สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

สังคมไทยยุคหลังรัฐธรรมนูญ

โปรดอย่าตกใจและแปลกใจถ้าผมจะบอกว่าสังคมไทยเป็น “สังคมหลังยุครัฐธรรมนูญ” (Post-Constitution) ไม่ใช่รัฐธรรมนูญไม่มีความสำคัญหรือลดความสำคัญลง ตรงกันข้ามรัฐธรรมนูญกลับมีความหมายและความสำคัญมากเหลือเกิน แต่ได้แปรสภาพกลายเป็น “ทุนทางสังคม” (social capital) ไปแล้ว ความเป็นทุนทางสังคมของรัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2540 มีผลทำให้รัฐบาลที่ได้อำนาจมาจากการใช้รัฐธรรมนูญฉบับนี้มีทุนทางสังคมที่รัฐบาลเผด็จการทหารไม่มี นั่นคือ ความชอบธรรม รัฐบาลจะสามารถใช้ทุนทางสังคมนี้ได้ดี โดยการสร้างมูลค่าเพิ่มให้แก่ความชอบธรรมได้ ก็ต่อเมื่อรัฐบาลไม่ทำการ “ปกครอง” ในความหมายดั้งเดิม แต่ “จัดการ” บ้านเมืองอย่างมีประสิทธิภาพ ความชอบธรรมจึงเป็นทุนทางสังคมส่วนประสิทธิภาพเป็นปัจจัยเกื้อหนุนการสะสมและเพิ่มพูนทุนทางสังคม อย่างไรก็ดี พึงระลึกว่ารัฐธรรมนูญนั้น เป็นทุนทางสังคมของรัฐ มิใช่ของรัฐบาลหนึ่งรัฐบาลใด

สังคมไทยเป็นสังคมที่ขาดแคลนทุนทางสังคมนี้ มานานนับตั้งแต่เกิดการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 เรามีรัฐธรรมนูญที่ไม่ใช่รัฐธรรมนูญ ในความหมายที่แท้จริงมากมายหลายฉบับ ตัวรัฐธรรมนูญเองกลายเป็นตัวกัดกร่อนบ่อนทำลายความชอบธรรม ทุนทางสังคมดั้งเดิมคือ ความชอบธรรมของระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ลดต่ำลงและหมดไปเพราะวิกฤติที่เกิดจากภาวะเศรษฐกิจตกต่ำทั่วโลก ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์จึงกลายเป็นระบอบที่ไร้ประสิทธิภาพสังคมไทย ตลอดระยะเวลา 70 ปีที่ผ่านมามีการสั่งสมทุนทางสังคมผ่านสถาบันพระมหากษัตริย์ ซึ่งเป็นสถาบันดั้งเดิมซึ่งมิได้ถูกทำลายล้างไปหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง การสั่งสมทุนทางสังคมของสถาบันพระมหากษัตริย์ ตลอดระยะเวลากว่า 50 ปี อย่างต่อเนื่องยาวนานมีผลช่วยให้ระบอบการเมืองที่ขาดทุนทางสังคม (ความชอบธรรม) สามารถทำการปกครองประเทศ แต่ก็ได้รับการท้าทายตลอดเวลา โดยเฉพาะระยะที่มีวิกฤติทางเศรษฐกิจที่ทำให้ประชาชนเห็นความไร้ประสิทธิภาพและการใช้อำนาจอย่างไม่เป็นธรรม แสวงหาผลประโยชน์ให้แก่ตนเองและพวกพ้องของระบอบเผด็จการอำนาจนิยมอย่างชัดเจน แม้สถาบันพระมหากษัตริย์ ซึ่งมีบารมีและความชอบธรรมสูงก็มิอาจค้ำจุนระบอบการเมืองเผด็จการที่ไร้ประสิทธิภาพได้

สังคมไทยมี “ประสบการณ์ร่วม” (Collective experience) ที่ตราตรึงฝังใจอย่างน้อยสามประสบการณ์คือ เหตุการณ์ 14 ตุลา 2516 เหตุการณ์ 16 ตุลา 2519 และเหตุการณ์พฤษภาทมิฬ ประสบการณ์ร่วมนี้ชนรุ่นที่กำลังอยู่ในวัยกลางคน เป็นส่วนของสังคมซึ่งเรียนรู้มาด้วยกัน และเป็นแรงขับเคลื่อนสังคมไทยจาก “สังคมของการมีรัฐธรรมนูญที่ไม่มีความเป็นประชาธิปไตย” ไปสู่ “สังคมของการมีรัฐธรรมนูญที่มีความเป็นประชาธิปไตย” เสถียรภาพของการปกครองโดยมีรัฐธรรมนูญ จึงบังเกิดขึ้น “สังคมหลังยุครัฐธรรมนูญ” เป็น “สังคมแห่งการสานฝัน” เมื่อสังคมมีเสถียรภาพทางการเมืองแล้ว การสานฝันและยุทธศาสตร์การทำให้ฝันเป็นจริง จึงเป็นสภาวะพิเศษเป็น “วาระแห่งชาติ” ที่รัฐบาลใช้สร้าง “ประสบการณ์ร่วม” ใหม่ที่ต้องอาศัยยุทธศาสตร์พันธมิตรระหว่างกระแสหลัก 2 กระแสคือ กระแสที่มาจากโลกธุรกิจโลกของการแข่งขันเพื่อค้ากำไร กับโลกของสังคมที่มีความหลากหลาย โลกของการร่วมมือร่วมใจกันเพื่อความอยู่รอด เพื่อความพอเพียง

