สถานภาพ “พลเมืองศึกษา” ในระบบการศึกษาไทย หลังการเลือกตั้ง และชัยชนะที่ท่วมท้นของพรรคไทยรักไทย จนนำไปสู่การจัดตั้งรัฐบาลพรรคเดียวเบ็ดเสร็จ อันเป็นการสถาปนาระบบรัฐบาลพรรคเดียวครั้งแรกในประเทศไทยเกิดขึ้น ประเด็นการเมืองไทยเริ่มจะนิ่ง บ่ายวันศุกร์ที่ 18 มีนาคม 2548 ณ โรงแรมสยามซิตี สถาบันนโยบายศึกษาจึงได้หยิบประเด็นที่สำคัญขึ้นมาจัดวงเสวนา คือ เรื่องของ “พลเมืองศึกษา” หรือ Civic Education เปิดประเด็นการพัฒนาการเมืองไทยหลังการเลือกตั้ง (จากซ้าย) รศ.ดร.อภิญญา รัตนมงคลมาศ อาจารย์สมเกียรติ พงษ์ไพบูลย์ และคุณวิวัฒน์ คติธรรมนิตย์ เรื่อง “สถานภาพของ พลเมืองศึกษา ในระบบการศึกษาไทย” นำเสนอโดย อาจารย์วิวัฒน์ คติธรรมนิตย์ บรรณาธิการสารปฏิรูป ผู้ซึ่งเป็นมีความรู้ในเรื่องการปฏิรูปการศึกษาไทยเป็นอย่างดีคนหนึ่ง โดยมี รศ.ดร.อภิญญา รัตนมงคลมาศ จากคณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เป็นผู้ดำเนินรายการ “พลเมืองศึกษา” เป็นกลไกหนึ่งที่ประเทศประชาธิปไตยทั่วโลก มุ่งปลูกฝังเยาวชนให้เติบโตขึ้นเป็นพลเมืองที่มีความรับผิดชอบต่อสังคม โดยการสร้างความรู้ความเข้าใจและค่านิยมที่ถูกต้องเกี่ยวกับอุดมการณ์ และกระบวนการทำงานของการปกครองระบอบประชาธิปไตย ถือว่าเป็นการเตรียมสร้างพลเมืองของประเทศไว้ตั้งแต่ยังเป็นเด็กเล็ก การเตรียมพลเมืองมีองค์ประกอบที่สำคัญ อย่างน้อย 3 ประการ คือ ประการแรก การมีความรู้ความเข้าใจในอุดมการณ์และค่านิยมการปกครองตามระบอบประชาธิปไตย ประการที่สอง การพัฒนาทักษะทางสติปัญญา การใช้เหตุผลในการคิด1 การวิพากษ์วิจารณ์และทักษะการมีส่วนร่วมทางการเมือง ประการที่สาม การพัฒนาคุณลักษณะบางประการ เช่น การรับฟังความคิดเห็นที่แตกต่างจากตน ความอดทน ออดกลั้น ความเสียสละ ความซื่อสัตย์ เป็นต้น ผู้มีส่วนที่สำคัญอย่างยิ่งต่อการปลูกฝังและพัฒนาจิตสำนึกดังกล่าวให้กับเด็กและเยาวชนคือ โรงเรียน พ่อ แม่ ผู้ปกครอง และสื่อสารมวลชน อย่างไรก็ตาม ในสังคมสมัยใหม่ ได้มีการพัฒนาระบบการศึกษาขึ้นมาเพื่อทำหน้าที่สานต่อการพัฒนาเด็กและเยาวชนให้เติบโตเป็นพลเมืองที่มีคุณลักษณะสอดคล้องกับความต้องการของสังคม โรงเรียนจึงเป็นผู้รับผิดชอบต่อ “พลเมืองศึกษา” ตั้งแต่ระดับอนุบาลจนถึงมัธยม ความเข้าใจพื้นฐานเกี่ยวกับพลเมืองศึกษา พลเมืองศึกษานั้น จริงๆ ในประวัติศาสตร์สหรัฐอเมริกา ในศตวรรษที่ 19 