เรื่องสิทธิมนุษยชน : เหตุการณ์ 14 ตุลา 2516 กับ สิทธิและเสรีภาพของสื่อมวลชน ปุจฉาที่ 1 : การต่อสู้ของขบวนการนิสิต-นักศึกษา ประชาชน เพื่อโค่นล้มระบอบเผด็จการ สฤษดิ์-ถนอม-ประภาส ในกรณี 14 ตุลาคม 2516 ส่งผลต่อสังคมไทยและสิทธิเสรีภาพของสื่อมวลชนอย่างไรบ้าง? วิสัชนาที่ 1 : กรณี 14 ตุลา 2516 เป็นเหตุการณ์ที่สำคัญอย่างยิ่งในประวัติศาสตร์การเมืองไทย เพราะทำให้ประเทศไทยเป็นประชาธิปไตยและประชาชนมีสิทธิเสรีภาพอย่างกว้างขวางอย่างที่ไม่เคยมีมาก่อน และก่อให้เกิดกระแสสูงของการต่อสู้ของประชาชนทั่วประเทศโดยเฉพาะกรรมกร ชาวนา-ชาวไร่ คนยากคนจนในเมือง เพื่อสิทธิประโยชน์อันพึงมีพึงได้และความเป็นธรรม รวมถึงกระแสสูงของการเคลื่อนไหวสังคมนิยมและคอมมิวนิสต์ เสรีภาพของสื่อมวลชนไทยโดยเฉพาะหนังสือพิมพ์ ก็เป็นผลที่มาจากเหตุการณ์ 14 ตุลา ซึ่งสะท้อนให้เห็นได้จากรัฐธรรมนูญฉบับ พ.ศ. 2517 ที่ได้มีหลักประกันแก่เสรีภาพหนังสือพิมพ์ ปฏิเสธการปิดหนังสือพิมพ์ด้วยเหตุผลทางการเมือง ห้ามการตรวจสอบหนังสือพิมพ์ก่อนหน้าการตีพิมพ์นอกจากในภาวะสงครามฉุกเฉิน หรือกฎอัยการศึก จำกัดการถือครองกรรมสิทธิ์หนังสือพิมพ์ไว้ให้แก่คนถือสัญชาติไทย และห้ามรัฐบาลไม่ให้สนับสนุนทางการเงินแก่หนังสือพิมพ์เอกชน รวมถึงการยกเลิกความเข้มงวดกวดขันในการออกใบอนุญาตบัตรหนังสือพิมพ์ และมีการเริ่มต้นเรียกร้องจากกลุ่มนักหนังสือพิมพ์บางส่วนในความต้องการที่จะให้มีการก่อตั้งสภาการหนังสือพิมพ์ กล่าวได้ว่า ในช่วง 3 ปีหลังเหตุการณ์ 14 ตุลาคม 2516 สิทธิและเสรีภาพของสื่อมวลชนได้เติบโตไปพร้อมๆ กับสิทธิและเสรีภาพของประชาชน รวมทั้งการทำหน้าที่เป็นกระบอกเสียง และสะท้อนปัญหาของการต่อสู้เพื่อปากท้องและความเป็นธรรมทางสังคมร่วมด้วย จนกระทั่งเกิดการสังหารหมู่นักศึกษาประชาชนที่ชุมนุมในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ด้วยอาวุธสงคราม จับคนแขวนคอ เผาทั้งเป็น และการจับกุมผู้คน 3,000 กว่าคน และการทำรัฐประหารของคณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดินเมื่อวันที่ 6 ตุลาคม 2519 ซึ่งได้ฉีกรัฐธรรมนูญฉบับ พ.