สังคมไทยร่ำรวยทางด้านจิตใจมีความมั่นคงทางจิตใจ (spiritual security) สูง มีทุนทางวัฒนธรรมที่สั่งสมมานาน โดยมีขีดความสามารถในการร่วมมือร่วมใจกันสูง (cooperativeness) แต่มีขีดความสามารถในการแข่งขัน สังคมไทยเป็นสังคมที่มีความสามารถในการผสาน (fusion) สูง (หน้าตี๋ชื่อแขก, การมีอาหารที่ผสานอาหารจีนกับอาหารแขก โดยสังเคราะห์ให้กลายเป็นอาหารไทย) ดังนั้น สังคมไทยจึงมีทุนทางสังคมและวัฒนธรรมที่มั่งคั่ง แต่หลายส่วนของสังคมยังยากไร้ขาดแคลนด้อยโอกาส กล่าวคือ เรามีความมั่งคั่งและมั่นคงทางจิตใจท่ามกลางความคับแค้นใจยากไร้ทางวัตถุ

คนอเมริกันมี “American Dream” ผู้คนซึ่งอพยพมาจากทั่วทุกมุมโลก เมื่อได้เข้ามาอยู่ในอเมริกาแล้วก็อยากมีอยากได้วัตถุที่อำนวยความสะดวกสบายตามประสาชนชั้นกลาง “ความฝันของอเมริกันชน” จึงเป็นการแสวงหาความสุขจากวัตถุ สังคมอเมริกัน จึงเป็นสังคมที่มีความมั่งคั่งมั่นคงทางวัตถุ แต่ขาดน้ำใจความอบอุ่นของครอบครัวมีความมั่นคงของจิตใจต่ำ แต่สหรัฐอเมริกาเป็นจ้าวโลก จึงได้ตั้งมาตรฐานและคุณภาพชีวิตที่เน้นวัตถุเป็นหลักและวัดประสิทธิภาพ ความสำเร็จจากการมีขีดความสามารถสูงในทางการแข่งขันเพื่อค้ากำไร

หากประเทศไทยจะมี “ฝันของคนไทย” ฝันนั้นจะเป็นอย่างไร เวลานี้ คนจนไม่จนน้ำใจ คนรวยขาดความสุข ทำอย่างไรจึงจะช่วยให้คนจนมีโอกาสและชีวิตความเป็นอยู่ที่ดีขึ้น และคนรวยสามารถรักษาฟื้นฟูทุนทางวัฒนธรรมแบบไทยที่กำลังกลายพันธุ์ไป ในโลกปัจจุบันวัฒนธรรมไหลเลื่อนเคลื่อนที่ข้ามสังคมอย่างรวดเร็วกว่าในอดีต ผ่านสื่อหลากหลายที่ไม่อาจควบคุมได้ ทุนทางวัฒนธรรมของเรากำลังได้รับการท้าทายจากวัฒนธรรมบริโภคนิยมและวัตถุนิยมระเบียบของสังคมกำลังไร้ระเบียบครอบครัวเริ่มระส่ำระสาย ศาสนธรรมลดน้อยลงประเด็นหลักของชาติ หลังยุครัฐธรรมนูญจึงมิใช่ประเด็นทางการเมืองอีกต่อไป หากเป็นประเด็นทางสังคมและวัฒนธรรมยุคหลังรัฐธรรมนูญ จึงเป็นยุคแห่งยุทธศาสตร์การจัดการทางสังคมและวัฒนธรรม ควบคู่ไปกับยุคแห่งยุทธศาสตร์การจัดการทางเศรษฐกิจที่อิงฐานความรู้