เพราะเป็นประเทศที่มีประชาธิปไตย มีการอบรมการเมืองชาวยุโรปตะวันออก เป้าหมายเพื่อสร้าง อเมริกันซิติเซน เบ้าหลอมมาจากกรีก อริสโตเติล ซึ่งเน้นพฤติกรรมเป็นหลัก อังกฤษไม่มีวิชาพลเมืองศึกษา มีแต่วิชาภูมิศาสตร์ ประวัติศาสตร์ ศาสนา ยุคนางมากาเร็ตแทชเชอร์ เป็นนายกรัฐมนตรีได้มีการปฏิรูปการศึกษาแต่ไม่ปรากฏว่ามีเรื่องพลเมืองศึกษา มามีสมัยโทนีแบร์เป็นนายกรัฐมนตรี มีการจัดทำหลักสูตร Citizenship ขึ้น เป็นไปตามที่อริสโตเติล กล่าวไว้ว่า “เมื่อรัฐต้องการอย่างไร การศึกษาต้องเป็นอย่างนั้น” ซึ่งอาจกล่าวได้ว่าวิชาพลเมืองศึกษาสอนอย่างไร ขึ้นอยู่กับวัฒนธรรม วิถีชีวิต ของคนในยุคสมัยนั้น ๆ (จากซ้าย) คุณสมชาติ เจศรีชัย สนง.กกต. คุณชูเกียรติ มุทธากาญน์ นายอำเภอท่ายาง จ.เพชรบุรี และ ดร.เฉลิมชัย ยอดมาลัย สำหรับประเทศไทย ในยุค 2475 เป็นสังคมประชาธิปไตยเริ่มแรก การสอนพลเมืองศึกษา รัฐเป็นผู้กำหนด ต่อมา ในยุคประชาธิปไตยเบ่งบาน หลักสูตรพลเมืองศึกษา เน้นไปที่การรออกแบบหลักสูตรการศึกษาเพื่อชีวิต หลัง 2520 ยุคสมัคร ธานินทร์ เน้นไปที่เอกลักษณ์ วัฒนธรรมและความมั่นคงของชาติ หลังรัฐธรรมนูญ 2540 อุดมการณ์ประชาธิปไตยเติบโต พลเมืองศึกษาเน้นให้สร้างพลเมืองที่มีเหตุมีผล มองโลกในแง่ดี มีส่วนร่วมในการสร้างสังคมเข้มแข็ง หลักสูตรไปผสานกับกระแสโลกาภิวัฒน์ เน้นไปในเรื่องธรรมาภิบาล ซึ่งก็ยังคงมีสาระการสอนหน้าที่พลเมืองและศีลธรรมในหลักสูตรการศึกษา เช่นเดียวกับยุคก่อนๆ เพียงแต่ เน้นเกี่ยวกับประชาธิปไตยมากขึ้น อย่างไรก็ตามการที่จะให้หลักสูตรพลเมืองศึกษา เป็นเครื่องมือในการสร้างพลเมืองที่ดีให้กับสังคม โดยเน้นเรื่องประชาธิปไตยนั้นจะต้องเข้าใจในจุดอ่อน จุดแข็งของประชาธิปไตยเบื้องต้นด้วยคือ วัฒนธรรมประชาธิปไตย ซึ่งเป็นวิถีชีวิต วัฒนธรรมประชาธิปไตย เป็นวิถีชีวิตและเป็นวัฒนธรรมการเมือง วัฒนธรรมการเมือง สอนให้เข้าใจว่า อำนาจนั้นมีทั้งคุณและโทษ เป็นดาบสองคม นวโอวาทได้กล่าวไว้ว่า คุณธรรม 4 ประการ ในประชาธิปไตยคือ การเปิดใจให้กว้างรับฟังความคิดเห็นของผู้อื่น (Open mind) มีแนวการมอง หรือแนวคิดแบบนักวิทยาศาสตร์คือ ไม่ชื่อถืออะไรโดยปราศจากข้อมูล ข้อพิสูจน์ที่ชัดเจน การมีวัฒนธรรมในการทำงานเป็นทีมหรือเป็นหมู่คณะ การเคารพสิทธิผู้อื่นตลอดเวลา ไม่เอาเปรียบคนอื่น ปฏิบัติตามกติกา เป็นต้น การจัดหลักสูตรพลเมืองศึกษาในระบบและนอกระบบ หลักสูตรพลเมืองศึกษาอดีตถึงปัจจุบัน หน่วยงานที่มีส่วนสำคัญในการดำเนินงานให้หลักสูตรการเรียนการสอนพลเมืองศึกษาบรรลุผล คือ โรงเรียน และสถาบันอุดมศึกษา การฝากความหวังไว้ที่สถาบันการศึกษาจึงเป็นภาระที่สำคัญ ซึ่งมีหลายประเด็นที่ต้องพิจารณา ได้แก่ ดร.