ศ. 2517 ยุบสภาผู้แทนราษฎร พรรคการเมือง และองค์กรประชาธิปไตยทั้งหมด หนังสือพิมพ์ทั่วประเทศถูกห้ามตีพิมพ์ แล้วตั้งรัฐบาลเผด็จการขวาจัดที่มีนายธานินทร์ กรัยวิเชียร เป็นนายกรัฐมนตรี เพื่อดำเนินการปราบปรามคอมมิวนิสต์ทั้งในเมืองและชนบทอย่างขนานใหญ่ โดยเฉพาะใช้ข้อหาใหม่ “ภัยสังคม” มาจับกุมคุมขังผู้รักชาติรักประชาธิปไตยและความเป็นธรรมทั่วประเทศ รวมทั้งนักหนังสือพิมพ์ต่างๆ เป็นจำนวนมาก ถือเป็นยุคมืดของสิทธิและเสรีภาพของประชาชน และสื่อสารมวลชนไทย และสะท้อนให้เห็นได้ชัดเจนว่า ผู้มีอำนาจทางการปกครองนั้น ย่อมต้องการที่จะควบคุมและแทรกแซงสิทธิและเสรีภาพของสื่อมวลชน เพราะนั่นหมายถึงการควบคุมความคิดเห็นของคนส่วนใหญ่ในสังคมด้วย ปุจฉาที่ 2 : สังคมไทยในปัจจุบันมีหลักประกันสิทธิและเสรีภาพของสื่อมวลชนไว้อย่างไรบ้าง? วิสัชนาที่ 2 : สิทธิเสรีภาพของสื่อมวลชนโดยพื้นฐานมี 4 ประการที่สำคัญ คือ เสรีภาพในการแสวงหาข่าวสาร เสรีภาพในการวิพากษ์วิจารณ์ เสรีภาพในการตีพิมพ์ เสรีภาพในการโฆษณาเผยแพร่ สิทธิและเสรีภาพของสื่อมวลชน ได้รับการรับรองและค้ำประกันโดยรัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2540 มาตรา 39, 40 และ 41 โดยเฉพาะในมาตราที่ 39 และ 41 ได้ระบุไว้อย่างชัดเจนในมาตรา 39 บุคคลย่อมมีเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็น การพูด การเขียน การพิมพ์ การโฆษณา และการสื่อความหมายโดยวิธีอื่น การจำกัดเสรีภาพตามวรรคหนึ่งจะกระทำมิได้ เว้นแต่โดยอาศัยอำนาจตามบทบัญญัติแห่งกฎหมายเฉพาะเพื่อรักษาความมั่นคงของรัฐ เพื่อคุ้มครองสิทธิ เสรีภาพ เกียรติยศ ชื่อเสียง สิทธิในครอบครัวหรือความเป็นอยู่ส่วนตัวของบุคคลอื่น เพื่อรักษาความสงบเรียบร้อยหรือศีลธรรมอันดีของประชาชน หรือเพื่อป้องกันหรือระงับความเสื่อมทรามทางจิตใจหรือสุขภาพของประชาชน การสั่งปิดโรงพิมพ์ สถานีวิทยุกระจายเสียง หรือสถานีวิทยุโทรทัศน์เพื่อลิดรอนเสรีภาพตามมาตรานี้ จะกระทำมิได้ การให้นำข่าวหรือบทความไปให้เจ้าหน้าที่ตรวจก่อนนำไปโฆษณาในหนังสือพิมพ์ สิ่งพิมพ์ วิทยุกระจายเสียง หรือวิทยุโทรทัศน์ จะกระทำมิได้ เว้นแต่จะกระทำในระหว่างเวลาที่ประเทศอยู่ในภาวะการสงครามหรือการรบ แต่ทั้งนี้จะต้องกระทำโดยอาศัยอำนาจตามบทบัญญัติแห่งกฎหมายซึ่งได้ตราขึ้นตามความในวรรคสอง เจ้าของกิจการหนังสือพิมพ์หรือสื่อมวลชนอื่นต้องเป็นบุคคลสัญชาติไทย ทั้งนี้ ตามที่กฎหมายบัญญัติ การให้เงินหรือทรัพย์สินอย่างอื่นอุดหนุนหนังสือพิมพ์หรือสื่อมวลชนอื่นของเอกชน รัฐจะกระทำมิได้ มาตรา 40 คลื่นความถี่ที่ใช้ในการส่งวิทยุกระจายเสียง วิทยุโทรทัศน์ และวิทยุโทรคมนาคม เป็นทรัพยากรสื่อสารของชาติเพื่อประโยชน์สาธารณะ ให้มีองค์กรของรัฐที่เป็นอิสระทำหน้าที่จัดสรรคลื่นความถี่ตามวรรคหนึ่ง