“ยุคหลังรัฐธรรมนูญ” มีผลอย่างไรต่อสังคมไทยโดยส่วนรวม

สังคมไทยจะไม่จำกัดขอบเขตอยู่เฉพาะอาณาเขตที่เป็นประเทศไทย รัฐไทยอีกต่อไป ขนาดและขอบเขตของสังคม จะขยายออกหลายขอบวงที่จะมีความสำคัญมากขึ้นกว่าที่เป็นมาในอดีตคือ ขอบวงไพบูลย์แห่งเอเชีย ซึ่งรวมอินเดียประเทศเล็กๆ ในเอเชียใต้ จีน และเอเชียอาคเนย์ “สังคมหกเหลี่ยม” (จีนตอนใต้ ไทย พม่า เวียดนาม ลาว เขมร) จะเป็นสังคมส่วนขยายที่คนไทยจะต้องติดต่อสัมพันธ์ด้วยมากขึ้นกว่าแต่ก่อน สังคมหกเหลี่ยมมีความซับซ้อนทางวัฒนธรรมมากกว่าความซับซ้อนทางการเมืองและเศรษฐกิจ ดังนั้นเราจึงต้องมีทักษะทางวัฒนธรรมในการจัดการกับความสัมพันธ์ใหม่นี้ (ซึ่งเราเคยมีความสัมพันธ์นี้มานานในอดีตอันไกลโพ้นแต่ชะงักงันไป เพราะมีสงครามเย็นมาทำให้ขาดช่วง)
สังคมหกเหลี่ยมที่มีไทยร่วมอยู่นี้ จะต้องเผชิญกับโครงข่าย (Net) ที่สำคัญ 5 โครงข่าย คือ โครงข่ายฉันทานุมัติวอชิงตัน โครงข่ายหลังฉันทานุมัติวอชิงตัน โครงข่ายชาตินิยมของคนโลกที่สาม โครงข่ายเรียกร้องความยุติธรรมของคนทั่วโลก และโครงข่ายนวอนุรักษ์นิยม (นีโอคอน) ไทยจะต้องมียุทธศาสตร์ที่สร้างพันธมิตรกับโครงข่ายบางโครงข่ายเพื่อรักษาดุลยภาพของพหุสังคมหกเหลี่ยมและดุลยภาพบทบาทในเวทีระหว่างประเทศอีกสิบปีข้างหน้า ไทยและพหุสังคมหกเหลี่ยม จะสร้างอำนาจการต่อรองกับโครงข่ายฉันทานุมัติวอชิงตันและโครงข่ายนวอนุรักษ์นิยมได้มากขึ้นเป็นลำดับ
จะมีการปรับเปลี่ยนนโยบายที่มีกับประเทศเพื่อนบ้านอย่างชัดเจน โดยเฉพาะกับประเทศที่มีชายแดนติดต่อกัน จากนโยบายในอดีตที่ถูกกำหนดโดยสหรัฐอเมริกาให้เกิดการแบ่งแยกแล้วปกครอง โดยอาศัยชนกลุ่มน้อยเป็นกันชน ไปเป็นนโยบายการร่วมมือระหว่างรัฐบาลประเทศเพื่อนบ้าน และเลิกนโยบายสนับสนุนชนกลุ่มน้อยที่เป็นปฏิปักษ์กับรัฐบาลประเทศเพื่อนบ้านหันมาสร้างความไว้เนื้อเชื้อใจกัน (trust) โดยมีการสื่อสารทางตรงระหว่างผู้นำรัฐบาลมากขึ้น
จะมีการดำเนินการจัดการประเทศเชิงยุทธศาสตร์มากกว่า “การพัฒนาประเทศ” แบบเก่า การจัดการแบบใหม่จะใช้แนวทางการจัดการไขว้ความสัมพันธ์แนวราบลุยปัญหาเป็นแนวหน้ากระดานทั้งระบบทั่วทุกพื้นที่เพื่อให้เกิดแรงผลักที่หนักหน่วงพอ (critical mass) ที่จะข้ามห้วงแห่งปัญหา (treshold) ที่หมักหมมมานาน การจัดการเชิงมิติสัมพันธ์ (matrix management) นี้อาศัยยุทธศาสตร์การจัดการอย่างเป็นองค์รวม โดยใช้แนวทาง “พื้นที่-กลุ่มเป้าหมาย, ภารกิจหลัก, การมีส่วนร่วม (Area, Function, Participation หรือ AFP) ระบบราชการจะได้รับการปรับเปลี่ยนไปในแนวทางนี้อย่างรวดเร็ว
จะมีการให้ความสนใจต่อ “ทุนทางสังคม” มากขึ้น โดยเน้นการฟื้นฟูรักษาใช้ประโยชน์และสร้างเสริมเพิ่มพูนทุนทางสังคม อันได้แก่ ทุนมนุษย์ ทุนทางสถาบัน (ครอบครัว โรงเรียน สมาคม องค์กรอาสาสมัคร องค์กร ชุมชนต่างๆ) และทุนทางวัฒนธรรม
การจัดการ จะเป็นการจัดการเพื่อหายุทธศาสตร์ที่เน้นการสร้างพันธมิตรแนวร่วมระหว่างส่วนของสังคมระดับต่างๆ ให้อยู่ร่วมกันได้อย่างสันติ ดังนั้น บทพิสูจน์สำคัญของความสำเร็จนี้ จึงได้แก่การสร้างความพึงพอใจให้แก่กลุ่มผู้มีส่วนได้ส่วนเสียหลายๆ กลุ่ม แทนที่จะเน้นความพึงพอใจของกลุ่มลูกค้าเพียงกลุ่มเดียว หรือน้อยกลุ่ม
รัฐบาลหลังยุครัฐธรรมนูญ จะคงอยู่ได้ตราบเท่าที่ไม่มีวิกฤติทางเศรษฐกิจที่รุนแรง แต่จะได้รับทดสอบโดยการมีขีดความสามารถในการแก้ไขจัดระเบียบสังคมใหม่ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง การแปรเปลี่ยนความสัมพันธ์แบบผู้อุปถัมภ์ – ลูกน้อง แบบเก่า เชิงดิ่งที่ผู้อุปถัมภ์คนเดียวมีความสำคัญไปเป็นความสัมพันธ์แบบใหม่ทางขวางที่ผู้อุปถัมภ์มีบทบาทใหม่ในการเป็น นายหน้าผู้สร้างมูลค่าเพิ่ม (broker of value-added service) มากกว่า นายหน้าอำนาจ (broker of power) แบบเก่าที่อาศัยอิทธิพลทั้งในและนอกกฎหมาย สร้างบารมีเพื่อตนเอง และพวกพ้อง
ความก้าวหน้า ความสำเร็จของรัฐบาลขึ้นอยู่กับความสำเร็จในการขยายขนาด และขอบเขตของสังคมหกเหลี่ยมเป็นสำคัญ โดยความสัมพันธ์ของสังคมหกเหลี่ยมจะต้องมิใช่ความสัมพันธ์ที่ไทยครอบงำอีกห้าส่วน แต่จะต้องอาศัยหลัก 5 C’s คือ Cocxis-tence, Creation, Connectivity, Co-evolution และ Co-prosperity ในทางกลับกันการขยายขนาดและขอบเขตของสังคมก็จะเป็นโอกาสวิกฤติได้ หากขาดการจัดการที่ดีโดยการจัดการที่ดีนั้น จะต้องเป็นการจัดการแบบเครือข่าย