วิชัย ตันศิริ อดีตรัฐมนตรีช่วยว่าการ กระทรวงศึกษาธิการ 1. กลุ่มเป้าหมาย ยังคงเน้นที่นักเรียน นักศึกษา เป็นหลัก เนื่องจากเป็นการจัดการศึกษาในระบบตามหลักสูตรและมาตรฐานการศึกษา อย่างไรก็ตามพลเมืองศึกษานั้น มิใช่แต่เพียงเป็นหลักสูตรการศึกษา ที่เน้นกับกลุ่มนักเรียน นักศึกษาเท่านั้น การเน้นกลุ่มเป้าหมายหลากหลาย เป็นเพียงรูปแบบนำร่อง ขาดการประเมินผลและบูรณาการร่วมกัน เช่น การออกแบบหลักสูตรประชาธิปไตยในโรงเรียน บางแห่งเน้นไปที่กลุ่มนักเรียน มัธยมปลาย เพราะเป็นช่วงอายุที่จะเข้าไปเกี่ยวข้องกับกระบวนการทางการเมืองนั่นคือ การเลือกตั้ง ซึ่งเชื่อว่า จะเสริมสร้างประสบการณ์ได้โดยตรง ขณะที่บางกลุ่มเน้นที่วัยเด็ก เช่น กรณีของโรงเรียนอนุบาลอุตรดิตถ์ มีการออกแบบจำลองการตั้งกระทรวง การบริหารแต่ละกระทรวง สภานักเรียน การเลือกตั้ง การประชุม อภิปราย โดยให้เป็นกิจกรรมการเรียนรู้ของนักเรียนในชั้น เป็นการริเริ่มที่ดีมาก แต่ก็ค่อนข้างมีจำกัด ยังไม่แพร่หลาย จึงมีลักษณะเป็นเพียงห้องทดลอง ยังขยายผลไปสู่การปฏิบัติได้ไม่เต็มที่ 2.หลักสูตรพลเมืองศึกษา ส่วนใหญ่ยังเป็นหลักสูตรที่ออกแบบโดยอำนาจรัฐ ขาดการมีส่วนร่วมของภาคประชาชน และออกแบบให้กับสถาบันการศึกษานำไปปฏิบัติอย่างเป็นมาตรฐาน ขาดการบูรณาการกับองค์กรอื่น ๆ เช่น กกต. กระทรวงมหาดไทย เป็นต้น ซึ่งส่วนหลังนี้ เชื่อว่า พลเมืองศึกษานั้น พลเมืองศึกษา มีองค์ประกอบทั้งที่เป็นเรื่องของหลักสูตรในระบบการศึกษากับนอกระบบ เปรียบเหมือนภูเขาน้ำแข็ง สิ่งที่สามารถออกแบบและมองเห็นได้ที่โผล่พ้นน้ำนั้น มีเพียงหนึ่งในสามส่วนเท่านั้น การออกแบบพลเมือง ต้องบูรณาการในการออกแบบมิใช่ออกโดยกระทรวงศึกษา ต้องช่วยกันออกแบบเป็นสหวิทยาการ คุณนนท์ กอแก้วทองดี ที่ปรึกษาสำนักงาน ป.ป.ช. พลเมืองศึกษาจึงต้องไปดูที่การออกแบบวิถีชีวิตของพลเมืองให้ผูกพันไปกับกระบวนการสร้างวิถีชีวิตประชาธิปไตยอย่างใกล้ชิด และที่สำคัญหลักสูตรต้องสอดคล้องกับบริบทแวดล้อมด้วย ทั้งนี้เพราะการศึกษานั้น สามารถออกแบบระบบสร้างให้คนมีความคิดอย่างไรก็ได้ แต่ระบบหรือบริบทแวดล้อมยังไม่สามารถแสดงตัวอย่างให้เห็นได้ ก็จะเป็นอุปสรรคที่สำคัญ 3. วิธีการเรียนการสอนและกิจกรรมที่จะทำให้การออกแบบพลเมืองสัมฤทธิ์ผล พลเมืองศึกษานั้น ยังไม่ก้าวไปถึงการสร้างกระบวนการจัดการเรียนรู้ที่มีผลสัมฤทธิ์ต่อการมีทักษะชีวิตที่เป็นประชาธิปไตยให้พลเมืองส่วนใหญ่ เพราะยังเน้นที่รูปแบบ เนื้อหาการถ่ายทอดโดยการบรรยายและผู้ถ่ายทอดมากกว่าการสร้างสภาพแวดล้อมที่เกื้อกูลต่อการเรียนรู้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งทักษะด้านการคิดเป็น และตระหนักในสิทธิเสรีภาพ และความรับผิดชอบ ซึ่งเป็นรากฐานสำคัญ ผศ.สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย พลเมืองศึกษาต้องให้คนตระหนักในเหตุและผล มีสติสัมปชัญญะ มิใช่ท่องจำ นอกจากนี้หากพิจารณารายละเอียดเฉพาะส่วนคือ การเรียนการสอนจริยธรรม ซึ่งเป็นกระบวนการที่เน้นวิถีชีวิต กระบวนการหนึ่งในหลักสูตรพลเมืองศึกษา จะประสบผลสำเร็จนอกจากหลักสูตรแล้ว สิ่งสำคัญคือ กระบวนการเรียนรู้ ซึ่งมีหลายรูปแบบ อาทิ เช่น เรียนด้วยการกระทำ Learning by doing การทำตามอย่าง Role Modeling เช่น ตามอย่างผู้นำ ตามอย่างครู เป็นต้น ซึ่งมีความจำเป็นอย่างยิ่งต้องมีครู หรือสังคมที่เป็นสิ่งแวดล้อมต้นแบบควบคู่ไปกับการจัดการเรียนการสอนตามหลักสูตรด้วย 4. การบริหารการการศึกษาและการจัดการเรียนการสอนพลเมืองศึกษา รูปแบบพลเมืองศึกษาที่ดี ที่ครูจะทำตามหลักสูตร มีข้อจำกัดหลายด้าน โดยเฉพาะเรื่องวัฒนธรรมการบริหารการศึกษา และการบริหารองค์กร ครูจะกังวลว่า ทำไปแล้วได้อะไร ซึ่งหนีไม่พ้นเรื่องของการเรียกร้องสิทธิ ครูมัธยมมีชั่วโมงการสอนมาก ทำให้มีเวลาที่จะเอาใจใส่สนใจหลักสูตรพลเมืองศึกษาน้อย ในขณะเดียวกัน หากครูมีแต่ก้มหน้าก้มตาสอน เด็กก็จะเหมือนหุ่นยนต์ที่ถูกยัดเยียดโปรแกรมที่สวนทางกับชีวิตจริงนอกโรงเรียน ซึ่งอาจจะแตกต่างกันโดยสิ้นเชิงก็ได้ นอกจากประเด็นดังกล่าว ผู้บริหารการศึกษาตั้งแต่ระดับนโยบายชาติ ถึงองค์กรปฏิบัติ ยังเป็นตัวแปรที่สำคัญที่ทำให้การจัดการตามหลักสูตรพลเมืองศึกษาเป็นไปอย่างกระท่อนกระแท่น โดยเฉพาะอย่างยิ่งการมีวัฒนธรรมแบบอุปถัมภ์และเผด็จการ 5. การเตรียมและพัฒนาบุคลากร บุคลากรที่อยู่ในกระบวนการจัดการศึกษาตามหลักสูตรพลเมืองศึกษา เป็นอีกประเด็นหนึ่ง เนื่องจากจะมีที่มา มีแรงจูงใจ ประสบการณ์ในระดับที่แตกต่างกัน