และกำกับดูแลการประกอบกิจการวิทยุกระจายเสียง วิทยุโทรทัศน์ และกิจการโทรคมนาคม ทั้งนี้ ตามที่กฎหมายบัญญัติ การดำเนินการตามวรรคสองต้องคำนึงถึงประโยชน์สูงสุดของประชาชนในระดับชาติและระดับท้องถิ่น ทั้งในด้านการศึกษา วัฒนธรรม ความมั่นคงของรัฐ และประโยชน์สาธารณะอื่น รวมทั้งการแข่งขันโดยเสรีอย่างเป็นธรรม มาตรา 41 พนักงานหรือลูกจ้างของเอกชนที่ประกอบกิจการหนังสือพิมพ์ วิทยุกระจายเสียง หรือวิทยุโทรทัศน์ ย่อมมีเสรีภาพในการเสนอข่าวและแสดงความคิดเห็นภายใต้ข้อจำกัดตามรัฐธรรมนูญ โดยไม่ตกอยู่ภายใต้อาณัติของหน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ หรือเจ้าของกิจการนั้น แต่ต้องไม่ขัดต่อจรรยาบรรณแห่งการประกอบวิชาชีพ ข้าราชการ พนักงาน หรือลูกจ้างของหน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ หรือรัฐวิสาหกิจ ในกิจการวิทยุกระจายเสียงหรือวิทยุโทรทัศน์ ย่อมมีเสรีภาพเช่นเดียวกับพนักงานหรือลูกจ้างของเอกชนตามวรรคหนึ่ง อย่างไรก็ตามในยุคสมัยปัจจุบันผู้กุมอำนาจในการปกครองและบริหารประเทศได้เปลี่ยนมือไปจากเดิมที่เป็นนายทหาร และกลุ่มข้าราชการ กลายมาเป็นกลุ่มทุนธุรกิจ ดังนั้น เราจึงมักพบเห็นความพยายามที่จะเข้าควบคุมและแทรกแซงเสรีภาพและการนำเสนอข่าวสารของสื่อมวลชนในหลายวิธีการด้วยกัน เช่น กรณีล่าสุดที่เกิดขึ้นกับหนังสือพิมพ์มติชนและบางกอกโพสต์ เป็นต้น ซึ่งสะท้อนให้เห็นถึงความสนใจ และการตื่นตัวของประชาชนที่ออกมาเคลื่อนไหวคัดค้านการเข้ามาเทคโอเวอร์ของกลุ่มทุน จนทำให้เกิดการคลี่คลายปัญหาลงได้พอสมควร เสรีภาพของสื่อมวลชน ก็คือเสรีภาพของประชาชนด้วย ดังนั้นจึงควรมีการติดตามและตรวจสอบการละเมิดสิทธิและเสรีภาพของสื่อมวลชนอย่างใกล้ชิด รวมถึงควรเร่งรัดให้มีการออกกฎหมายประกอบรัฐธรรมนูญ เพื่อยกเลิกการผูกขาด การควบรวมกิจการของกลุ่มทุน และการส่งเสริมสมาคมทางวิชาชีพ เช่น สภาการหนังสือพิมพ์แห่งชาติ สมาคมนักข่าวนักหนังสือพิมพ์ นอกจากนี้ยังมีองค์กรที่ส่งเสริมและคุ้มครองเสรีภาพของสื่อมวลชนอีก เช่น คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติและสหภาพแรงงานในกลุ่มของผู้ทำงานด้านสื่อสารมวลชน ซึ่งเป็นการจัดตั้งองค์กรและกลุ่มฯ เพื่อพิทักษ์ผลประโยชน์ และเจรจาต่อรองทั้งทางด้านนโยบาย การบริหารงาน และอื่นๆ กับนายจ้าง เป็นต้น ผศ.จรัล ดิษฐาอภิชัย กรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