สังคมไทยแบบองค์รวมกับองค์รวมแบบไทยๆ วิลาศ เตชะไพบูลย์ บ่อยครั้งที่เรามักได้ยินได้ฟังคำว่า “องค์รวม” สอดแทรกอยู่ในการพูดจาของบรรดาบุคคลสำคัญในวงการต่างๆ อีกทั้งยังได้พบถ้อยคำนี้เป็นประจำตามหน้าหนังสือพิมพ์ เอกสาร และบทความต่างๆ จนทำให้รู้สึกได้ว่า ศัพท์คำนี้คงต้องมีความสำคัญกับสังคมไทยยิ่งนัก สำหรับผู้คนส่วนใหญ่แล้ว แม้จะพอรู้ว่าคำ “องค์รวม” มีความสำคัญ แต่ก็ยังคงเป็นเรื่องแปลกใหม่และเข้าใจยากอยู่ดี ยิ่งไปกว่านี้ ยังมักจะถูกใช้ประกอบกับศัพท์แปลกๆ ใหม่ๆ อื่นอีก อาทิ “กระบวนทัศน์” “บูรณาการ” “เติมเต็ม” และ “ยั่งยืน” ซึ่งก็ยิ่งสร้างความสับสนงงงวยให้กับคำว่า “องค์รวม” มากขึ้นไปอีก อย่างไรก็ตาม ตลอดหลายปีมานี้ คำคำนี้ได้ถูกใช้อย่างแพร่หลายมากขึ้น ทั้งในระบบการเมืองภาครัฐและในการเมืองภาคประชาชน ซึ่งต่างฝ่ายต่างก็แสดงออกว่า ได้นำแนวคิดองค์รวมนี้มาใช้ในการแก้ไขปัญหาและพัฒนาสังคมไทยแล้วทั้งสิ้น แต่เป็นที่น่าประหลาดใจว่า หากแนวคิดองค์รวมนี้ถูกต้อง เหตุใดปัญหาต่างๆ ภายในสังคมไทยจึงมิได้ส่อเค้าว่าลดลงเลย แต่กลับเพิ่มมากขึ้นหรือรุนแรงยิ่งขึ้นเรื่อยมา และหากเชื่อมั่นว่าแนวคิดนี้มีนัยสำคัญต่ออนาคตของประชาชนไทยอย่างแท้จริงแล้ว เหตุใดจึงไม่มีความพยายามอธิบายเรื่อง “องค์รวม” นี้ให้ผู้คนส่วนใหญ่ในประเทศได้เข้าใจกันอย่างจริงจัง ว่า “องค์รวม” คำนี้มีความหมายอย่างไร และเหมาะสมสำหรับสังคมไทยแค่ไหน ที่มาของ “องค์รวม” คำว่า “องค์รวม”เป็นคำที่แปลมาจากคำในภาษาอังกฤษคือ holism หรือ holistic ซึ่งมีความหมายตามพจนานุกรมภาษาอังกฤษฉบับออกซ์ฟอร์ดว่า “แนวโน้มตามธรรมชาติในการสร้างองคาพยพ (wholes) ที่มีคุณสมบัติมากกว่าผลรวมขององค์ประกอบ” ทฤษฎีองค์รวมเป็นแนวคิดที่ตรงข้ามกับทฤษฎีแบบแยกส่วน (reductionism) ที่เชื่อว่าสามารถแยกองคาพยพออกเป็นส่วนย่อยๆ เพื่อศึกษา ความรู้ความเข้าใจทั้งหมดเกี่ยวกับองคาพยพเกิดจากการสรุปรวมข้อมูลความรู้เกี่ยวกับส่วนต่างๆ เข้าด้วยกัน ในช่วงหลายร้อยปีมานี้ ด้วยผลสำเร็จของวิทยาศาสตร์เชิงกายภาพ ทฤษฎีแบบแยกส่วนได้กลายเป็นทฤษฎีที่ได้รับการยอมรับเชื่อถือมากกว่าทฤษฎีองค์รวม และได้ให้กำเนิดแก่ศาสตร์แทบทุกแขนงที่เรารู้จักกันในวันนี้ ส่วนทฤษฎีองค์รวมนั้น