ทั้งหมดนี้ไม่ใช่การสรุปว่า รัฐธรรมนูญไม่สำคัญตรงกันข้าม การปกครองและการจัดการโดยยึดหลักรัฐธรรมนูญสำคัญที่สุด ฝันของประชาชนส่วนใหญ่ที่ยังด้อยโอกาสไร้สิทธิคือ การทำให้บทบัญญัติเกี่ยวกับสิทธิของพลเมืองเป็นความจริง บทพิสูจน์ของรัฐบาลทุกรัฐบาลในยุคหลังรัฐธรรมนูญจึงได้แก่ การสานฝันที่ประชาชนร่วมกันบรรจุไว้ในรัฐธรรมนูญให้เป็นจริงการบรรลุถึงสังคมคุณภาพ สังคมแห่งความสมานฉันท์และเอื้ออาทรจะเกิดขึ้นได้ก็ต่อเมื่อมีการขับเคลื่อนทางปัญญาร่วมของสังคมครั้งใหญ่ แนวทางหรือยุทธศาสตร์ที่ใช้จะต้องไม่ใช่ยุทธศาสตร์ “ลุงโง่ย้ายภูเขา” หรือ “สามเหลี่ยมเขยื้อนภูเขา” แต่จะต้องเป็นยุทธศาสตร์บินข้ามภูเขาแห่งอวิชชา และความเฉื่อยเนือยไปให้ได้ เวลานี้ สังคมฐานานุรูปที่ถือปริญญาและคุณวุฒิเป็นสรณะยังคงขยายตัวอย่างรวดเร็ว ส่วนสังคมที่คุณภาพเป็นฐานการทำงานยังคงอ่อนแอและก่อรูปอยู่ การเคลื่อนไหวทางปัญญาต้องการยุทธศาสตร์คานงัดที่อาศัยหลักการจัดการตนเองแบบเครือข่าย ซึ่งจะเป็นแรงขับดันที่ข้ามแท่งดิ่งทางอวิชชาไปได้

สังคมหลังรัฐธรรมนูญ มีวาระการสานฝันตามบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญให้เป็นจริง วิสัยทัศน์ที่เข้าใจง่ายคือ การสร้างสรรค์ค์สังคมที่ “มีขื่อ-มีแป” “อยู่เย็น-เป็นสุข” “เป็นธรรม-เป็นไท”

ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช
ที่มา : หนังสือพิมพ์ผู้จัดการรายวัน วันที่ 9 มิถุนายน 2546