นอกจากนี้ยังขึ้นอยู่กับประสบการณ์และสถานภาพของครูด้วย เพราะในระบบการศึกษาใหม่ ที่การผลิตครูด้านนี้ยังขาดคุณภาพก็จะได้บุคลากรที่ไม่สามารถเติบโตได้ทันกับการรับมอบภารกิจจากครูรุ่นเก่า ไปๆ มาๆ ก็จะวนอยู่ที่เรื่องของบุคลากร ขวัญกำลังใจ แรงจูงใจ ซึ่งเป็นเรื่องของการบริหารการศึกษา การสร้างและการพัฒนาบุคลากร ทางออกคงต้องสร้างบุคลากรที่มาจากทุกภาคส่วน การออกแบบพลเมืองมิใช่มิติของครูเท่านั้น กิจกรรมการออกแบบพลเมือง ต้องสร้างทั้งประสบการณ์ ความรู้ และเสริมสิ่งแวดล้อมให้กับผู้ศึกษา จึงต้องมีบุคลากรอื่นๆ ด้วย อาทิ สื่อมวลชน องค์กรภาครัฐที่มีหน้าที่เกี่ยวข้องกับการส่งเสริมการพัฒนาการเมืองการปกครองในระบอบประชาธิปไตย เช่น กกต. รัฐสภา กระทรวงมหาดไทย องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ซึ่งต้องมีกิจกรรมการออกไปสร้างบรรยากาศการเรียนรู้ แลกเปลี่ยนกับภาคส่วนต่างๆ ของสังคม ตั้งแต่สถาบันครอบครัว โรงเรียน และที่ทำงาน ดร.วินัย รอดจ่าย ที่ปรึกษา สำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน ขอบเขตพลเมืองศึกษาอยู่ที่ไหน จะทำให้เกิดสภาพแวดล้อมทางการจัดการพลเมืองศึกษาให้สัมฤทธิ์ผลได้อย่างไร การศึกษา สถานภาพ พลเมืองศึกษาในประเทศไทย เป้าหมายเพื่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในการออกแบบพลเมือง ซึ่งเป็นเรื่องที่สำคัญมาก ต้องเข้าใจว่า การออกแบบพลเมืองของประเทศไทยนั้น มีพัฒนาการ และการเปลี่ยนแปลงมาอย่างไร นัยสำคัญอยู่ที่ใด การออกแบบพลเมือง โดยผ่านการหล่อหลอมทั้งในหลักสูตรการศึกษาและนอกหลักสูตร เช่น การอบรม การสร้างวิถีชีวิตแวดล้อมทีเป็นพลเมืองศึกษา เดิมการออกแบบพลเมือง กระทำโดยอำนาจทางการเมือง ผ่านระบบการศึกษา ปัจจุบันก็เป็นเช่นนั้น แต่มีรายละเอียดของประเด็นที่เป็นปัญหาว่า การออกแบบพลเมืองโดยรัฐนั้น พลังไม่เพียงพอ ที่จะสร้างพลเมืองในระบอบประชาธิปไตย เพราะขาดมิติทางสังคม วัฒนธรรม และเศรษฐกิจ สะท้อนให้เห็นว่า การออกแบบพลเมืองนั้นต้องดูบริบทอื่นๆ ด้วย ข้อเสนอแนะต่อการศึกษา งานวิจัยสถานภาพ พลเมืองศึกษา ที่ปรากฏ ยังไม่ได้พูดถึงการออกแบบโดยรัฐเป็นอย่างไรในแต่ละช่วง บริบทที่เป็นสภาพแวดล้อมทั้งทางเศรษฐกิจการเมือง โดยรวมแล้ว ไม่ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในการออกแบบพลเมืองที่รวดเร็ว แต่ค่อยๆ ซึมซับ กระแสการครอบงำที่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเร็วมากคือ สื่อสารมวลชน ทีวี วิทยุ การศึกษาไม่ได้พูดถึงตัวแปรเหล่านี้ ดังนั้น การศึกษา สถานภาพของพลเมืองศึกษา ในระบบการศึกษาไทย ควรต้องกล่าวถึง 1) กระบวนการออกแบบพลเมืองโดยรัฐ ผ่านระบบการศึกษา 2) กระแสการครอบงำด้านต่างๆ ที่สะท้อนออกมาในสังคมแต่ละช่วง ช่วยให้เกิดอัตราเร่งในการออกแบบ ปรับปรุงแบบพลเมืองอย่างไร 3) บริบทของพลเมืองศึกษารายภาค เผ่าพันธุ์ แม้แต่เรื่องของกลุ่มอาชีพ กลุ่มสังคม เช่นภาคการผลิตต่างๆ เกษตร แรงงาน ประมง พาณิชย์ เป็นต้น มีกรณีตัวอย่างหลายเรื่อง ที่สะท้อนว่า การจัดการศึกษาพลเมืองศึกษา ต้องคำนึงถึงบริบท อื่นๆ ประกอบ เช่น การที่แรงงานภาคเกษตรเคลื่อนย้ายมาเป็นแรงงานรับจ้างในเมือง หรือรับจ้างภาคเกษตรด้วยกันเอง บริบทที่เปลี่ยนไปเกิดจากพลเมืองศึกษามิได้ทำให้เกิดการสำนึกแห่งการปกป้องสิทธิของพลเมือง แต่อย่างใด ปัจจัยที่ควรศึกษาคือ โครงสร้างสังคมใดมีระบบอุปถัมภ์สูง ย่อมจะมีการทุจริตสูงขึ้นตามด้วย ระบบอุปถัมภ์มีอิทธิพลต่อการออกแบบพลเมือง เพราะการออกแบบพลเมืองในระบบอุปถัมภ์ ออกโดยผู้อุปถัมภ์และผู้ถูกกระทำ เป็นไปเพื่อพิทักษ์ผลประโยชน์ของผู้ออกแบบ (ผู้นำ หรือผู้ใช้อำนาจรัฐ) เสวนา สถานภาพ “พลเมืองศึกษา” ไทย ในวันนี้ เห็นทีต้องตีวงให้กว้างขึ้น เพราะการเตรียมสร้างคนและหล่อหลอมให้คนมีสำนึกและสำเหนียกในความเป็นพลเมืองที่พิทักษ์สิทธิเสรีภาพ ควบคู่ไปกับการเสนอตนรับผิดชอบต่อตนเองและสังคมนั้น เป็นเรื่องใหญ่ที่เกินกว่าจะฝากฝังความรับผิดชอบให้องค์กรใดองค์กรหนึ่งรับผิดขอบแต่เพียงลำพัง การแสวงหาเจ้าภาพจากหลายๆ ส่วน ไม่ว่าจะเป็นภาครัฐโดยตรง หรือภาคเอกชน เอ็นจีโอ ก็น่าจะตะล่อมวงคุยกันในเรื่องนี้ให้มากขึ้น ถี่ขึ้น เพื่อที่ว่าประเทศไทยจะมีคนดีที่เป็นพลเมืองดีจริงๆ เสียที เบื่อแล้วที่จะได้ยินคำว่า ราษฎร และประชาชน... แล้ว...ว่าจะเป็นพลเมืองนี้ อีกนานไหม? สฤษดิ์ วิฑูรย์... ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 1ประเทศสิงคโปร์ กล่าวถึงวิสัยทัศน์ทางการจัดการศึกษาเพื่อสร้างพลเมืองไว้ว่า “ประเทศแห่งการคิด ชาติแห่งการเรียนรู้” มีความหมายที่ชัดเจนมากในการสร้างพลเมืองให้เป็นนักคิด นักวางแผน และนักการค้า การเจรจาต่อรอง อันมีผลอย่างสำคัญทำให้ขีดความสามารถในการแข่งขันของประเทศดังกล่าวอยู่ในสถานที่ได้เปรียบประเทศอื่น ๆ