ได้กลับมามีความสำคัญอีกครั้งในช่วงศตวรรษที่ ๒๐ นี้เอง จากการค้นพบทฤษฎีควันตัมฟิสิกส์ ที่สอดรับกับทฤษฎีองค์รวม และในช่วง ๕๐ ปีมานี้ ก็ทวีบทบาทความสำคัญยิ่งขึ้น ไม่เพียงแต่ในการค้นพบความรู้ใหม่ๆ ในศาสตร์แขนงต่างๆ เท่านี้ แต่ยังนำไปสู่การผสมผสานศาสตร์ต่างๆ เข้าด้วยกัน รวมถึงการให้กำเนิดศาสตร์แขนงใหม่ๆ ขึ้นมาอีกด้วย เช่น ทฤษฎีระบบ และทฤษฎีไร้ระเบียบ เป็นต้น เพิ่งมาในช่วง ๑๐ กว่าปีนี้เอง ที่มีผู้นำทฤษฎีองค์รวมเข้ามาเผยแพร่ในประเทศไทย โดยเริ่มต้นจากวงการวิชาการ จากนั้นก็แพร่ไปสู่กลุ่มนักกิจกรรมในองค์กรพัฒนาเอกชน และเข้าสู่ภาครัฐ ในช่วงสามปีมานี้รัฐบาลพรรคไทยรักไทยก็ได้ช่วยเผยแพร่คำว่า “องค์รวม” ให้เป็นที่รู้จักในหมู่ประชาชนทั่วไป แม้จะมิได้มีการพยายามอธิบายความหมายที่แท้จริงของคำคำนี้ให้เป็นที่ประจักษ์แต่อย่างใดก็ตาม แนวคิดองค์รวม ต่างกับแนวคิดแยกส่วนอย่างไร ปฐมเหตุที่ทำให้แนวคิดองค์รวมแตกต่างกับแนวคิดแบบแยกส่วนโดยสิ้นเชิง เริ่มต้นจากการนิยามความสัมพันธ์ระหว่างปัจเจกกับความเป็นจริง แนวคิดแบบแยกส่วนนั้น เริ่มต้นจากความเชื่อที่ว่า ปัจเจกสามารถแยกแยะอัตวิสัยหรือความรู้สึกนึกคิดของตนออกจากภาวะวิสัยหรือความเป็นจริงที่ดำรงอยู่ภายนอก นอกเหนืออิทธิพลจากความรู้สึกนึกคิดของผู้ใดผู้หนึ่งมีสภาพเป็นเอกพจน์เป็นสากล ในขณะเดียวกัน ความเป็นจริงทั้งหลายก็สามารถนำมาแยกแยะออกเป็นส่วนๆ ได้ และด้วยการเฝ้าสังเกตอย่างเป็นกลาง ความเป็นจริงในแต่ละส่วนก็จะปรากฏ และเมื่อรวมส่วนความเป็นจริงเหล่านี้เข้าด้วยกัน ปัจเจกก็สามารถเข้าถึงความเป็นจริงทั้งหมดได้อย่างครบถ้วนสมบูรณ์ หลังจากเกิดความเข้าใจในความเป็นจริงครบถ้วนแล้ว ปัจเจกก็สามารถควบคุมจัดการทุกสิ่งให้เป็นไปได้ตามต้องการ โดยมีขอบเขตของความรู้และความเป็นจริงเป็นตัวกำหนด เช่น เมื่อเข้าถึงความเป็นจริงของส่วนหนึ่งส่วนใดแล้ว ก็ควบคุมจัดการส่วนนั้นได้ เมื่อรู้เกี่ยวกับทุกส่วนครบแล้ว ก็สามารถคุมจัดการทั้งหมดได้ เมื่อสภาวะของความเป็นจริงมีลักษณะสมบูรณ์เป็นเอกพจน์และเป็นสากล การควบคุมจัดการจึงต้องรวมศูนย์ขึ้นตรงต่อผู้ที่มีความรู้สูงสุด ผู้ที่ทำหน้าที่คิดแทนจัดการแทนผู้ที่มีความรู้น้อยกว่า และเป็นผู้กำหนดกฎเกณฑ์และวิธีการในการจัดการ เช่นกันกับความเป็นจริง การจัดการจึงมีแนวทางเดียวและเป็นสากล หรืออีกนัยหนึ่งก็คือเป็นสูตรสำเร็จ การรวมตัวกันเป็นกลุ่มสังคม เป็นไปเพื่อเป้าหมายในการเพิ่มประสิทธิภาพในการจัดการ ด้วยการแบ่งแยกบทบาทหน้าที่ระหว่างกัน และเพื่อการรวบรวมข้อมูลความเป็นจริงของแต่ละส่วนป้อนสู่ศูนย์กลางการจัดการ ความสัมพันธ์ระหว่างปัจเจกกับปัจเจกจึงมีลักษณะขึ้นตรงต่อผู้ที่มีความรู้มากกว่าในแนวดิ่ง ยิ่งไปกว่านี้ แนวคิดแบบแยกส่วนก็มองปัจเจกในฐานะความเป็นจริงที่เป็นเอกพจน์ เป็นสากล ปราศจากอัตวิสัย เพราะความแตกต่างหลากหลายของอัตลักษณ์ เป็นเพียงสิ่งปนเปื้อนที่ทำให้ความเป็นจริงนั้นขุ่นมัว จึงจำเป็นต้องตัดออกและทำลายเสีย คงเหลือไว้แต่เอกภาพของความเป็นกลาง แนวคิดองค์รวมนั้นเชื่อว่า ความเป็นจริงที่ปัจเจกรับรู้เป็นเพียงส่วนหนึ่งของความเป็นจริงทั้งหมดที่ดำรงอยู่ กล่าวคือไม่ครบถ้วนสมบูรณ์ เพราะการรับรู้ความเป็นจริงของปัจเจกจำต้องอาศัยระบบประสาทสัมผัสที่มีขอบเขตความสามารถจำกัด ดังนั้นความเป็นจริงที่รับรู้จึงมีสภาพจำกัดไปด้วย ไม่เพียงความเป็นจริงที่ปัจเจกรับรู้จะเป็นเพียงความเป็นจริงที่ไม่สมบูรณ์เท่านั้น แต่ยังแยกออกจากอัตวิสัยของปัจเจกไม่ได้อีกด้วย หรืออีกนัยหนึ่งก็คือปัจเจกไม่สามารถเป็นกลางได้ เหตุเพราะปัจเจกนั้นเองคือที่มาแห่งความเป็นจริง สิ่งที่เราเข้าใจว่าคือความเป็นจริงที่ดำรงอยู่อย่างอิสระ แท้จริงเป็นเพียงข้อมูลความเป็นจริงบางส่วนที่รับรู้ผ่านระบบประสาทสัมผัสเข้าสู่สมอง เพื่อตีความและประกอบขึ้นใหม่เป็นภาพเสมือนจริงเท่านั้น ด้วยเหตุนี้ ความเป็นอัตลักษณ์จึงมีผลต่อภาพความเป็นจริงที่เราสร้างขึ้น ตั้งแต่ ประสบการณ์ ขนบธรรมเนียม วัฒนธรรม สภาพแวดล้อม สังคม เป้าหมาย ฯลฯ เป็นต้น ปัจจัยเหล่านี้ที่ประกอบขึ้นเป็นตัวเรา ล้วนแล้วแต่ส่งผลต่อความเป็นจริงที่เราสร้างขึ้นทั้งสิ้น เมื่ออัตลักษณ์อัตวิสัยของปัจเจกเปลี่ยนไป ความเป็นจริงก็เปลี่ยนไปด้วย ในอีกด้านหนึ่ง ความเป็นจริงก็มิอาจถูกตัดแบ่งออกเป็นส่วนๆ ได้ เพราะการดำรงอยู่ของแต่ละส่วนนั้นขึ้นอยู่กับความสัมพันธ์กับส่วนรวมทั้งหมด การแยกส่วนจึงส่งผลให้ทั้งส่วนที่ถูกแยกและส่วนรวมที่ถูกพรากส่วนออกไป ขาดความครบถ้วนสมบูรณ์ลงทันที ตัวอย่างเช่น หากตัดแขนของนายวิลาศออกมา ความเป็นนายวิลาศ ก็ไม่สมบูรณ์ และความเป็นแขนของนายวิลาศ ก็ไม่สมบูรณ์ ดังนั้นความรู้ที่ได้จากการมองแบบแยกส่วนเพื่อทำการศึกษา จึงเป็นเพียงการศึกษาชิ้นส่วนที่ไม่สมบูรณ์ทั้งสิ้น และเมื่อประกอบความรู้จากส่วนที่ไม่สมบูรณ์เข้าด้วยกัน ผลรวมจึงเป็นเพียงสภาพความเป็นจริงที่ไม่สมบูรณ์เท่านั้น แน่นอน การได้รับข้อมูลความรู้ที่ใกล้เคียงความเป็นจริงที่สุด เป็นสิ่งที่จำเป็นอย่างยิ่งต่อการดำรงชีวิตของสรรพสิ่ง ทุกชีวิตจึงจำเป็นต้องติดต่อแลกเปลี่ยนกันเพื่อคัดสรรและรวบรวมความเป็นจริงที่ไม่สมบูรณ์จากแต่ละปัจเจก มาปะติดปะต่อเข้าด้วยกันเป็นภาพรวมที่เสมือนจริงมากที่สุด ดังนั้น ถ้าจะกล่าวให้ถูกต้องที่สุดตามแนวคิดองค์รวมแล้ว ความเป็นจริงก็คือ สิ่งที่ปัจเจกร่วมกันสร้างขึ้น ผู้ที่มีอัตลักษณ์อัตวิสัยใกล้เคียงกัน ก็ร่วมกันสร้างความเป็นจริงชุดหนึ่ง ที่มีความแตกต่างกับความเป็นจริงชุดอื่นที่กลุ่มอื่นที่มีอัตลักษณ์อัตวิสัยคล้ายกันสร้างขึ้น ฉะนั้น ความเป็นจริงจึงเป็นพหูพจน์ไม่ใช่เอกพจน์ มีสภาพเฉพาะกลุ่ม เฉพาะพื้นที่ มิใช่สิ่งสากล นอกจากนี้ ความเป็นจริงที่ปัจเจกร่วมกันสร้างขึ้นนี้ ก็ยังแปรเปลี่ยนไปตามการปฏิสัมพันธ์ของปัจเจกอีกด้วย ตัวอย่างเช่น ทุกวันนี้การมีโทรศัพท์มือถือใช้กันอย่างแพร่หลาย นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงรูปแบบในการปฏิสัมพันธ์ระหว่างกัน ทำให้การไม่ตรงต่อเวลาของกลุ่มวัยรุ่นทั่วโลกไม่ใช่ความผิดอีกต่อไป ตราบใดที่ยังสามารถติดต่อกันได้ด้วยโทรศัพท์มือถือ สำหรับกลุ่มวัยรุ่นเหล่านี้แล้ว การไม่มาตามนัดไม่ใช่ความผิดที่หนักหนา ทว่าการลืมเปิดโทรศัพท์มือถือ หรือการปล่อยให้แบตเตอรี่หมดต่างหากที่ถือเป็นความผิดอันใหญ่หลวง วัตถุประสงค์หลักในการรวมตัวกันเป็นกลุ่มเป็นสังคมคือ การรวบรวมและคัดสรรข้อมูลเพื่อสร้างความเป็นจริงร่วมกัน โดยมีการร่วมกันทำงานเป็นวัตถุประสงค์รอง เพราะหากไม่ทราบความเป็นจริงเสียแล้ว การกระทำทั้งหลายก็เท่ากับสูญเปล่า การรวมตัวแบบองค์รวมนั้น เกิดขึ้นทั่วไปในธรรมชาติ ตัวอย่างเช่น ๕% ของดีเอ็นเอ ในสิ่งมีชีวิตแทบทุกชนิด ทำหน้าที่ผลิตโปรตีนซึ่งถือเป็นงานหลักของดีเอ็นเอ แต่ ๙๕% ของดีเอ็นเอ กลับทำหน้าที่ติดต่อสื่อสารเพื่อกำหนดกฎเกณฑ์ระหว่างกัน หรืออีกนัยหนึ่ง ร่วมกันกำหนดรหัสของดีเอ็นเอ แม้แต่ในสังคมชนบททั่วโลก รวมทั้งของไทยเอง เดิมทีผู้คนก็ใช้เวลาส่วนน้อยกับการเพาะปลูกและการหาเลี้ยงชีพ แต่ใช้เวลาส่วนใหญ่กับการพูดคุยติดต่อ และร่วมกิจกรรมทางวัฒนธรรมกันในชุมชน ความแตกต่างหลากหลายเป็นสิ่งที่จำเป็นในสังคมแบบองค์รวม เพราะยิ่งมีความแตกต่างหลากหลายมากเท่าไร ความเป็นจริงที่ปัจเจกร่วมกันสร้างก็ยิ่งสมบูรณ์ครบถ้วนมากขึ้น สังคมแบบองค์รวมจึงประกอบไปด้วยชุมชนต่างๆ ที่แตกต่างหลากหลาย ทับซ้อนกันไปมา โดยต่างก็มีอิสระในการกำหนดและจัดการตามความเป็นจริงของตน และด้วยการติดต่อสื่อสารกันอย่างเสรี ก็เกิดกลายเป็นเครือข่ายที่สลับซับซ้อนเพื่อร่วมกันคัดสรรปรับปรุงความเป็นจริงของตนให้ครบถ้วนสมบูรณ์ขึ้นไปอีก ก่อเกิดเป็นเอกภาพบนพื้นฐานของความแตกต่างหลากหลาย สังคมไทยแบบองค์รวม เช่นเดียวกันกับสังคมมนุษย์ทั่วไป สังคมไทยเป็นสังคมแบบองค์รวมมาช้านานแล้ว เพราะเอกภาพของความเป็นไทยนั้นอยู่บนพื้นฐานของอัตลักษณ์ที่แตกต่างหลากหลาย แม้แต่เอกสารทางราชการก็ยืนยันความเป็นองค์รวมนี้ เอกสารราชการในช่วงต้นของรัชกาลที่ ๕ ระบุว่า พระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุขของ แขก ฝรั่ง จาม ไทย ไทยตอนบน ไทยตอนล่าง มลายู ไปยาลใหญ่ ไปยาลใหญ่นี้คือการยอมรับว่าสังคมไทยประกอบด้วยอัตลักษณ์ที่แตกต่างหลากหลายนั่นเอง จากช่วงปลายรัชกาลที่ ๕ มาจนถึงปัจจุบัน ความเป็นองค์รวมของสังคมไทยก็ถูกแปรเปลี่ยนเป็นแบบแยกส่วนมากขึ้น แม้จะยังคงรักษาสภาพความเป็นองค์รวมอยู่ได้ก็ตาม การนำเข้าแนวคิดรัฐนิยมและทุนนิยมที่มีรากฐานจากแนวคิดแบบแยกส่วน ได้เข้ามายึดครองพื้นที่หลายส่วนของสังคมไทย ทำให้นิยามของคำว่า”พระมหากษัตริย์” ต้องเปลี่ยนแปลงกลายเป็น “ประมุขของปวงชนชาวไทย” เท่านั้น กระแสทุนนิยมโลกาภิวัตน์ที่พัดผ่านเข้ามา ก็ยิ่งเร่งรัดกระบวนการแปรรูปสังคมไทยให้เป็นแบบแยกส่วนมากขึ้นไปอีก จนในวันนี้ พื้นที่ของความเป็นองค์รวมก็ลดน้อยลงอย่างที่ไม่เคยเป็นมาก่อน มาวันนี้ อัตลักษณ์ที่แตกต่างหลากหลายของผู้คนกำลังถูกทำให้เหลือเป็นเพียงการเป็นทรัพยากรของชาติเท่านั้น องค์รวมแบบไทยๆ เป็นที่น่าประหลาดใจที่ในพื้นที่ของสังคมที่การใช้คำว่า “องค์รวม” เรามักจะพบว่าพื้นที่เหล่านี้มีการจัดการแบบรวมศูนย์ มีสูตรสำเร็จในการทำงาน มีการคิดแทนทำแทนสมาชิก ให้ความสำคัญกับการทำงานเพื่อบรรลุเป้าหมายมากกว่าการแลกเปลี่ยนสื่อสารระหว่างสมาชิก มองเห็นความแตกต่างหลากหลายว่ากลายเป็นปัญหา ฯลฯ ซึ่งล้วนแล้วแต่เป็นไปตามแนวคิดแบบแยกส่วนทั้งสิ้น แต่ในพื้นที่อื่นๆ พื้นที่ที่แทบไม่ได้ยินได้เห็นคำว่า “องค์รวม” เลยนั้น เรากลับพบว่าพื้นที่เหล่านี้มีการคัดสรรความเป็นจริงร่วมกัน คิดกันเองทำกันเอง สื่อสารกันเองอย่างเสรีตามความพอใจ ฯลฯ ที่ล้วนเป็นองค์ประกอบของแนวคิดองค์รวมทั้งสิ้น พื้นที่ทางสังคมเหล่านี้ ได้แก่ ในครอบครัว แวดวงเพื่อนฝูงญาติมิตร กลุ่มเพื่อนร่วมงาน สภากาแฟ โต๊ะแชร์ พื้นที่นอกห้องประชุม แช็ตรูม ฯลฯ ซึ่งรวมกันแล้วคือพื้นที่สังคมแบบองค์รวม ที่แท้จริงยังคงดำรงอยู่ในสังคมไทยนั่นเอง บทสรุป ทุกครั้งที่มีการตั้งคำถามว่า “จะคิดแบบองค์รวม ต้องทำอย่างไร” เรามักจะได้รับคำตอบเป็น ๒ ลักษณะ คำตอบแบบแรกคือ เป็นวาทกรรมที่ฟังอย่างไรก็ไม่เข้าใจ อีกแบบคือเป็นรูปธรรมอย่างชัดเจน มีทั้งแผนงานเป็นขั้นเป็นตอน รวมทั้งรายละเอียดแบบแผนและวิธีปฏิบัติ ซึ่งเมื่อปฏิบัติไปแล้ว ผลลัพธ์ที่ได้ก็แทบไม่แตกต่างจากสิ่งที่เคยคิดเคยทำมา แท้จริงแล้ว คำตอบอยู่ที่ตัวผู้ถามตลอดมา ทุกครั้งที่ท่านยิ้มและทักทายกัน ทุกครั้งที่ท่านพูดคุยแลกเปลี่ยนและร่วมกิจกรรมกับเพื่อนร่วมโลกในฐานะคนธรรมดาๆ คนหนึ่ง ทุกครั้งที่ท่านช่วยเหลือแก้ไขปัญหาให้กันและกันโดยมิต้องขออนุญาต รอคอยคำสั่ง หรือขอความช่วยเหลือจากบรรดาผู้มีอำนาจ การกระทำเหล่านี้ล้วนเป็นการคิดการทำแบบองค์รวมทั้งสิ้น หากท่านเห็นว่าการคิดการทำแบบองค์รวมเหล่านี้เป็นสิ่งที่ดีมีประโยชน์ ก็โปรดช่วยกันคิดช่วยกันทำให้มากขึ้น สังคมของเราและท่านจะได้น่าอยู่ยิ่งขึ้น วิลาศ เตชะไพบูลย์ tvilart@hotmail.com - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 “Global Brain” โดย Howard Bloom, พิมพ์ ค.ศ. ๒๐๐๐ หน้า ๗๑ 2 คำบรรยายของนายเสกสรรค์ ประเสริฐกุล ในงานเสวนาเรื่อง “ พลังท้องถิ่นกับการเปลี่ยนแปลงการจัดการทรัพยากรไทย “ ณ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ วันที่ ๑๕ พ.ค. ๒๕๔๗