความคิดเห็นของประชาชน และอื่นๆ ตามคำพิพากษา กรณีดังกล่าวถือได้ว่าเป็นกรณีตัวอย่างที่สำคัญและสะท้อนให้เห็นถึงการใช้สิทธิของประชาชนต่อการแสวงหาความยุติธรรม และการคุ้มครองสิทธิ เสรีภาพ เนื่องจากการถูกละเมิดจากรัฐ และได้รับความคุ้มครองและความยุติธรรมในที่สุด

ผศ.จรัล ดิษฐาอภิชัย
กรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