เรื่องสิทธิมนุษยชน : กรณีผู้สูญหายในสังคมไทย (1) ปุจฉาที่ 1 ในประเทศไทยเรา มีผู้สูญหายอันเกิดมาจากสาเหตุทางการเมือง เช่น กรณีคุณทนง โพธิอ่าน คุณสมชาย นีละไพจิตร มีจำนวนมากน้อยเพียงใด และมีข้อพิจารณาในแง่มุมสิทธิมนุษยชนอย่างไร? วิสัชนาที่ 1 หลายปีทีผ่านมา เมื่อถึงเดือนพฤษภาคม นอกจากพี่น้องผู้ใช้แรงงานจะฉลองวันแรงงานสากล 1 พฤษภาคม แล้ว ยังมีการรำลึกถึงกรณีพฤษภาคม 2535 ในการรำลึกทั้งสองกรณีดังกล่าว จะมีการนึกถึงผู้สูญหาย คือ คุณทนง โพธิอ่าน ซึ่งหายตัวไปตั้งแต่วันที่ 19 มิถุนายน 2534 ในช่วงของรัฐบาลเผด็จการทหาร รสช. คุณทนง เป็นผู้นำแรงงาน มีบทบาทสำคัญในการเคลื่อนไหวคัดค้านประกาศ รสช.ฉบับที่ 54 ที่ต้องการยุบเลิกสหภาพแรงงานรัฐวิสาหกิจ และต่อต้านรัฐบาลเผด็จการทหาร รสช. การหายตัวไปของคุณทนง หลายฝ่ายตั้งข้อสังเกตว่าน่าจะมีสาเหตุมาจากบทบาทการคัดค้าน รสช. และเป็นการหายตัวไปก่อนที่จะเป็นผู้แทนของแรงงานไทยไปประชุมร่วมกับองค์การแรงงานระหว่างประเทศที่กรุงเจนีวา ประเทศสวิสเซอร์แลนด์ ต่อมา จะพูดถึงผู้สูญหายจากเหตุการณ์วันที่ 17-21 พฤษภาคม 2535 จากการใช้ความรุนแรงปราบปรามประชาชนอย่างนองเลือดของรัฐบาลเผด็จการ รสช. มีผู้เสียชีวิต 44 ราย บาดเจ็บและถูกจับกุมคุมขังหลายพันคน และมีผู้สูญหาย 39 ราย ในปีนี้ การพูดถึงผู้สูญหายจากเหตุการณ์ดังกล่าว สอดคล้องกับสถานการณ์ที่คุณสมชาย นีละไพจิตร รองประธานคณะกรรมการสิทธิมนุษยชน สภาทนายความ หายตัวไปเมื่อวันที่ 12 มีนาคมที่ผ่านมา อันเป็นข่าวสะเทือนใจประชาชนทุกวงการ แล้วก็ต่างคาดว่าน่าจะมาจากการใช้อำนาจของรัฐและเจ้าหน้าที่รัฐ จึงมีการผลักดันจนมีการจับกุมตัวผู้ต้องสงสัยว่าเป็นผู้อุ้มคุณสมชาย ไป การลักพาตัวหรือทำให้คนสูญหาย นับเป็นการกระทำที่ละเมิดสิทธิมนุษยชนอย่างรุนแรงทั้งในแง่สิทธิที่จะมีชีวิต มีอิสระเสรีภาพ และศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ ตามหมวด 3 ของรัฐธรรมนูญ รวมทั้งขัดต่อปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชนของสหประชาชาติ ซึ่งประเทศไทยได้เข้าเป็นภาคีในกติการะหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง (International Convenant on Civil and Political Right- ICPR ) เมื่อวันที่ 29 ตุลาคม 2539 ซึ่งกติกาฉบับนี้เป็นกฎหมายระหว่างประเทศที่ให้หลักประกันในด้านสิทธิของประชาชนที่จะมีชีวิตอยู่ได้โดยปราศจากการแบ่งแยก เลือกปฏิบัติ การทรมานทารุณกรรม หรือการถูกลงโทษ ล่วงละเมิดด้วยวิธีการใดๆ ภายใต้รัฐบาลใดๆ เป็นต้น การลักพาตัว อุ้ม หรือทำให้สูญหาย นอกจากเป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชนของผู้สูญหายอย่างรุนแรงแล้ว ยังส่งผลกระทบต่อจิตใจของครอบครัวผู้สูญหายเป็นอย่างยิ่งเนื่องจากเป็นกรณีที่ร้ายแรงมากว่าการเสียชีวิต เพราะถูกทำให้หายตัวไปในฉับพลัน ปุจฉาที่ 2 มีกระบวนการการติดตามผู้สูญหาย และมีแนวทางป้องกัน แก้ไขหรือไม่ อย่างไร? วิสัชนาที่ 2 เมื่อเกิดกรณีคนสูญหาย ครอบครัวของผู้สูญหายมีสิทธิร้องทุกข์ ร้องเรียน และติดตามผู้สูญหาย ในแง่รัฐ การติดตามผู้สูญหาย เป็นกระบวนการแสวงหาความยุติธรรม และการแสวงหาข้อเท็จจริงให้ปรากฏขึ้นในสังคม เป็นการสรุปบทเรียน เพื่อสร้างบรรทัดฐาน และป้องกันไม่ให้เกิดเหตุการณ์เช่นนี้อีกในอนาคต ในหลายประเทศ กระบวนการเหล่านี้เกิดขึ้นจากการร่วมกันของคนทั้งสังคมในการผลักดัน เช่นในอาร์เจนติน่า ในปี 1983 รัฐบาลซึ่งมีผู้นำเป็นนักเคลื่อนไหวสิทธิมนุษยชน ได้ตั้งคณะกรรมการเรื่องผู้สูญหาย เพื่อสืบหาข้อเท็จจริงเกี่ยวกับการลิดรอนสิทธิเสรีภาพ และชีวิตพลเรือน โดยคณะทหาร และต่อมาในปี 1984 หลังจากการทำงานอย่างหนัก คณะกรรมการชุดนี้ได้จัดทำรายงานชื่อ Argentina Never Again ( Nunca Mas) ยืนยันข้อเท็จจริงเรื่องมีคนสูญหาย 8,963 คน และมีศูนย์ดำเนินการทรมานลับ 340 แห่ง ในช่วงการปกครองของเผด็จการทหาร และตีพิมพ์เป็นหนังสืออย่างเป็นทางการเผยแพร่อย่างกว้างขวาง ในประเทศกรีก มีการดำเนินคดีต่อชนชั้นนำทหารและตำรวจที่ทำการปราบปรามประชาชนในปี 1974-1975 และมีการพิพากษาลงโทษทหารและพลเรือน 24 คน ซึ่งเป็นผู้มีบทบาทในการทำการรัฐประหารในเวลาต่อมา สำหรับในไทยกรณีคุณทนงโพธิอ่าน มีการจัดตั้งคณะกรรมการหลายชุดขึ้นมาตรวจสอบ แต่ก็ไม่ปรากฎว่ามีการนำเสนอรายงานผลการตรวจสอบใดๆต่อสาธารณะ กรณีผู้สูญหายในเหตุการณ์พฤษภา 35จากการรณรงค์ของคณะกรรมการญาติวีรชนพฤษภา 35 ร่วมกับองค์กรประชาธิปไตยต่างๆ ผลักดันให้รัฐบาลแต่งตั้งคณะกรรมการอิสระเพื่อติดตามผู้สูญหายและช่วยเหลือผู้เสียหายจากเหตุการณ์ฯ ได้ เมื่อวันที่ 28 กันยายน 2544 ส่วนกรณีคุณสมชาย อยู่ในขั้นตอนของการแสวงหาข้อเท็จจริง และมีการออกหมายจับเจ้าหน้าที่ตำรวจผู้ต้องสงสัยในคดีนี้ อย่างไรก็ตาม มีข้อพึงสังเกตุว่าในกระบวนการแสวงหาข้อเท็จจริงนั้นยังคงมีปัญหาและอุปสรรคในการร่วมงานกับหน่วยงานราชการบางส่วน และยังคงไปไม่ถึงซึ่งกระบวนการในการนำผู้ทำผิดมาลงโทษตามกฎหมาย ดังนั้นแนวทางที่สำคัญในการป้องกันไม่ให้เกิดการละเมิดสิทธิมนุษยชนขั้นร้ายแรง เช่นนี้อีก คือการคอยติดตาม และตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐ ให้เคารพต่อหลักสิทธิมนุษยชน และความเป็นมนุษย์ และทุกคนต้องช่วยกันที่จะไม่ลืมการสูญหายไปของคนต่างๆ หรือปล่อยให้เป็นเรื่องที่หายไปเองเช่นที่เคยเป็นมา ในขณะเดียวกันก็ถือเป็นสิทธิของญาติและครอบครัวของผู้สูญหายที่จะต้องได้รับความจริง และข้อเท็จจริงที่ชัดเจนเกี่ยวกับการสูญหาย รวมทั้งมีสิทธิพึงได้รับค่าชดเชย และการเยียวยาอย่างยุติธรรม ผศ.จรัล ดิษฐาอภิชัย กรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