เมื่อผู้นำไม่ทำตัวให้เป็นพรหม สังคมก็สับสนวุ่นวายเช่นนี้เอง เป็นที่ทราบกันโดยทั่วไปว่า เมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา เป็นหลักพรหมวิหาร 4 ที่เป็นธรรมประจำใจสำคัญหมวดหนึ่งในการบริหารชีวิตที่ถูกต้องดีงาม เพื่อให้ชีวิตที่เป็นเพื่อนร่วมทุกข์ เกิด เจ็บ ตาย ทั้งหลาย อยู่ร่วมกันอย่างมีสันติสุขในสังคมมนุษย์ พรหมวิหาร แปลว่า ธรรมประจำใจของพรหม ซึ่งตามคำสอนของศาสนาพราหมณ์ถือว่าพระพรหมเป็นผู้สร้างโลก เป็นเทพเจ้าผู้ดลบันดาลสรรพสิ่งทั้งหลาย เป็นผู้สร้างสรรค์และอภิบาลโลก แต่พระพุทธเจ้าทรงสอนว่า เราไม่ต้องไปรอพระพรหมให้มาสร้างและอภิบาลโลก พวกเรานี่แหละควรจะเป็นผู้มีส่วนร่วมในการแก้ปัญหา สร้างสรรค์และอภิบาลโลกเองด้วยกันทุกคน เพราะฉะนั้นจงมาทำตัวให้เป็นพรหมกันเถิด แล้วพระพุทธเจ้าก็ตรัสแสดงพรหมวิหารให้พวกเราทุกคนต้องปฏิบัติเพื่อให้ทุกคนเป็นพระพรหม จะได้เป็นผู้แก้ปัญหา สร้างสรรค์ และอภิบาลสังคมเสียเอง ดังนั้น เราจะเป็นพระพรหมโดยสมบูรณ์ก็ต้องมีหลักธรรมทั้ง 4 ข้อ คือ เมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา เนื่องด้วยพรหมวิหาร 4 นี้ เป็นธรรมประจำใจเป็นท่าทีของจิตสำนึกสำหรับแสดงต่อผู้อื่น เมื่อเป็นธรรมสำหรับแสดงต่อสู้อื่น ความหมายของธรรมแต่ละข้อจะชัดเจนได้ ด้วยการพิจารณาดูสถานการณ์ที่ผู้อื่นเขาประสบว่า เขาอยู่ในสถานการณ์ใดแล้วเราสมควรจะใช้ธรรมข้อไหน ซึ่งความหมายและการใช้หลักธรรมทั้ง 4 ข้อที่ถูกต้องตามสถานการณ์โดยสังเขปมีดังนี้ 1. เมตตา ความมีไมตรี ความเป็นมิตร ความรัก ความปรารถนาดี อยากให้เขามีความสุข ใช้ในสถานการณ์ที่ คนอื่นเขาอยู่ดีเป็นปกติ 2. กรุณา ความสงสาร ความมีใจพลอยหวั่นไหว เมื่อเขาประสบความทุกข์ ก็อยากช่วยเหลือให้เขาพ้นจากทุกข์ ใช้ในสถานการณ์ที่ คนอื่นเขาตกต่ำเดือดร้อน 3. มุทิตา ความพลอยยินดีด้วย เอาใจสนับสนุน ส่งเสริม เมื่อเขาประสบความสำเร็จ ได้ดีมีสุข ก็อยากให้เขาได้ดีมีสุขยิ่งๆ ขึ้นไป ใช้ในสถานการณ์ที่ คนอื่นเขาขึ้นสู่ภาวะที่สูงขึ้นไป 4. อุเบกขา การวางเฉยเป็นกลางให้ทุกอย่างเป็นไปตามธรรม ซึ่งต่างจากเมตตา กรุณา มุทิตา ที่ใช้เพียงความรู้สึกที่ดีก็พอ แต่อุเบกขาจะใช้ลำพังความรู้สึกไม่ได้ ต้องใช้ความรู้ (ปัญญา) ด้วย คือ ต้องรู้ว่าอะไรถูกอะไรผิด อะไรเป็นความจริง อะไรเป็นความถูกต้องดีงาม อะไรคือหลักการ แล้วเอาความรู้นั้นมาปรับเข้ากับความรู้สึกให้ลงตัวพอดี เพื่อวางตัวได้ถูกต้อง เป็นกลางตามธรรม อนึ่ง เมื่อบุคคลใดละเมิดธรรม คือ ทำผิดกฎหมายหรือกฎกติกาของสังคม ผู้ที่มีความสัมพันธ์กับบุคคลนั้นไม่ว่าสถานภาพใด ต้องหยุดขวนขวายช่วยเหลือทุกวิถีทางทันที ปล่อยให้มีการปฏิบัติต่อเขาเป็นไปตามความเป็นจริง ตามหลักการโดยไม่เข้าไปก้าวก่ายแทรกแซงกระบวนการของธรรม เพื่อเป็นการรักษาธรรมไว้ มิฉะนั้นสังคมก็ปั่นป่วน วุ่นวาย นี่คือการใช้อุเบกขาด้วยปัญญา ซึ่งเป็นตัวคุมทำให้สามข้อแรกมีขอบเขต ใช้ในสถานการณ์ที่ ผู้อื่นเขาละเมิดธรรม พ่อแม่ที่เลี้ยงลูกได้ดี และข้าราชการ นักการเมือง พ่อค้า ประชาชน ตลอดจนสื่อมวลชนที่เลี้ยงตัวเองด้วยดีนั้น เป็นตัวอย่างของคนที่มีพรหมวิหาร 4 ประสาน ซึ่งเป็นที่ต้องการของสังคมไทยในยามวิกฤตปัจจุบันนี้ แต่ในสังคมไทยเรา คนที่มีพรหมวิหารครบ 4 ข้อนั้น ช่างหายากเสียเหลือเกิน ส่วนใหญ่จะรู้จักและใช้กันตามความรู้สึกเพียง 3 ข้อแรกเท่านั้น คือ เมตตา กรุณา มุทิตา ส่วนข้อ 4 อุเบกขา นั้น ไม่ค่อยได้ใช้กันเพราะขาดปัญญา ไม่รู้ ไม่เข้าใจความหมายที่ถูกต้องของอุเบกขา เป็นเหตุให้คนที่ทำตัวเป็นพรหมมีจำนวนน้อย ไม่มีพลังมากพอที่จะร่วมกันแก้ปัญหาเลวร้ายต่างๆ คือ ปัญหายาเสพติด คอร์รัปชั่น อาชญากรรม อบายมุข ความยากจน ฯลฯ ให้ลดลงหรือหมดไปได้ ความจริงปัญหาเลวร้ายเหล่านี้ ได้มีในสังคมไทยมานานแล้ว แต่ได้ถูกปล่อยปละละเลย ไม่ได้มีการแก้ไขกันให้ถูกต้อง จึงได้สะสมหมักหมมอย่างต่อเนื่องเป็นเวลานานนับสิบๆ ปี ทั้งนี้ก็เนื่องมาจากสาเหตุสำคัญ คือ สังคมไทยเราขาดอุเบกขา ขาดแคลนคนที่ทำตัวเป็นพรหม ฉะนั้น หากต้องการให้ปัญหาเหล่านี้ลดลงหรือหมดไปจากสังคม คนไทยทุกคนโดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้ใหญ่ระดับผู้นำของบ้านเมือง จักต้องมีจิตสำนึกของผู้มีส่วนร่วมในการแก้ปัญหา และสร้างสรรค์สังคมด้วยกันทุกคน โดยทำตัวให้เป็นพรหมที่สมบูรณ์ คือ มีพรหมวิหารให้ครบและให้เหมาะพอดีทั้ง 4 ข้อ เมื่อทุกคนได้ทำตัวให้เป็นพรหมที่สมบูรณ์ คือ มีเมตตา กรุณา มุทิตา ที่เหมาะพอดี และมีอุเบกขาคุมท้ายไว้แล้ว ก็จะทำให้ทุกคนมีน้ำใจช่วยเหลือ ส่งเสริมซึ่งกันและกันด้วยความสัมพันธ์อันดี พร้อมทั้งดำรงรักษาความเป็นธรรมในสังคมและความเข้มแข็ง รับผิดชอบในตัวคนไว้ได้ แล้วก็จะเป็นผู้อภิบาลโลก ดำรงรักษาสังคมให้มีสันติสุข ตั้งแต่สังคมเล็กในบ้าน จนถึงสังคมสากลของมวลมนุษย์ แต่ถ้าทุกคน โดยเฉพาะผู้ใหญ่ระดับผู้นำของบ้านเมืองยังประมาทกันอยู่อีก ยังคงประพฤติตัวเหมือนเดิม เคยขวนขวายช่วยเหลือพวกพ้องที่ละเมิดธรรมกันอย่างไรในอดีต ก็ยังคงขวนขวายช่วยเหลือกันอย่างนั้นอยู่อีกในปัจจุบัน ไม่ยอมพัฒนาตนเองให้มีปัญญา รู้จัก อุเบกขา เพื่อพร้อมที่จะทำตัวให้เป็นพรหมที่สมบูรณ์กันแล้ว ก็อย่าได้หวังเลยว่าในอนาคต ปัญหาที่เลวร้ายที่รัฐบาลได้ประกาศทำสงครามไว้นั้น จะลดลงหรือหมดไปจากบ้านเมือง อย่าได้หวังเลยว่าเพื่อนร่วมทุกข์ เกิด แก่ เจ็บ ตาย ทั้งหลายจะได้อยู่ร่วมกันอย่างมีสันติสุข คงเพียงได้อยู่ร่วมกันในสังคมที่มีแต่ความสับสนวุ่นวาย เต็มไปด้วยปัญหาต่างๆ ทั้งฝ่ายบริหารและฝ่ายนิติบัญญัติตามที่เห็นเป็นอยู่เหมือนเดิมเท่านั้นเอง บทความโดย อำไพ วานิชเจริญธรรม